logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. So`z turkumlari tahlili

So`z turkumlari tahlili

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81.5 KB
Ko'chirib olish
So`z turkumlari tahlili Reja: 1. Ma`nosiga ko`ra. 2. Kelishik shakli 3. Grammatik son va egalik shakllari. 4. Tub va yasamaligi 5. Tuzilishiga ko`ra turi. 6. Gapdagi vazifasi. Namuna: Quvasoyning-ot, atoqli ot, qaratqich kelishigida, birlikda, sintaktik usul bilan yasalgan, qo`shma, gapda aniqlovchi vazifasida kelgan. Ko`z-ot, turdosh ot, aniq ot, belgisiz tushum kelishigi shaklida, egalik qo`shimchasi olmagan , tub sodda, gapda to`ldiruvchi vazifasida kelgan. 13-mashq. Gaplarni o`qing. Atoqli va turdosh otlarni aniqlang. 1. Tohir orqasiga o`girilib, Quvasoyning quyi tomonlariga ko`z yugurtirdi.(P.Q.) 2. Oxirgi darsning qo`ng`irog`i uning qulog`i ostida chalingandek juda qattiq eshitildi. (Sh.) 3. Abray polvonga xo`jasoatlik Jonibek polvon chiqdi.(T.M.) 4. Kechirasiz, bek aka-dedi Rahmat- men sizning Marg`ilon kelganingizni bu kun otamdan eshitdim.(A.Qod.) 5. Balki siz Mirzakarim akani tanirsiz, u bir necha vaqt Toshkandda qutidorliq qilib turgan ekan? (A.Qod.) 6. Yozgi ta`tilda Munisxon akasi bilan Qrimga ketib, Saidiy shaharda yolg`iz qoldi.(A.Q.) 7. Asrora Dildor bilan xayrlashmay o`tlarni rahmsiz bosib yong`oqzordan chiqib ketdi.(S.A.) 8. Qani otga mining, ketdik! Oltinsoyda qolasizmi yoki Qatortolga ketasizmi?(Sh.R.) 9. Ustoz Mirzo Ulug`bek osoyishta davrni kutar, Misriyai Qohiradan, Bog`dod va Damashq madrasalaridan fozillarni chaqirtirib, bu kitob va nodir qo`lyozmalarning mag`zini chaqtirish, ularni sharh ettirish niyatida edi.(O.Y.) 10. Vaholanki, Sharqu G`arbga kunday ayonki, Umrida hech yolg`on aytgan emas Ulug`bek. (M.Sh.) 11. Mag`ribdan to Xonbaliqqa, Rumdan Hindgacha, Misrdan to Tabrizgacha eng muhtaram zot. (M.Sh.) 14-mashq. Gaplarni o`qing, aniq va mavhum otlarni ajratib mavhum otlarning tub va yasama ekanligini aniqlang. 1. Amur Mirzo birdaniga kulgidan to`xtadi, ko`zlari hayratdan olaydi. (M.I.) 2. Odamlarni shod ko`rsangiz ortar g`amingiz, Go`zallikka duch kelsangiz bo`lasiz xasta! (M.Sh.) 3. Quvonchga to`yib qolgan ekanmi, ikki -uch chimdigan bo`ldiyu so`ng chetlanib, do`stining tamaddi qilishiga zavq bilan qarab o`tirdi.(M.Do`st.) 4. Hofizlar hamon qo`shiqni balandlatishardi. Ular ishq, vafo, mardlik haqida kuylashardi. (S.A.) 5. Gulda sira go`zallik qolmasa, ko`ngilda ham go`zallikka talab yo`qolgan bo`ladi.(A.Q.) 6. Bir quvonchim o`n quvonch bo`ldi. (T.M.) 7. Uning ko`zida haqsizlikka qarshi nafrat, isyon, iztirob va o`z ishiga ishonch, fidokorlik yonar, dadanikida esa o`jarlik, manmanlik, va g`araz xusumat aksi bor edi. (Sh.) 8. Yoshlik xayollari uni olis-olislarga, noma`lum kengliklarga eltib tashlagandiki, undan sira qaytgisi kelmas va qaytolmas edi.(O`.U.) 15-mashq . Gaplarni o`qing. Yakka va jamlovchi otlarni ajrating. 1.Xalqni ma`rifat tomon boshlamoq bizning burchimiz. (O.) 2. ...ko`chalar chip (g`ov) bilan to`lgan, chip orqali shashvar, miltiq, xanjar, nayza, ushlagan olomon bilan liq edi.(A.Qod.) 3. Hali bu hisobga fuqarodan o`ldirilgan bechoralar kirmaydir. (A.Qod.) 4. Albatta, el foydasidan ko`ra o`z manfaatini oldingga surguvchi bu cho`talchi beklarga qarshi hojining sovuqqonlik saqlay olishi va asabiylashmasligi mumkin emas edi. (A.Qod. 5. Birodarlar, el shunday! El og`ziga elak tutib bo`lmaydi? (T.M.) 6. Teshaboy ham, xaloyiq ham o`sha tomonga qaradi. (M.I.) 7. Samarqandning aholisi, yuz mingta kishi. Hayot-mamot taqdirini kutar bir so`zda(M.Sh.) 8. — Aziz ulus! Hurmatli xaloyiq!- dedi u- Mulla G`affor, aljirab qopti, unga ishonmanglar! (M.Do`st.) 16-mashq. Birlik va ko`plikdagi otlarni belgilang.Ko`plikning qanday usullar bilan hosil bo`lganini aniqlang. 1. Iztirobli o’ylar tuni bilan mulla Fazliddinning ko`ziga uyqu qo`ndirmadi. (P.Q.) 2. Shaharning shimolidagi ko`rkam chorbog` baland devor bilan o`ralgan, darvozalarga soqchilar qo`yilgan.(P.Q.) 3.Shundan keyin xalq ham qo`zg`olmadi, asrlardan beri ko`pirib, o`kirib urilgan qudratli to`lqinlar ham yo`qolmagan tog`dek, mahkam tura berdi.(M.I.) 4. Pala-partish taxlab tashlangan qog`ozlarni ko`rgandayoq bu papkada kamida bir oylik yumush uyulib yotganini sezib, birdan hafsalasi pir bo`ldi.(O`.U.) 5.Ikromjon qishloqda shuncha odam borligini bilmagan ekan.(S.A.) 7. Ikki kun to`xtovsiz davom etgan kuchli bo`ron cho`llar va qishloqlarda, yo`llar va ekinzorlarda ko`ngilsiz iz qoldirib ketdi. (Sh.R.) 8. Olisda, Ko`ksaroy tomonda hamon nog`oralar gumburlar, karnaylar suron solardi. Ko`chalar, guzarlar hamon kimsasiz osuda. (O.Y.) 9. Ulug`bekning ko`p navkarlari va sarkardalarini hibsga olgan.(O.Y.) 17-mashq. Egalik qo`shimchalarini olgan otlarni aniqlang. Egalik qo`shimchalarini tagiga chizib, shaxs-sonini ayting. 1. Bobur mulozimlari bilan mashq maydonidan chiqayotganida ko`nglida yangi bir istak uyg`onib, ko`zlari sho`x yiltiradi.(P.Q.) 2.- Umring uzoq bo`lg`ay qizim, -dedi. Dadang uydalarmi? (O.Y.) 3. Quyosh g`arbdagi cheksiz qumliklar bag`riga cho`kayotganida ular kiyimlarini kiyib, otlariga minib, navkarlar ihotasida qo`rg`onga qaytishdi. (M.) 4. Bundan besh-olti oy muqaddam, bahorda, dadasi uni kechqurun o`z ishxonasiga chaqirdi.(O.Y.) 5. Nizomjon ketmon dastasiga ko`ksini tirab unga qarab qoldi. (S.A.) 6. Farmonovning to`s-to`polon xayolini tashqaridan eshitilgan mashina ovozi bo`lib yubordi.(O.Y.) 7. Yaxshiboyev Qo`ziboyning engidan ushlab, palatadan yo`lakka boshladi. (M.Do`st.) 9. Ustod, ko`zlari yarim yumuq boshini egib, xayolga tolib o`tirardi. (O.Y.) 10. Mirzo Ulug`bek qo`llarini shogirdining elkasiga qo`ydi.(O.Y.) 11. Murotalining Hovlisida qad ko`targan o`rik butun qishloqda mavjud bo`lgan daraxtlarning eng kattasi va eng chiroylisi edi.(Sh.R.) 18-mashq. Gaplarni o’qing. Egalik qo’shimchalarini olgan otlarni aniqlab, egalik qo’shimchasi qo’shimchasi qo’shilgan so’zlardagi o’zakning o’zgarishini izohlang. 1. Uning ko’nglidagi shubhalarni sezgan Qalandar qovog’ini soldi. (O.Y.) 2. O’rtog’ining bu samimiyatini Salti ham ko’z bilan ko’ribgina emas, ko’ngli bilan sezib alanglagan edi.(Ch.) 3. Ikromjonning yuragi kuyardi. (S.A.) 4. Nizomjon uning qo’ltig’iga tirak bo’ladi. Yuragidan iztirobli o’ylarni quvib chiqaradi.(S.A.) 5. Qalbim boyligi bo’lgan tuyg’u shukuhi haqqi, shu mo’tabar ayyomda xokingga sig’inaman. (E.V.) 6. Bag’ring tole nuriga to’lsin, Ona yurtim, munis makonim. (E.V.) 7. Ko’kragimda zarda egan Yigitali achchiqlandi-da, uni yoqasidan oldi. (T. Mal.) 8. Qovog’ini solib, jim o’tirgan Jo’raxon sekin o’rnidan turub, chiqib ketdi. (O.) 9. Kechasi bu bog’ etagidagi bedazorda mijja qoqmay tong ottirdi. (O.Y.) 10. Dadasinig gani og’zida qolib, Nizomjon sapchib o’rnidan turib ketdi-yu, beixtiyor bir-ikki qadam bosdi. (S.A.) 19-mashiq. Gaplarni o’qing, otlarni topib, qaysi kelishikda qo’llanganini aniqlang. 1. Dasturxon yig’ishtirilayotgan paytda ko’chaning narigi betidagi qo’shni ko’rindi. (T. Mal.) 2. G’aflatda qolganlarning boshiga tushadigan tayoq yomon zil ketadi, deydilar. (Ch.) 3. Keksa Munshiyning karvonga qo’shilib bunda kelishi Temur Malik diqqatini chulg’ab oldi. (M.) 4. Ular yana otlarga minib Munshiyni aravaga o’tqazib, daryo tomon qaytishdi. (M.) 5. Shorahimning xayolini yana mashinaning zo’riqqan o’kirishi chalg’itdi. (O.Y.) 6. Nizomjon uning ko’zlariga g’azab bilan tikildi-da, ko’chaga otildi. (S.A.) 7. Farmonovning to’s-to’palon xayolini tashqaridan eshitilgan mashina ovozibo’lib yubordi. (O.Y.) 8. Yaxshiboev Qo’ziboyning engidan ushlab, palatadan yo’lakka boshladi. (M. Do’st.) 9. Ustod, ko’zlari yarim yumuq, boshini egib, xayolga tolib o’tirardi. (O.Y.) 10. Mirza Ulug’bek qo’llarini shogirdining elkasiga qo’ydi. (O.Y.) 11. Murotalining hovlisida qat ko’targan o’rik butun qishloqda mavjud bo’lgan daraxtlarning eng kattasi va chiroylisi edi. (Sh.R.) 20-mashq. Gaplarni ko`chiring.Bosh kelishikdagi otlarni aniqlab, gapdagi vazifasini tushuntiring. 1. P`olat qoplangan zalvorli eshik asta g`ichirlab ochildi-yu, qorong`i bo`shliq ko`rindi.(O.Y.) 2. Yo`lovchilar katta tosh yo`lga yetdilar, cho`lni to`sib turgan tog` ham o`ng tomonga chekindi-yu, yangi haydalgan yerlar, ko`m-ko`k dalalar ravshanroq ko`rindi.(Sh.R.) 3. Ikromjon bolalik izlari tushgan yo`llaridan, tor ko`chalardan yog`och oyoq bilan allavaqtgacha kezib uyiga qaytdi.(S.A.) 4. Yulduzlar miltirab turgan cho`l kechasida Nizomjon diliga ana shunday beg`ubor niyatni tugib qo`ydi.(S.A.) 5. Saidiy bir kuni universitetga ketayotganida paranjilik bir xotin yo`lini to`sdi.(A.Q.) 6. Agradagi Zarafshon bog`ida baland gulmohur daraxtlari bor. (P.Q.) 7. Tashqarida yomg`ir tingan, lekin osmon bulutli, qorong`ilikda hech narsani ko`rib bo`lmas edi.(P.Q.) 8. Birdan boshi aylanib, go`yo ro`parasidagi paxtazor ham bir sidra chayqalib ketayotganday bo`ldi.(O`.U.) 9. Ota-bola anchagacha jim bordi. O`rtaga og`ir sukunat tushdi. Ota o`z o’ylari bilan bola esa otasi chehrasidagi g`amginlik sabablarini qidirish bilan mashg`ul edi.(M.I.) 10. Shunday yog`ingarchilik kunlari odamlar chodirdan chopon yopinib chiqib bir -birlarinikiga chopardilar.(S.A.) 11. Idoradan Oxunboy bilan Raimberdi toqqa chiqdi. Ularga ergashgan raislar sal orqaroqda qolishdi.(S.A.) 21-mashq. Qaratqich kelishigidagi otlarni aniqlang.Shu kelishik qo`shimchasini olgan so`zlarni o`zi bog`langan so`z bilan birgalikda ko`chiring. 1.Tollarning ko`m-ko`k sochpopuklari qizlarning mayda o`rilgan kokillariday selkillab tushmoqqa boshladi.(Ch.) 2. Shu chorxari ayvonning o`rta bir yerida ustida atlas ko`rpalar yopilg`an tanchaning to`rida devorga suyanib, avrasiga qora movut sirilgan sovsar ro`stin kiyib bir kishi o`ltiradir.(A.Qod.) 3. Shaharning kunbotar tomonidagi etakdan boshlanuvchi Oqterak qishlog`ining choyxonasi kecha-yu kunduz ochiq bo`ladi.(T.Mal.) 4. Baytlarning gavharlarin, qiblayi olam, o`z tilining iplariga tizarkan shoir.(M.Sh.) 5. Nizomjon shu yoshga kirib dadasining gapini ikki qilgan bola emasdi. (S.A.) 6. Axsi qal`asining qamalga qolishi Mirzoga endi muqarrardek tuyuldi.(P.Q.) 7. Shaharning shimolidagi ko`rkam chorbog` baland devor bilan o`ralgan, darvozalarga soqchilar qo`yilgan. (P.Q.) 8. Tog`aning qoshlari chimirilib ketdi.U hech kimdan bunaqa savol kutmagan edi.(S.A.) 22-mashq. Gaplarni o`qing.Qaratqich kelishigi shaklidagi otlarni belgili yoki belgisiz qaratqich kelishigida ekanligini aniqlang. 1. Tanga yoqadigan erta bahor shabadasi g`ir-g`ir esib, odam ko`ngliga allaqanday tuyg`ular soladi.(S.A.) 2. Bolalar qo`lidagi shardek qip-qizarib oy asta ko`tarila boshladi.(S.A.) 3. Anhor suvi avval qizg`ish bo`lib, keyin bir qorayib oldi-da, jilvalari eritilgan kumushdek oqarib ketdi.(S.A.) 4.Viloyat gazetasining muharriri yozgan bosh maqolasining ostiga qo`l qo`yib, atrofida tizilib o`tirgan bo`lim mudirlariga qaradi. (A.Q.) 5.Yigit yaktagining cho`ntagidan buklanib, g`ijimlanib yirtilgan bir nusha gazetani olib, muharrirning oldiga qo`ydi. (A.Q.) 6.Bir necha kun burun shahar odamlari chiqishib, Abdurahmon akaning ta`blarini xira qilibdilar.(T.Mal.) 7. Majnuntol barglari orasidan sirqib tushayotgan yomg`ir tomchilari qizning payvasta qoshlariga, tig`iz kipriklariga tekkan.(P.Q.) 8. Bahor odamlarni uydan yetaklab chiqqan oftob zax uylarning derazasidan mo`ralab qishdan qolgan rutubatni haydamoqda.(S.A.) 9. Shahar bir haftadan beri oftob yuzini ko`rgan yo`q.(A.Q.) 23-mashq. Gaplarni o`qing. Tushum kelishigi shaklidagi otlarni aniqlang. Belgili va belgisiz tushum kelishiklarini ayting. 1. Mirzo Ulug`bek bosh chayqab, miyig`ida kulimsirab qo`ydi. (O.Y.) 2.Nizomjonning ko`pdan beri endi iliq so`z eshitishi edi. (S.A.) 3. Umarshayx Mirzo kabutarlarni o`z qo`li bilan uchirishni yaxshi ko`rar edi. (P.Q.) 4. Talantni paymol qiladiganlar hozir ham yo`q emas.(A.Q.) 5. Vujudini ko`ngilsiz, mujmal, og`ir hislar chulg`ab olgandi.(O`.U.) 6. Qodir o`zini zo`rlab dars tayyorlamoqchi edi, ko`zi kitobda yaxmalak otib, hech narsa boshiga kirmadi. (Sh.) 7. Jannat xola shoshib-pishib bir-ikki piyola choy ichdi-da, uy yig`ishtirishga tushdi.(S.A.) 8. Oysuluv Nigorani kelin qilishni o`g`illari Shoqosim institutda o`qib yurgan vaqtlarida ko`p orzu qilgan...(O.Y.) 9. Mana bu manzarani qaranglar qizlar-dedi Manzura oraga tushgan ko`ngilsizlikni tarqatish maqsadida.(O.) 10.Shoh asarin tamom qilgan rassomday, varaqlayman bu chamanlar daftarin. (G`.G`.) 24-mashq. O`qing.Tushum kelishigidagi so`zlarni aniqlab, so`rog`ini va gapdagi vazifasini ayting. O`zi bog`langan so`z bilan birgalikda ko`chiring. 1.U gapni nimadan boshlashini bilmasdi.(A.Q. ) 2. Hozirgi dilsiyohlikni unitish uchun esiga tushgan har xil voqealarni palapartish o’ylay boshladi, uzuq-yuluq xayollar bilan hissiz bir holda yotaverdi.(O`.U.) 3. Sodiq nimadir yozib o`tirardi.Mirsalimni ko`rib o`rnidan turdi, qo`lini oldi. (Sh.) 4.Bahor odamlarni uydan etaklab chiqqan oftob zax uylarning derazasidan mo`ralab qishdan qolgan rutubatni haydamoqda. (S.A.) 5. Haq yerini topar degan dono so`zni, siz yaxshi bilasiz, qariya-dedi Jumaboy cholga murojaat qilib, (O.) 6.Shu bilan suratni o`tga tashlamoqchi bo`lib egildi.(P.Q.) 7. Tohir ko`prikka qaytib chiqdi-yu boltani qo`liga olib, g`azab bilan ko`prik qanotlarini urib sindira boshladi.(P.Q.) 8.Uning konglidagi shubhalarini sezgan Qalandar qovog`ini soldi. (O.Y.) 9.Osilib turgan o`rgimchak ipini qimirlatgudek zarracha shabadaning yo`qligi odamlarni har kungi qiynoq bilan qiynardi.(M.I.) 10.Bo`ynidan shohi qiyiqni olib yuzlarini, bo`yinlarini muzdek suvga yuvib oldi-da, anhorning beozor oqishiga havas bilan qarab qoldi. (S.A.) 25 -mashq. Qaratqich va tushum kelishigidagi so`zlarni aniqlab, gapdagi vazifasini va qaysi so`z bilan bog`langanini tushuntiring. 1.Aziz yana Shorasulning kechagi qilig`ini esladi.(O`.U.) 2. Hamrohi samanning bejo pishqirganini va oldingi oyoqlarini ko`targanda chiqqan dupurini eshitib, cho`chib orqasiga qaradi.(M.I.) 3. Qodir na havoning dimini, na vaqtning o`tganini bilardi.(Sh.) 4. Yo`l- yo`lakay ukasining qo`yniga qo`l soldi.(Sh.) 5. Yo`q otaxon do`stimning so`zi to`g`ri, biz nodonmiz, -dedi Jymaboy, ko`kragini ko`rsatib.(O.) 6. Saharlikni yeb yo`lga tushgan yov qoshinining oldingi to`pi ko`prikka chiqa boshlaganda tong qorong`isi hali tarqalmagan edi. (P.Q.) 7.Duradgorlardan biri yog`ochning appalangan joyini Tohirning otasiga ko`rsatib, o`z shubhasini aytmoqchi bo`lganda, usta buning oldini olib labini tishladi.(P.Q.) 8. Onda -sonda tutun ichidan olovning yolqin tili bir ko`rinib, yana tezgina tutun ichiga kirib g`oyib bo`lardi. (Sh.R.) 9. Mirzo Ulug`bek chodirning o`rtasida qora qunduz.. telpaklik boshini egib, qotib qoldi. (O.Y.) 26-mashq. Belgili va belgisiz Qaratqich va tushum kelishigidagi otlarni qatnashtirib gaplar tuzing. 27-mashq. Gaplarni o`qing.Jo`nalish kelishigidagi otlarni aniqlab, gapdagi vazifasini tushuntiring. 1. Shu qarashlarning birida xirmonga paxta ko`tarib kelayotgan bir ayolga ko`zi tushdi.(M.I.) 2. Olisda o`t yonishiga qaramay, shaharlar vayron bo`lishiga, odamlar o`qqa uchishiga qaramay bari bir odamlar ko`ngliga allaqanday iliqlik olib kirardi. (S.A.) 3. Arava eshik oldiga kelib to`xtadi.(S.A.) 4. Qazi-qartali palovni xo`p oshagandan keyin ulamolar somsaga, yumshoq non bilan murabboga, asalga o`tishdi.(O.) 5. U hissiyotga berilib asl maqsadidan uzoqlashayotganini his etdi.(T.Mal.) 6. Cho`lga boshlangan hujum avjida edi. Ufqlargacha cho`zilib ketgan qo`riqda qilingan to`ng`ich ishlar yaqqol ko`rinib turardi.(Sh.R.) 7. Qalandar boshini ko`tarib jovonlarga uzoq tikildi.(O.Y.) 8. -Bu hisobsiz xazinani qayga yashiraman? Qanday yashiraman Qalandar? — Sandiqlarga solib, boshqa shaharlarga olib ketmoq darkor! (O.Y.) 9. Qutidor yana tushunolmay taajjub bilan mehmonlarga qarab oldi.(A.Qod.) 28-mashq. Gaplarni o`qing. O`rin-payt kelishigidagi otlarni topib, qanday so`roqqa javob bo`lishini ayting.Gapdagi vazifasini izohlang. 1. Bu shabadalar qanotida qirlarda ungan pista mag`izdek yashil guyohlarning tarovatli hidini olib ketdi. (S.A.) 2. Ko`cha-kuyda samovarda biror janjalmi, g`avg`omi chiqquday bo`lsa, sekin ship etib qochib qolardi.(O.) 3. Nihoyat, podshoh ham, mulozimlari bilan ko`prikdan o`tib Quvada to`xtamasdan yo`lida davom etdi. (P.Q.) 4. Ikki kun to`xtovsiz davom etgan kuchli bo`ron cho`llar va qishloqlarda yo`llar va ekinzorlarda ko`ngilsiz iz qoldirib ketdi.(Sh.R.) 5. Qalandar qo`llari ko`ksida oyoq uchira bir-ikki qadam bosib shayxning ro`parosiga tiz cho`kdi.(O.Y.) 6. Otabek Marg`ilon kelganini ikkinchi kuni poyafzal bozorida bo`lgan edi.(A.Qod.) 29-mashq. O`qing. Chiqish kelishigidagi otlarni topib, so`rog`i va gapdagi vazifasini ayting. 1. Dehqon osmonga qarab yaxshi havodan quvonsa, yerga qarab mo`l hosildan suyunadi.(M.I.) 2. Ko`chadan oyoq tovushlari ham eshitilib qoldi.(S.A.) 3. Bu kuylardan, musiqa sehridan ko`ngillar ziyoga, shavqqa to`lib ravshanlashdi, mayin hislarga balqidi.(O.) 4. Uzoq sukutdan keyin, ichidan bir uh tortib davom etdi.(O.) 5. Ko`prik arralangan joyidan singanga o`xshaydi.(P.Q.) 6.Ular katta yo`l pastidagi so`qmoqdan borardilar.(Sh.R.) 7. Ko`zlaridan oqqan marvarid tomchilarini shu sirlik ariq suvi bilan yuvdi, bir martabagina emas-qaytalab - qaytalab yuvdi.(A.Qod.) 8. Baland ayvonning to`ridagi sariq bo`yoqqa bo`yalgan derazadan pastlangan osma chiroq ko`rinib turar edi.(A.Q.) 9. Tong yorishmasdan yo`lga tushib qishloqdan chiqar -chiqmas ashulani baland qo`ygan Zebi necha yillik g`am-tashvishlaridan to`rt-besh kun ichida ortig`i bilan yozilib kelardi, o`z orqasida o’ynayotgan o`yinlardan xabarsiz edi. (Ch.) 10. Nizomjon itoatkorlik bilan o`rnidan turib yonboshidagi tugunchasini ko`tarib unga ergashdi. (S.A.) 30-mashq. Nuqtalar o`rnida kerakli kelishik qo`shimchalarini qo`yib, gaplarni ko`chiring. 1. Arova keti... ergashib kelgan yigit sekin engashib, komissiya raisi... nimadir dedi(A.Q.) 2.U eshik... oshish.. ham, ochib kirish…ham bilmadi, qaytishi… ham: ichkari.. odam ko`p edi.(A.Q.) 3.Aziz yotgan joyi... bir necha bor u yoq…bu yoq.. ag’darildi. (O`.U) 4. Yigit chanoqlar.. tashib chiqqan oppoq paxtalar... ko`rdi-yu, o`zi... ham yosh chehrasi shu chanoqlarday ochilib ketdi. (M.I.) 5. G``ulomjon gap... aralashmadi, qovun.. ham yoyilib emadi, xirmon orqasi... gi terakzor... sayrayotgan bulbul nolasi... hushi ketib o`tirdi, tez-tez o`sha tomonga qarab, bulbul.. xayol ko`zlari bilan qidirar edi.(M.I.) 6. Yer.. qor ketgan bo`lsa ham ko`lmak suvlari... beti ertalab… yaqin piyoz po`stidek muz boylardi. (S.A.) 7. Shu topda u surat.. qarab o`tirib, munis, hammavaqt ko`zi.. hayoti... nolish sezilib turgan onasi... eslab ketdi. (S.A.) 8. Buratog`... Bobur yoshligi... yaxshi ko`rar edi. Tekis vodiy... o`rtasiga tushgan bu baland tog` odamlar... hayratlantirish uchun yaratilganga o`xshardi. (P.Q.) 9. Darvoza.. boshlangan kenf xiyobon... xazonlar... qirmizi poyondoz to`shalgan edi.(O.Y.) 10. Saidiy ertasiga sheriklari bilan shahar... qaytadigan kuni kechqurun yotoqxona... ketayotib yo`l... Murodxo`ja domla.. uchratdi. (A.Q.) 31-mashq. Tub va yasama otlarni aniqlang.Qanday usul bilan yasalganini ayting. 1. Bolaligi bemalolchilikda o`tgani uchun uning hayot haqidagi tushunchalari g`arib va bir yoqlama edi. (O`.U.) 2. Qog`ozini ko`rsatdi, o`z ko`zim bilan ko`rdim.- dedi Sodiq ishonch bilan.(Sh.) 3.Dalalar va adirlarda o`rib olingan bug`doyzorlarda hatto olis bog`larda biron-bir odam qorasi ko`zga chalinmas, hatto qirlarda mollar ham ko`rinmas edi.(O.Y.) 4. -Tovba, xursandchilik odam bolasini nimalar qilmaydi-ya! qarang, oqsoqol kecha xokimni g`ajib tashlagunday bo`lib, yovlashib o`tirgan xalq, mana bugun uni boshiga ko`tarayapti .(M.I.) 5. Hademay, Teshaboy, Mingboshi, oqsoqollar, ellikboshilar toqqa chiqib kelishdi. (M.I.) 6. Eshik oldidagi sement pilla poyaning usti, anhor bo`ylari majnuntollarning osti, butun bog` turli rangdagi ko`rpalar bilan chiporlangan. (A.Q.) 7. Oyqizning orzu-umidlari Oltinsoyliklarning orzu-umidlariga qo`shilib bitta oqimni tashkil qilardi.(Sh.R.) 8. Shaharning kunbotar tomonidagi etakdan boshlanuvchi Oqterak qishlog`ining choyxonasi kecha-yu -kunduz ochiq bo`lardi.(T.Mal.) 9. Hovuz labidagi majnuntolning chilvir sochlari ostiga qo`yilgan ikkita temir so`ri kun bo`yi qishloq qariyalari bilan band bo`ladi.(T.Mal.) 32-mashq. Gaplarni o`qing. Yasama otlarni topib qanday ma`nodagi otlar yasalganini ayting. Ot yasovchi qo`shimchalarning tagiga chizing. 1. Xiyobonning oxirida anorzor tepalikning shundoq yon bag`rida tiniq bir chashma shildirab oqardi.(O.Y.) 2. O`zim olib kelganimda kamchiliklari ko`rsatilar va bu ko`rsatmalarning keyingi ishlarim uchun katta yordami tegar edi. (A.Q.) 3. Qorong`ilik cho`kkan bir paytda, yangragan ovoz bo`ron hayqirig`idan kuchliroq eshitilardi.(Sh.R.) 4. Kuygan yerlar tugab g`uj-gu`j bo’lib o`sgan savag`ichzor boshlandi. (S.A.)5. U zargarlar rastasidan o`tib, Ko`ksaroyga yaqinlashib qolgan edi.(O.Y.) 6. Aksariyat yoshlar ziyolilar, yangi maktab muallimlari- ma`rifatparvar jadidelar, ustalar, mardikorlar, duradgorlar ko`p edi. (O.) 7. Po`lar sandiqni qulfini sindirib ochib, undagi qog`ozlarni titkilayotgan bosqinchilar uy egasini ko`rib, darchadan ayvonga sakrashdi. (P.Q.) 8. -Bu xushomat emas, tentak, odamgarchilik.(Sh.) 9.Eshikdan kiraverishda, chapda stol. Unda telefon siyohdon. (Sh.) 10. U mashinasini suvoqlari ko`chib tusha boshlagan uy qarshisida to`xtatdi. (T.Mal. ) 11. Hozirgi yoshlar, nafaqat yoshlar hatto o`z tengdoshlari ham bu gaplarga ishonmaydi.(O.Y.) 33-mashq. Gaplarni o`qing.Qo`shma va juft otlarni toping. Qo`shma va juft otlar tarkibidagi so`zlarni qaysi turkumdanligini aniqlang. 1. Yoshlikda bilinmaydi, umr o`yin kulgi bilan o`taveradi.(Sh.) 2.- Horib- charchab zo`rg`a-zo`rg`a oyoq tashlab qo`shxonalariga qaygan vaqtlarida yarim kechaln ancha o`tib qolgan edi. (Ch.) 3. Xorazmshoh saroyidagi 16 ustunli, oq ganchli xonada tantanavor qabul qilingan elchilar bilan suhbat odatdan tashqari qisqa bo`ladi.(M.) 4. Mehriniso bu xonadonga kelin bo`lib tushgan kundan boshlab chol- kampir uni o`z qizlaridan yaxshi ko`rishsa korishadiki, yomon korishmaydi!. (O.Y.) 5. Quvasoy botqog`ining ustidan o`tgan mana shu uzun yog`och ko`prik ham Mulla Fazliddin chizib bergan tarh bo`yicha qurilgan.(P.Q.) 6. Qal`a etagida Kosonsoyning Sirdaryoga guvillab quyilayotgan , ikki daryo to`lqinlari bir -birilari bilan olishib, qirg`oqqa shaloplab urilayotgani uzoqdan eshitilib turadi.(P.Q.) 7.-Kamina ham aytmoqchi edimki Amirzodamning she`rpanjaliklari podshoh otangizga tortganligingizdan nishonadir!. (P.Q.) 8. Bulduruq qishlog`i O’rta qo`rg`onning g`arbida edi. Shahar vokzalidan aravaga tushilsa biron o’n soatga yetsa bo`lardi. Qishloqning kun chiqaru kun borati ochiq edi. (M. Do`st.) 34-mashq. Shaxs otlari yasovchi qo`shimchalarni yozing.Ular yordamida so`zlar yasab , yasamalar asosida gaplar tuzung, 35-mashq. –gich(-kich-qich), -k(-ik,-uk), -q(-iq,-oq), -gi(-ki,-qi), -qin, -g`in, -m, -im, -um, qo`shimchalari yordamida otlar yasab , ular ishtirokida gaplar tuzung. 36-mashq. Gaplarni o`qing. Modal shaklda qo`llangan otlarni topib ,ma`nosini tushuntiring. 1. Yigitchalarning onalari ham uvvos solib yig`lashdi.(M.D.) 2. -Xafa bo`lma, o`rtoqjon otam har kuni bozordan bir yangi gap topib keladi.(O.) 3.Kichik go`zal qo`zichoq bo`yni to`la qo`ng`iroq.(O.) 4.-Qaylarda yurubsan bo`talaog`im.(O.Y.) 5. -Yo`q otajon! – dedi, Shermat- Tenglikni, huriyatni haqiqat oftobining balqib chiqqanini siz ham ko`rasiz! (O.) 37-mashq. Otlarni topib to`liq morfologik tahlil qiling. 1. Yurt tingchib ariqlardagi suvlarning rangi tiniqlashgandan keyin turli lavozimlarda ishladi. (Sh.) 2. Shoqosim dadasini ko`rib ko`zlariga ishinmadi. (O.Y.) 3. Rangli bo`yoqlar bilan ishlangan mo`jazgina suratdagi go`zal qiz shu payt unga tirik bir odam bo`lib ko`rindi. (P.Q.) 4. Qishloq ahli yoshlarni yana bir bor duo qildi.Hotam sho`ro yana qo`lini oldga cho`zib, O`rtaqo`rg`on tarafni ko`rsatdi.(M.Do`st.) 5. Ayniqsa, shu kunlari ikki do`stning suhbati quyuqligidan tongda ishga oqshom uyga yetganlarini sezmay qoldilar.(O.) 6. Qo`llaridagi mash`allarning shu`lasi devorlarning tilla suvi yuritilgan naqshlarini bir yalab so`ng, rasadxona yana qorong`ilashdi. (O.Y.) 7. Raisning bu gapi ko`pchilikni uylantirib qo`ydi.(S.A.) 8. Ko`prikka yetmay, ko`chaning sharqqa qaragan yuzidagi bir tabaqali eshikni itardi.(M.I.) 9. Choyxona hovlisidagi mashina yonida turgan yigitlarning biri orqa eshikni oshdi. (T.Mal.) 38-mashq. Gaplarni o`qing.Otlarni to`liq morfologik tahlil qiling. 1. Bugungi aziz mehmonlar sha`niga beriladigan ziyofat qishloq bilan dasht orasidagi anorzorda o`tishi kerak.(O.U.) 2. Osmonni to`ldirgan bulutlarning yirtig`idan birda-yarim yulduzlar ko`rinib qoladi. Uylar chiroqsiz. Ko`chalar sukutda. Ahyon-ahyon kuchuklar hurgani eshitiladi.(P.Q.) 3. O`shanda sezdimki ota- bobolarimizning bolajonligi bejiz emas ekan. Toki farzandlar ko`p bo`lsa, aka-ukalar, opa-singillar bir-biriga suyansa, bo`ladi bir- birining taftini tuysa, uvol-savobiga sherik bo`lsa bundan boshqa baxt bo`larkanmi! (M.Do`st.) 4. Ali Qushchi ustodning riyoziyot ilmiga bag`ishlangan bu purhikmat kitobini madrasada ko`p mutolaa qilgan edi.(O.Y.) 5. Mehmonlar kechgacha cho`l kezishdi.(S.A.) 6. Ular katta yo`l pastidagi so`qmoqdan borardilar.(Sh.R.) 7.Yarim soatlardan so`ng shoshilmay qog`ozlarini yig`ishtira boshladi.(O`.U.) Ot turkumiga oid tayanch so`z va tushunchalar: Ot, atoqli ot, turdosh ot, jamlovchi ot, mavqum ot, tub ot, yasama ot, ko`plik, egalik, kelishik, bosh kelishik, qaratqich kelishigi, tushum kelishigi, jo`nalish kelishigi, o`rin-payt kelishigi, chiqish kelishigi, otlarning yasalishi, shazs otlari, narsa-qurol otlari, o`rin-joy otlari, qo`shma ot, juft ot, qisqartma otlar, otlarda modal shakllar. TEST SAVOLLARI 1. Otlardagi qaysi ifoda shakl yasalishiga mansub? A) kelishik B) egalik C) ko'plik D) kelishik va egalik 2. Otning qaysi turlari odatda ko'plik son shaklida qo'llanilmaydi? A) atoqli otlar B) turdosh otlar C) jamlovchi otlar D) atoqli va mavhum otlar 3. Qadamlariga hasanot, ko'p xursand bo'ldik gapidagi –lar qo'shimchasi qanday ma'noni bildirgan? A) ko'plikni B) chama, taxminni C) hurmat izzatni D) organizmdagi juft organni 4. Shaxsga tegishli bo'lmagan egalik ma'nosi qaysi qatorda ifodalangan? A) mening kitobim, sizning daftaringiz B) uning uyi, Alining ukasi. C) maktabning bog'i, kitobning varag'i D) bizning hovli, sening do'sting. 5. Ot bilan otni grammatik aloqasini qaysi kelishiklar ko'rsatadi? A) bosh kelishik, tushum kelishigi B) bosh kelishik, qaratqich kelishigi C) qaratqich va jo'nalish kelishigi D) tushum va qaratqich kelishigi 6. Aniq qarashlilik ma'nosi qaysi gapda ifodalangan? A) Ota onaning bahosi bo'lmas. B) Mehnatning tagi rohat. C) Ishlab topganning noni aziz. D) Quyoshning ilk nurlari taralmoqda. 7. Chiqish kelishigi qo'shimchalari o'rnida qaysi kelishik qo'shimchalarini qo'yish mumkin? A) tushum, qaratqich, o'rin payt B) jo’nalish, o'rin payt, tushum C) qaratqich, jo'nalish, o'rin payt D) A va V 8. Narsa qurol oti yasovchi qo'shimchalar qatorini belgilang? A) kash, ma, im, inch B) zor, loq, xon, do'z C) indi, don, k( ik) D) parvar, qin, zor, lik 9. Qaysi qatorda mavhum ma'noli yasama otlar berilgan? A) hayajon, aql, izoh B) g'urur, sevinch, saodat C) tilak, sevinch, yig'ilish. D) yoshlik, baxt, tole 10. Qaratqich bilan qaralmish inversiyaga uchragan gapni aniqlang? A) Til xalqning bebaho mulkidir. B) Odobing - sening ziynating C) Yo'ling sening eng to'g'ri yo'ldir D) Vatanning tuprog'i aziz 11. Qaysi qatordagi otlar sifat vazifasida kelgan. A) Mening maktabim, Karimning ukasi B) O'qigan bola, chuqur daryo C) Tez o'qimoq, mayin kuy D) kumush tola, alvon gilam 12. Lug'aviy jihatdan predmetlik bildirmaydigan otlar qatorini aniqlang? A) daraxt, gul, shahar B) bola, ota, uka, aka, C) soy, qir, dala D) kitob, oy, quyosh 13. Atoqli otlar qaysi xususiyati bilan turdosh otlardan farqlanadi. A bosh harflar bilan yozilishiga ko'ra B) Kelishik qo'shimchalari bilan qo'llanilishiga ko'ra C) Birlik va ko'plik shakillarida ishlatilishiga ko'ra. D) Ma'no ifodasiga ko'ra. 14. Faqat birlik shaklida qo'llaniladigan otlar qatorini belgilang? A) barg, uy, bola, ish B) aql, suv, un, asal, C) bog', uyum, tosh, daftar, D) barmoq, oyoq, bel 15. Egalik qo'shimchasini olgan ot qaysi kelishikdagi otlar bilan birikadi. A) bosh kelishikdagi otlar bilan B) tushum va qaratqich keshikdagi otlar bilan C) jo'nalish kelishigidagi otlar bilan D) barcha kelishikdagi otlar bilan 16. Berilgan gaplarning qaysi birida jo'nalish kelishigi qo'yimchasi o'rnida chiqish kelishigi qo'shimchasini qo'llash mumkin. A) Qalbdan qalbga yo'l ochiladi. B) Dalalar qish uyqusiga ketdi. C) Daraxtlarga marjonlar taqib... D) O'n besh kunga to'lganida oy Ko'kka chiqib tunni axtardi. 17. Aniqlovchi aniqlanmish birikishidan qanday otlar hosil bo'ladi. A) juft otlar B) takroriy otlar C) qo'shma otlar D) murakkab otlar

O'xshashlar

So`z turkumlari tasnifi. So`zning serqirraligi va tasniflarning xilma-xilligi
So`z birikmаsi
So`z birikmasi
Ravish so`z turkumi
Olmosh so`z turkumi