Asos va qo`shimchalar imlosi (Shakl yasovchi qo`shimchalarga oid) - Tilshunoslik - Referatlar

Asos va qo`shimchalar imlosi (Shakl yasovchi qo`shimchalarga oid)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45 KB

Ko'chirib olish

Asos va qo`shimchalar imlosi (Shakl yasovchi qo`shimchalarga oid) R E J A: 1. S h akl yasovchi qo`shimchalarga oid asosiy imlo qoidalari. 2. Shakl yasovchi qo`shimchalarga oid qo`shimcha imlo qoidalari.

Tayanch tushunchalar: asos, qo`shimcha, tovush o`zgarishi, tovush tushishi, tovush orttirilishi, so`z tarkibi, egalik qo`shimchasi, kelishik qo`shimchasi, nisbat shaklini yasovchi qo`shimcha, ravishdosh shaklini yasovchi qo`shimcha, sifatdosh shaklini yasovchi qo`shimcha. Asosga qo`shimchalar qo`shilishi bilan ba`zan so`z tarkibida o`zgarishlar yuz beradi. Bu o`zgarishlar imloda ham aks etadi. Masalan, ong asosiga -la qo`shimchasi qo`shilganda, bu so`z angla shaklida yoziladi, ya`ni o`zakdagi o tovushi a tovushiga o`tadi. Ishla so`ziga -v+chi affiksi qo`shilganda, a unlisi o bilan almashadi, ishlavchi emas, balki ishlovchi tarzida aytiladi va o`shanday yoziladi. Bu xil so`zlarga yana qishloq – qishlog`im, etik – etigi, yotoq – yotog`i, burun – burni, men – mening, sariq – sarg`ay singarilarni misol qilib keltirish mumkin. Imlo qoidalarining 2-bo`limi “Asos va qo`shimchalar” imlosi bo`lib, 33- qoidadan 37-qoidagacha davom etadi. Bu bo`lim qoidalari asosan morfologik tamoyil asosida tuzilgan. Ushbu maruzada faqat shakl yasovchi qo`shimchalarga oid bo`lgan imlo qoidalarini ko`rib o`tamiz. Ularga 34- va 35-qoidalar, 36- qoidaning 2-qismi, 37-qoidaning 2- va 3-qismlari kiradi. Asosga qo`shilib, uning ma`nosiga qo`shimcha ma`no yuklash yoki o`zi qo`shilayotgan so`zni boshqa so`zga bog`lash uchun xizmat qiluvchi qo`shimchalar shakl yasovchi qo`shimchalar deyiladi. Ular ikki turga – lug`aviy shakl yasovchi va sintaktik shakl yasovchi qo`shimchalarga bo`linadi. 34. k, q undoshi bilan tugagan ko`p bo`g`inli so`zlarga, shuningdek, bek, yo`q kabi ayrim bir bo`g`inli so`zlarga egalik qo`shimchasi qo`shilganda k undoshi g undoshiga, q undoshi g` undoshiga aylanadi va shunday yoziladi: tilak – tilaging, yurak–yuragim, kubok–kubogi, bek-begi; tayoq–tayog`i, qo`shiq–qo`shig`i, yaxshiroq-yaxshirog`i, yo`q-yo`g`i kabi. Lekin ko`p bo`g`inli o`zlashma so`zlarga, bir bo`g`inli ko`pchilik so`zlarga egalik qo`shimchasi qo`shilganda k, q tovushi aslicha aytiladi va yoziladi: ishtirok – ishtiroki, ocherk – ocherki, erk – erki, huquq –huquqim, ravnaq – ravnaqi, yuq – yuqi kabi.

35. Quyidagi qo`shimchalar qo`shilishi bilan so`zning tarkibida tovush tushadi yoki ortadi: 1) o`rin, qorin, burun, o`g`il, bo`yin, ko`ngil kabi ba`zi so`zlarga egalik qo`shimchasi qo`shilganda, qayir, ayir kabi fe`llarga nisbat shaklini yasovchi -il qo`shimchasi qo`shilganda, ikki, olti, yetti so`zlariga -ov, -ala qo`shimchalari qo`shilganda ikkinchi bo`g`indagi unli aytilmaydi va yozilmaydi: o`rin–o`rnim, qorin–qorni, burun– burning, o`gil–o`g`ling, ko`ngil–ko`ngli, yarim–yarmi; qayir– qayril, ulug`– ulg`ay, sariq–sarg`ay, ikki–ikkov, ikki–ikkala, yetti–yettov kabi; 2) u, bu, shu, o`sha olmoshlariga -da, -dan, -day, -dagi, -da, -gach, -cha qo`shimchalari qo`shilganda n tovushi qo`shib aytiladi va shunday yoziladi: unda, bunday, shunda, o`shancha kabi; bu olmoshlarga egalik qo`shimchalari quyidagicha qo`shiladi: buningiz, o`shanisi kabi; 3) o, o`, u, e unlilari bilan tugaydigan so`zlarga egalik qo`shimchalari quyidagicha qo`shiladi: a) ko`pchilik so`zlarga egalik qo`shimchalari -m, -ng, -si; -miz, -ngiz, -si (yoki- lari ) shaklida tovush orttirmay qo`shiladi: bobom, bobong, bobosi; bobomiz, bobongiz, bobosi (yoki bobolari); orzum, orzung, orzusi; orzumiz, orzungiz, orzusi kabi; b) parvo, obro`, mavqe, mavzu, avzo so`zlariga I, II shaxs egalik qo`shimchalari qo`shilganda bir y tovushi qo`shib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, parvoying; parvoyimiz, parvoyingiz; obro`yim, obro`ying; obro`yimiz, obro`yingiz kabi; III shaxs egalik qo`shimchasi parvo, avzo, obro`, mavqe so`zlariga -yi shaklida, xudo, mavzu so`zlariga esa -si shaklida qo`shiladi: avzoyi, mavzusi kabi (dohiy kabi y undoshi bilan tugagan so`zga ham III shaxsda -si qo`shiladi: dohiysi kabi); 4) men, sen olmoshlariga -ni, -ning, -niki qo`shimchalari qo`shilganda qo`shimchadagi n tovushi aytilmaydi va yozilmaydi: meni, mening, meniki; seni, sening, seniki kabi. 36. Quyidagi qo`shimchalaming birinchi tovushi ikki xiI aytilsa ham, bir xil yoziladi:

2) o`rin kelishigi va chiqish kelishigi qo`shimchasining, o`tgan zamon yasovchisi va III shaxs ko`rsatkichi -di qo`shimchasining boshidagi undosh ba`zan t aytilsa ham, hamma vaqt d yoziladi: ishda, misdan, ketdi, kelmabdi kabi. 37. Quyidagi qo`shimchalarning bosh tovushi ikki yoki uch xil aytiladi va shunday yoziladi: 2) nisbat shaklini yasovchi -dir qo`shimchasi jarangli undosh bilan tugagan bir bo`g`inli so`zlarga (kel so`zidan boshqa), shuningdek, z undoshi bilan tugagan orttirma nisbat yasovchisidan keyin qo`shiladi: quvdir, egdir, kuldir, yondir; o`tkazdir, tomizdir kabi. Qolgan barcha hollarda bu qo`shimcha -tir aytiladi va shunday yoziladi: tiktir, kestir, uyaltir, chaqirtir kabi; 3) jo`nalish kelishigi qo`shimchasi -ga , chegara bildiruvchi -gacha , ravishdosh shaklini yasovchi -gach , -guncha , -gani , -gudek , sifatdosh shaklini yasovchi -gan , buyruq maylining II shaxs ko`rsatkichi -gin , shuningdek, -gina qo`shimchasi uch xil aytiladi va shunday yoziladi: a) k undoshi bilan tugagan so`zlarga qo`shilganda bu qo`shimchalarning bosh tovushi k aytiladi va shunday yoziladi: tokka, yo`lakkacha, ko`nikkach, zerikkuncha, to`kkani, kechikkudek, bukkan, ekkin, kichikkina kabi; b) q undoshi bilan tugagan so`zlarga qo`shilganda bu qo`shimchalarning bosh tovushi q aytiladi va shunday yoziladi: chopiqqa, qishloqqacha, yoqqach, chiqquncha, chiniqqani, qo`rqqudek, achchiqqina kabi; d) qolgan barcha hollarda, so`z qanday tovush bilan tugashidan va bu qo`shimchalarning bosh tovushi k yoki q aytilishidan qat`i nazar, g yoziladi: bargga, pedagogga, bug`ga, sog`ga, og`gan, sig`guncha kabi. “O`zbek tilining yangi imlo qoidalari» o`zbek orfografiyasining asosiy qoidalarini tashkil etadi. SHuning uchun uning tarkibiga shakl yasovchi qo`shimchalarga oid barcha imlo qoidalari kiritilmagan. Ayrim shakl yasovchi qo`shimchalar bilan bog`liq imlo me`yorlariga quyidagilar kiradi: 1. O rtirma nisbat qo`shimchasi. - ir, -ar, -iz qo`shimchalari undosh bilan tugagan bir bo`g`inli fe`llarga qo`shiladi: shoshir, chiqar, oqiz.

- giz, - g`iz qo`shimchalari jarangli udosh bilan tugagan fe`l asoslariga, -kiz, - qiz qo`shimchalari esa jarangsiz undosh bilan tugagan fe`l asoslariga qo`shiladi: yurgiz, turg`iz, yutqiz, ketkiz. 2. Har akat nomi qo`shimchasi . Harakat nomi unli bilan tugagan fe`l asoslariga –sh, -v qo`shimchalarini, undosh bilan tugagan fe`l asosalariga –ish, -u, -moq, - mak qo`shimchalarini qo`shish orqali yasaladi. a yoki i unlisi bilan tugagan fe`l asoslariga -v qo`shimchasi qo`shilganda a unlisi o ga, i unlisi u ga aylanadi va shunday yoziladi: ishla – ishlov, tani – tanuv. 3. Fe`lning hozirgi zamon shaklini yasovchi qo`shimcha. -yotir, -yotib shakllari unli bilan tugagan fe`l asoslariga, -ayotir, -ayotib shakllari esa undosh bilan tugagan fe`l asoslariga qo`shiladi. -yap shakli undosh bilan tugagan fe`l asoslariga qo`shilib, -ayap shaklida talaffuz qilinsa ham, -yap yoziladi. 4. Ravishdosh yasovchi –ib, -b afiksi so`z oxirida yoki shaxs-son qo`shimchalaridan oldin jarangsizlashib –ip, -p tarzida eshitiladi, ammo –ib, -b yoziladi: yozipman – yozibman, o`qip – o`qib.

A D A B I YO T L A R : 1. O`zbek orfografiyasining asosiy qoidalari. Toshkent, 1956. 2. O`zbek tilining asosiy imlo qoidalari. Toshkent, 1995. 3. O`zbek tilining imlo lug`ati (tuzuvchilar: Rahmatullaev Sh., Hojiev A.) , Toshkent, 1995. 4. O`zbek tilining kirill va lotin yozuvlaridagi imlo lug`ati. Toshkent, 1999. 5. Rahmatullaev Sh. Orfografiya qoidalari –savodxonligimiz asosi. Toshkent, 1980. 6. Rahmatullaev Sh. O`zbek tilining yangi alifbosi va imlosi. Toshkent, 1999. 7. Rahmatullaev Sh. Hozirgi adabiy o`zbek tili. Toshkent, 2006. 8. Jamolxonov H. Hozirgi o`zbek adabiy tili. Toshkent, 2005.

O'xshashlar

Asos va qo`shimchalar imlosi (So`z yasovchi qo`shimchalarga oid)

Otlarning yasalishi. Otlarda modal shakl yasalishi. Otlarning tuzilish jihatdan turlari

Morfemika

Asos va qo’shimchalar imlosi. O’zak va qo’shimchadagi tovush o’zgarishlar

Qo`shib yozish