Asos va qo’shimchalar imlosi. O’zak va qo’shimchadagi tovush o’zgarishlar - Tilshunoslik - Referatlar

Asos va qo’shimchalar imlosi. O’zak va qo’shimchadagi tovush o’zgarishlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

32.5 KB

Ko'chirib olish

Asos va qo’shimchalar imlosi. O’zak va qo’shimchadagi tovush o’zgarishlar Reja: 1. Qo’shimcha qo’shilganda tovush o’zgarishi (so’z tarkibida). 2. Qo’shimcha qo’shilganda so’zning tarkibida tovush tushishi yoki ortishi. 3. Qo’shimcha imlosi.

Qo’shimcha qo’shilishi bilan so’z oxiridagi unli o’zgaradi: 1) a unlisi bilan tugagan fe’lga –v, -q, -qi qo’shimchasi qo’shilganda a unlisi o aytiladi va shunday yoziladi: sayla-saylov, sina-sinov, aya-ayovsiz, so’ra-so’roq, bo’ya-bo’yoq, o’yna- o’ynoqi, sayra-sayroqi kabi. 2) i unlisi bilan tugagan ko’pchilik fe’lga –v, -q, qo’shimchasi qo’shilganda i unlisi u aytiladi va shunday yoziladi : o’qi-o’quvchi, qazi-qazuvchi, sovi-sovuq kabi. Lekin i unlisi bilan tugagan ayrim fe’lga –q qo’shimchasi qo’shilganda bu unli i tarzida aytiladi va shunday yoziladi: og’ri-og’riq, qavi-qaviq kabi. Eslatma: 1. Undosh bilan tugagan barcha fe’llarga –uv qo’shiladi: ol-oluv, yoz-yozuv. 2. Undosh bilan tugab, tarkibida u unlisi bor fe’lga –uq qo’shiladi: uz-uzuq, yut- yutuq kabi. Lekin uyushiq, burushiq, uchuriq kabi so’zlarda uchinchi bo’g’inida i aytiladi va shunday yoziladi. k, q undoshi bilan tugagan ayrim so’zga, shuningdek , bek, yo’q kabi bir bo’g’inli so’zga egalik qo’shimchasi qo’shilganda k undoshi g undoshiga, q undoshi g’ undoshiga aylanadi va shunday yoziladi: tilak-tilagim, yurak-yuragim, bek-begim, qoshiq-qoshig’I, yo’q-yo’g’i kabi. Lekin ko’p bo’g’inli o’zlashma so’zga bir bo’g’inli ko’pchilik so’zga egalik qo’shimchasi qo’shilganda k, q tovushi aslicha aytiladi va yoziladi: ishtirok-ishtiroki, ocherk-ocherki, erk- erki,huquq-huquqim, yuq-yuqi kabi.Quyidagi qo’shimcha qo’shilishi bilan so’zning tarkibida tovush tushadi va ortadi: 1) o’rin, qorin, burun, o’g’il, bo’yin kabi ba’zi so’zga egalik qo’shimchasi, qayir, ayir kabi fe’lga nisbat shaklini yasovchi –il qo’shimchasi, ikki, olti, yeti so’zlariga –ov, -ala qo’shimchasi qo’shilganda ikkinchi bo’g’indagi unli aytilmaydi va yozilmaydi: o’rin-o’rnim, ko’ngil-ko’ngli, yarim-yarmi, qayir- qayril, ulug’-ulg’ay, sariq-sarg’ay, ikki-ikkov, ikki-ikkala, yeti-yettov kabi. 2) u, bu, shu, o’sha olmoshiga –da, -dan, day, -dagi, -da, -gacha, -cha qo’shimchasi qo’shilganda n tovushi qo’shib aytiladi va shundayyoziladi: unda,

bunday, shunda, o’shanda kabi. Bu olmoshlarga egalik qo’shimchalari quyidagicha qo’shiladi: buningiz, o’shanisi kabi; 3) o, o’, u, e unlisi bilan tugaydigan so’zga egalik qo’shimchasi quyidagicha qo’shiladi: a) ko’pchilik so’zga egalik qo’shimchasi –m, -ng, -si, -miz, -ngiz, -si (yoki –lar) shaklida tovush orttirmay qo’shiladi: bobom, bobong, bobosi, bobomiz, bobongiz kabi. b) parvo, obro’, mavqe, mavzu, avzo so’ziga I, II shaxs egalik qo’shimchasi qo’shilganda bir y tovushi qo’shib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, parvoying, parvoyingiz, parvoyingiz; xudosi, mavzusi kabi ( dohiy kabi y undoshi bilan tugagan so’zga ham 3 shaxsda –si qo’shiladi: dohiysi kabi). 4) men, sen olmoshiga –ni, -ning, -niki qo’shimchasi qo’shilganda qo’shimchadagi n tovushi aytilmaydi va yozilmaydi: meni, mening, seni, sening, seniki. Quyidagi qo’shimchaning birinchi tovushi ikki xil aytilsa ham,bir xil yoziladi. 1. –bon, -boz qo’shimchasi ba’zan –von, -voz aytilsa ham,hammavaqt –bon,-boz yoziladi: darvozabon, masxaraboz. Lekin –vachcha qo’shimchasi hamma vaqt shunday aytiladi va yoziladi: amakivachcha, xolavachcha . 2. O’rin va chiqish kelishigi qo’shimchasining, o’tgan zamon yasovchisi va III shaxs ko’rsatkichi –di qo’shimchasining boshidagi undosh ba’zan t aytilsa ham, hamma vaqt d yoziladi: ishda, misdan, ketdi, kelmabdi. Quyidagi qo’shimchaning bosh tovushi ikki yoki uch xil aytiladi va shunday yoziladi: 1. Taqlid so’zdan fe’l yasovchi –illa ( chirilla, taqilla ) qo’shimchasi so’z tarkibida v yoki u tovushi bo’lganda –ulla aytiladi va shunday yoziladi: shovulla, lovulla. 2. Nisbat shaklini yasovchi –dir qo’shimchasi jarangli undosh bilan tugagan bir bo’g’inli so’zga ( kel so’zidan boshqa), shuningdek, z undoshi bilan tugagan orttirma nisbat yasovchisidan keyin qo’shiladi: quvdir, egdir, kuldir, yondir,

o’tkazdir, tomizdir. Qolgan barcha holda bu qo’shimcha –tir aytiladi va shunday yoziladi: tiktir, kestir, uyaltir, chaqtir . 3. Jo’nalish kelishigi qo’shimchasi –ga , chegara bildiruvchi –gacha , ravishdosh shaklini yasovchi –gach, -guncha, -gani, -gudek , sifatdosh shaklini yasovchi –gan, buyruq maylining II shaxs ko’rsatkichi –gin , shuningdek , -gina qo’shimchasi uch xil aytiladi va shunday yoziladi: a) k undoshi bilan tugagan so’zga qo’shilganda bu qo’shimchaning bosh tovushi k aytiladi va shunday yoziladi: tokka, yo’lakkacha, ko’nikkach, zerikkuncha, to’kkani, kechikkudek, bukkan, ekkin, kichikkina kabi. b) q undoshi bilan tugagan so’zga qo’shilganda bu qo’shimchaning bosh tovushi q aytiladi va shunday yoziladi: chopiqqa, qishloqqacha, yoqqach, chiqquncha, chiniqqani, qo’rqqudek, achchiqqina. c) qolgan barcha holda so’z qanday tovush bilan tugashidan va bu qo’shimchaningbosh tovushi k yoki q aytilishidan qat’iy nazar, g yoziladi: bargga, pedagogga, bug’ga, sog’ga, og’gan, sig’guncha.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat tili” “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” haqidagi qonunlari. “Xalq ta’limi”. 2. Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. T. 1993. 23 Hozirgi o’zbek adabiy tili. T. 1996 3. Azizov O. Tilshunoslikka kirish. T. 1963. 4. Mirzayev M., UsmonovS., Rasulov R. O’zbek tili. T. 1979. 1-2 5. Shodmonov E., Nafasov T. Hozirgi o’zbek tili. Laboratoriya mashqlari. T. 1986 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Asos va qo`shimchalar imlosi (Shakl yasovchi qo`shimchalarga oid)

Alifbo va imlo qoidalari

Asos va qo`shimchalar imlosi (So`z yasovchi qo`shimchalarga oid)

Orfoepiya va orfografiya haqida

Tilshunoslik va uning bo’limlari