Asos va qo`shimchalar imlosi (So`z yasovchi qo`shimchalarga oid) - Tilshunoslik - Referatlar

Asos va qo`shimchalar imlosi (So`z yasovchi qo`shimchalarga oid)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72 KB

Ko'chirib olish

Asos va qo`shimchalar imlosi (So`z yasovchi qo`shimchalarga oid) R E J A: 1. So`z yasovchi qo`shimchalarga oid asosiy imlo qoidalari. 2. Ayrim ot yasovchi qo`shimchalarning imloviy xususiyatlari. 3. Ayrim sifat yasovchi qo`shimchalarning imloviy xususiyatlari. 4. Ayrim fe`l yasovchi qo`shimchalarning imlosi.

Tayanch tushunchalar: asos, qo`shimcha, tovush o`zgarishi, tovush tushishi, tovush orttirilishi, so`z tarkibi, ot yasovchi qo`shimchalar, sifat yasovchi qo`shimchalar, fe`l yasovchi qo`shimchalar, jarangli undosh, jarangsiz undosh. Asosga qo`shilib yangi ma`no hosil qiluvchi qo`shimalar so`z yasovchi qo`shimchalar deyiladi. Mustaqil so`z turkumlari ichida ot, sifat, fe`l, ravish kabilar yasalish xususiyatiga ega. Ana shu so`z turkumlariga oid yasovchi qo`shimchalar asosga qo`shilgan vaqtda ma`lum o`zgarishlarga uchraydi. Bunday holat muayyan imlo qoidalarini ishlab chiqishni talab etadi. “O`zbek tilining asosiy imlo qoidalari”da so`z yasovchi qo`shimchalarga oid quyidagi qoida berilgan. 33. Qo`shimcha qo`shilishi bilan so`z oxiridagi unli o`zgaradi: 1) a unlisi bilan tugagan fe`llarga -v, -q, -qi qo`shimchasi qo`shilganda a unlisi o aytiladi va shunday yoziladi: sayla-saylov, sina-sinov, aya-ayovsiz; so`ra- so`roq, bo`ya-bo`yoq; o`yna-o`ynoqi, sayra-sayroqi kabi; 2) i unlisi bilan tugagan ko`pchilik fe`llarga -v, -q qo`shimchasi qo`shilganda bu unli u aytiladi va shunday yoziladi: o`qi – o`quvchi, qazi – qazuvchi, sovi - sovuq kabi. Lekin i unlisi bilan tugagan ayrim fe`llarga -q qo`shimchasi qo`shilganda bu unli i aytiladi va shunday yoziladi: og`ri-og`riq, qavi-qaviq kabi. Eslatma: 1) undosh bilan tugagan barcha fe`llarga -uv qo`shiladi: ol – oluv, yoz – yozuv kabi; 2) undosh bilan tugab, tarkibida u unlisi bor fe`lga -uq qo`shiladi: uz – uzuq, yut – yutuq kabi. Lekin uyushiq, burushiq, uchuriq (shuningdek, bulduriq ) kabi so`zlarning uchinchi bo`g`inida i aytiladi va shunday yoziladi. 36. Quyidagi qo`shimchalaming birinchi tovushi ikki xiI aytilsa ham, bir xil yoziladi: 1) -bon, -boz qo`shimchalari ba`zan -von, -voz aytilsa ham, hamma vaqt - bon, -boz yoziladi: darvozabon, masharaboz kabi.

Lekin -vachcha qo`shimchasi hamma vaqt shunday aytiladi va yoziladi: amakivachcha, xolavachcha kabi; 37. Quyidagi qo`shimchalarning bosh tovushi ikki yoki uch xil aytiladi va shunday yoziladi: 1) taqlid so`zlardan fe`l yasovchi -ilia ( chirilla, taqilla ) qo`shimchasi so`z tarkibida v yoki u tovushi bo`lganda -ulla aytiladi va shunday yoziladi: shovulla, lovulla, gurulla kabi; So`z yasovchi qo`shimchalarning imloviy xususiyatlari bilan bog`liq barcha holatlar asosiy imlo qoidalarida aks etmagan. Quyida ayrim so`z yasovchi qo`shimchalarga oid imloviy me`yorlar bilan tanishamiz. 1. SHaxs oti yasovchi -vchi qo`shimchasi a unlisi bilan tugagan fe`lga qo`shilganda a unlisi o ga aylanadi va shunday yoziladi: so`zla-so`zlovchi, kuyla- kuylovchi, o`yla-o`ylovchi, boshla-boshlovchi. -vchi afiksi i unlisi bilan tugagan fe`lga qo`shilganda i unlisi u aytiladi va shunday yoziladi: koyi-koyuvchi, tani-tanuvchi, tashi-tashuvchi. Undosh bilan tugagan barcha fe`llarga –uvchi affiksi qo`shiladi: qur-quruvchi, suz-suzuvchi, tuz-tuzuvchi. 2. Narsa-buyum oti yasovchi –gich (-kich, -g`ich, -qich) afiksi fe`llarga quyidagicha qo`shiladi. -gich, -g`ich qo`shimchalari unli yoki jarangli undosh bilan tugagan fe`llarga qo`shiladi: kovlagich, purkagich, chizg`ich, elpig`ich. -kich, - qich affikslari esa jarangsiz undosh bilan tugagan fe`llarga qo`shiladi: ko`rsatkich, sovutkich, ochqich, yopqich. ( sovutkich so`zi ba`zi hollarda -gich qo`shimchasi bilan ham yozilishi mumkin). 3. Narsa buyum oti yasovchi –gi (-g`i, -g`u, -qi, -ki) affiksi fe`llarga quyidagicha qo`shiladi. –gi -g`i, -g`u qo`shimchalari jarangli undosh bilan tugagan va tarkibida u unlisi bo`lgan fe`llarga qo`shiladi: sezgi, supurgi, yoqilg`i, urg`u, tuyg`u. -ki, -qi affikslari esa jarangsiz undosh bilan tugagan fe`l asoslariga qo`shiladi: tepki, chopqi, tutatqi.

4. Fe`llardan ot yasovchi –qin, -g`in, -qun, -g`un qo`shimchalarining –qun, -g`un shakli tarkibida u unlisi bo`lgan fe`llarga qo`shiladi, qolgan hollarda esa –qin va –g`in affikslari qo`shiladi: to`lqin, yong`in, uchqun, yulg`un. 5. –in, -un, -on ot yasovchi qo`shimchalarning -un shakli tarkibida u unlisi bo`lgan so`zlarga qo`shiladi, boshqa hollarda esa –in, ba`zan –on shakli qo`shiladi: yig`in, tiqin, tugun, to`zon (to`zi –to`zon bu so`zda –on qo`shimchasi qo`shilishi bilan i unlisi tushib qolgan). 6. Atoqli otlarga qo`shilgan –lik qo`shimchasi atoqli otni turdosh otga aylantiradi va kichik harf bilan yoziladi. 7. Ot yasovchi –indi qo`shimchasi o`zagida u tovushi bo`lgan fe`llarga qo`shilganda, -undi shaklida yoziladi: yuv+indi=yuvundi. So`z yasovchi qo`shimchalarga oid imloviy me`yorlar ayrim sifat yasovchi affikslarda ham uchraydi. 8. Otdan sifat yasovchi –gi, -ki, -qi qo`shimchalarining –gi shakli jarangli undosh bilan tugagan so`zlarga, -ki, -qi shakli esa jarangsiz undosh bilan tugagan so`zlarga qo`shiladi: bahorgi, yozgi, kechki, tushki. (ertalabki, dastlabki so`zlari bundan mustasno). 9. O`zagida u tovushi bo`lgan sifatlardan, fe`llardan ot yasalganda –im qo`shimchasi –um tadzida aytiladi va shunday yoziladi: tuz+im=tuzum, un+im+unum. Fe`ldan sifat yasovchi quyidagi qo`shimchalar ham ma`lum imlo me`yorlari asosida yoziladi. 10. –gir, -g`ir qo`shimchalari jarangli undosh bilan tugagan so`zlarga, -kir, - qir qo`shimchalari jarangsiz undosh bilan tugagan so`zlarga qo`shiladi: sezgir, olg`ir, o`tkir, chopqir, topqir. Bu qo`shimchaning –qur varianti esa tarkibida u unlisi bo`lgan fe`l asoslariga qo`shiladi: uchqur. 11. –k, -ik, -uk qo`shimchalarining -k invarianti unli bilan tugagan fe`llarga, -ik varianti undosh bilan tugagan fe`llarga, -uk shakli esa tarkibida u unlisi bo`lgan fe`llarga qo`shiladi: chirik, kemtik, egik, tuzuk, suzuk.

12. –q, -iq, -uq, -oq qo`shimchalarining -q invarianti unli bilan tugagan fe`llarga, -iq varianti undosh bilan tugagan fe`llarga, -uq shakli esa tarkibida u unlisi bo`lgan fe`llarga, -oq shakli ba`zi fe`llarga qo`shiladi: iliq, siniq, buzuq, qochoq. (isi fe`lidan –q qo`shimchasini qo`shish orqali issiq sifati yasalganda s tovushi bittaga ortadi: achi – achchiq) 13. –kin, –qin, -gin, -g`in affikslarining –kin, -qin shakllari jarangsiz undosh bilan tugagan fe`lga, -gin, -g`in shakllari esa jarangli undosh bilan tugagan fe`lga; - kun, -qun, -g`un variantlari tarkibida u unlisi bo`lgan fe`llarga qo`shiladi: keskin, toshqin, jo`shqin; g`amgin, ozg`in; tushkun, turg`un, tutqun. 14. -kor, -gar affikslarining -kor shakli unli yoki jarangsiz undosh bilan tugagan so`zlarga, –gar shakli esa jarangli undosh bilan tugagan asoslarga qo`shiladi: fidokor, xaloskor, javobgar (isrofgar kabi ayrim so`zlarda bu me`yorga amal qilinmasligi ham mumkin). Quyidagi fe`l yasovchi qo`shimchalar ham ma`lum imlo me`yorlari asosida yoziladi. 15. Fe`l yasovchi qo`shimchalar –a qo`shimchasi o`yin, qiyin, o`rin kabi ikki bo`g`inli so`zlarga qo`shilganda bu so`zlarning ikkinchi bo`g`inidagi i unlisi talaffuzda tushib qoladi va shunday yoziladi: o`yna, qiyna, o`rna. SHuningdek, -a qo`shimchasi ba`zi so`zlarga qo`shilganda asosda tovush o`zgarishi ro`y beradi: son-sana, yosh-yasha, ot-ata. –la affiksida ham shunday holatni ko`rish mumkin: ong-angla. 16. Fe`l yasovchi –ay qo`shimchasi past, sust so`zlariga qo`shilganda, bu so`zlar oxiridagi t talaffuzda tushib qoladi va shunday yoziladi: pasay, susay. YUqoridagi so`z yasovchi qo`shimchalarning tahlilidan kurinib turibdiki, ularning asosga qo`shilishida quydagi uchta holat farqlanadi: agar qo`shimchaning variantlari unli, undosh asosida yuzaga kelgan bo`lsa (-q, -iq kabi) unli bilan tugagan so`zga undosh bilan boshlanuvchi, undosh bilan tugagan so`zga unli bilan boshlanuvchi qo`shimcha qo`shiladi; agar qo`shimchaning variantlari jarangli, jarangsizlikka ko`ra yuzaga kelgan bo`lsa (-kich, -gich kabi), jarangli undosh bilan tugagan so`zga jarangli undosh bilan boshlanuvchi, jarangsiz undosh bilan tugagan

so`zga jarangsiz undosh bilan boshlanuvchi affiks qo`shiladi; agar qo`shimchaning variantlari yo`g`on, ingichkalik asosida paydo bo`lgan bo`lsa (-in, -un kabi), asosdagi u unlisiga e`tibor beriladi.

A D A B I YO T L A R : 1. O`zbek orfografiyasining asosiy qoidalari. Toshkent, 1956. 2. O`zbek tilining asosiy imlo qoidalari. Toshkent, 1995. 3. Rahmatullaev Sh. O`zbek tilining yangi alifbosi va imlosi. Toshkent, 1999. 4. Rahmatullaev Sh. Hozirgi adabiy o`zbek tili. Toshkent, 2006. Jamolxonov H. Hozirgi o`zbek adabiy tili. Toshkent, 200 5. www.onatili.uz

O'xshashlar

Asos va qo`shimchalar imlosi (Shakl yasovchi qo`shimchalarga oid)

So`z birikmаsi

So`z birikmasi

Otlarning yasalishi. Otlarda modal shakl yasalishi. Otlarning tuzilish jihatdan turlari

So`z turkumlari tahlili