logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Morfemika

Morfemika

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76 KB
Ko'chirib olish
Morfemika Reja: 1. Qo'shimchalar va ularning turlari 2. Morfemik tahlil tartibi Morfemika so'zning ma'noli qismlari haqidagi ta'limotdir. So'zlarning grammatik tarkibi o'zak va turli morfemalardan tashkil topib gapda so'zlar turli grammatik shakllarda ham, o'zgarmagan holda ham qo'llaniladi. So'zlarning o'zgarmagan shakli asosiy, ya'ni lug'aviy ma'noli qismdir. Turli grammatik shakllar esa lug'aviy ma'noga qo'shiladigan qo'shimcha ma'nolardir. Masalan, Uyimizning so'zidagi uy so'zning ma'noli qismi -imiz —egalik ma'nosini, -ning kelishik, ma'nosini ifodalagan. So'zlar o'zgarmagan shaklda qo'llanib, qo'shimcha olmasa, u ma'noli qismlarga bo'linmaydi. Agar so'z tuzilishida qo'shimcha ishtirok etsa, u turli grammatik ma'nolarni ifodalaydi. So'zning ma'noli qismi ikki tarkibdan: so'z va qo'shimchalaridan tashkil topadi. So'zning o'zi ham muayyan ma'noli qismdir. Bu qism so'zning., boshqa ma'noli qismlarga bo'linmaydigan, ushbu so'z asosida yuzaga keladigan turli shakllarning hosil bo'lishi uchun asos bo' ladigan qismidir. So'zning eng kichik ma'noli, boshqa ma'noli qismlarga bo'linmaydigan shakli morfema deyiladi. Morfema - grekcha "shakl" demakdir. Ya'ni so'zning turli ma'noli shakllari morfema hisoblanadi. Biroq so'z shakllari ma'no va vazifa jihatidan o'zaro farqlanadi. Shunga ko'ra morfemalar ikki xil: 1) o'zak morfema, 2) affiksal morfema. O'zak morfema so'zning asl, lug'aviy ma'nosini ifodalovchi qismi, shuning uchun morfemaning bu turi asosiy morfema deb yuritiladi. O'zak morfemalar so'z yasalishi uchun ham: bilimdon, do'stlik; shakl yasalishi uchun ham: bilimdonroq, do'stliklar, so'z o'zgarish uchun ham: bilimdondan, do'stlikdan asos bo'ladi. O'zak morfemalar so'zning asl lug'aviy ma'nosini ifodalagani uchun u so'zning o'zagi hamdir. So'z shakli xuddi shu o'zakdan boshlanadi. So'zning lug'aviy ma'nosi bilan bog'liq bo'lgan turli grammatik ma'nolar qo'shadigan qism affiksal morfema deyiladi. Affiksal morfemalar mustaqil holda ma'no ifodalamaydi. Shuning uchun yordamchi morfemalar deb yuritiladi. So'zlarning morfemalarga bo'linishi asosida lug'aviy va grammatik ma'nolarning ifodalanishi yotadi. O'zak va affiksal morfemalar boshqa turli xildagi qo'shimchalarni qo'shilishi uchun asos bo'ladi. Masalan: kitobxonlarga so'zidagi-xon qo'shimchasi uchun kitob (o'zak) asos bo'lsa, -lar qo'shimchasi uchun kitobxon so'zi, ya'ni bir o'zak, bir affiksal morfema asos bo'lgan. So'zlarning morfologik jihatdan tuzilishi lug'aviy va grammatik ma'noli qismlardan tashkil topganligi uchun ham ular farqlanadi. Lug'aviy ma'noli qism so'z yasalishi, qo'shimchalar qo'shish uchun asos. Shuningdek, bu qism shakl yasalishi va so'z o'zgartiruvchi qo'shimchalarni ham qabul qiladi. So'zlarning, qo'shimcha oladigan qismi negiz deyiladi. Masalan, bilimdonlik so'zidagi bil (o'zak). bilim negiz bo'ladi. Chunki shu qism -don qo'shimchasini qo'shilishiga asos bo'ladi. -lik qo'shimchasi uchun bilimdon so'zi negizdir. Negiz qaysi qo'shimchalar bilan yasalishiga ko'ra uch xil: lug'aviy negiz, morfologik negiz, sintaktik negiz. So'z yasovchi qo'shimchalar bilan hosil bo'lgan negiz lug'aviy negiz deyiladi: gul (li) do'st (ona). do'st (likX bil(im-li) kabi. Shakl yasovchi qo'shimchalar bilan hosil bo'lgan negiz morfologik negiz deyiladi: do'st (lar), yaxshi (roq), bor (moqda) kabi. So'z o'zgartiruvchi qo'shimchalar bilan hosil bo'lgan negiz sintaktik negiz deyiladi: kitobdan, kitobim kabi. Ba'zan so'zlarda bir turdagi qo'shimchalar birdan ortiq holda keladi. Masalan: bilimli so'zida -im va -li so'z yasovchi qo'sliimchalari mavjud bo'lsa, uyimdan so'zida -im va -dan so'z o'zgartiruvchi qo'shimchalari mavjud. Ko' rinadiki bilimli so'zida ikkita lug'aviy negiz, uyimdan so'zida ikkita sintaktik negiz mavjud. Negiz tuzilishiga ko'ra ikki xil: tub va yasama bo'ladi. Tub negiz so'zning qo'shimcha'olmagan qismidir, U so'zning o'zak morfemasiga mos kelib ma'noli qismlarga bo'linmaydi. Masalan, bor-moq, o'qi- moq, ish-ga so'zlaridagi lug'aviy ma'noli qismlar shu so'zlardagi o'zak morfema va tub negizlardir. Yasama negiz so'zlarni qo'shish orqali hosil bo'ladi. Masalan, kurash (chan), ep (chil), kuz (gi), ishbilarmon kabi. Yasama negiz ham soda, qo'shma va juft bo'ladi. Tub so'zga yasovchi qo'shimchalar qo'shish bilan hosil bo'lgan negiz sodda negiz deyiladi: Mehnat-kash, bog'-bon. Ikki yoki undan ortiq so'zlarning qo'shilishidan hosil bo'lgan negiz qo'shma negiz deyiladi: mirzaterak, belbog' Ikki so'zning o'zaro teng bog'lanishidan hamda takrorlanishidan hosil bo'ladigan negiz juft negiz deyiladi: ota- ona, baxt-saodat, tez-tez. Qo'shimchalar va ularning turlari Qo'shimchalar ma'no va vazifalariga ko'ra uch xil: 1) so'z yasovchilar, 2) shakl yasovchilar, 3) so'z o'zgartiruvchilar. O'zak yoki negizga qo'shilib uning ma'nosi bilan bog'liq bo'lgan yangi ma'noli so'z yasaydigan qo'shimchalar so'z yasovchi qo'shimchalar deyiladi: ish-chi, gul-li, gul-la, qish-ki, mard-ona, qahramon-larcha, majbur-an kabi . So'z yasovchi qo'shimchalar yordamida bir so'z turkumidan boshqa turkumlarga xos so'zlar yasaladi: masalan, suv, chiroy, odam, harakat-ot; suvli, chiroyli, odamsimon, harakatchan - sifat; och, buz, kes, uch, - fe'l; ochiq, buziq, keskir, uchqur - sifat. Shuningdek. so'z yasovchi qo'shimchalar bilan bir so'z turkumidan shu turkumga xos so'zlar yasaladi: ish, suhbat, vatan, yo'l, kitob - ot; ishchi, suhbatdosh, vatandosh, yo'ldosh, kitobxon - ot. So'z yasovchilar yordamida qo'shma (toshkentlik) juft (ota-onali) so'zlar ham yasaladi. Shu bilan birgalikda bir so'zga birdan ortiq so'z yasovchi qo'shimcha qo'shilgan holda ham so'zlar yasaladi. Masalan, terimchi so'zidagi ter —fe'l, terim—ot, terimchi —otdir. Bir so'zga birdan ortiq qo'shimchalar qo'shilib so'z yasalsa. bunday qo'shimchalar so'z tarkibini murakkablashtiradi. Shu bilan birgalikda ay rim so'z yasovchi qo'shimchalar tarkibi ikki yoki undan ortiq so'z yasovchi qo'shimchaga mos keladi, biroq bir qo'shimcha vazifasini bajaradi. Shunga ko'ra so'z yasovchi qo'shimchalar ikki xil: sodda qo'shimchalar, murakkab qo'shimchalar. Bitta tarkibdan iborat bo'lgan qo'shimchalar sodda qo'shimchalar deyiladi: -chi, -dosh, -zor, -shunos, -lik. — Ikki yoki undan ortiq qo'shimchalarning birikuvidan tashkil topgan, bir qo'shimcha vazifasini bajaruvchi qo'shimchalar murakkab qo'shimchalar deyiladi: - chilik, garchilik, Ian kabi. Masalan, chorvachilik, loygarchilik, o'ylan so'zlari tarkibidagi -chihk (chi-lik), -garchilik (gar-chi -lik), -Ian (la- n) qismlardan tarkib topgan bitta murakkab qo'shimchadir. -chilik qo'shimchasi ay rim so'zlarda tarkiban ajralishi mumkin bo'lsa-da: suv- ch-lik, o'quv -chi- lik ko'pgina so'zlarda bu qo'shinichani qismlarga ajratib bo'lmaydi: chorvachilik, bog'dorchilik kulolchilik kabi. So'z yasovchi qo'shimchalar so'z yasashdagi darajasi jihatidan uch xil: unumli qo'shimchalar, kam unum qo'shimchalar, unumsiz qo'shimchalar. Ko'plab so'zlarning yasalishi uchun ishtirok etadigan qo'shimchalar unumli qo'shimchalar deyiladi. Unumli qo'shimchalarga: ot yasovchi -chi (terimchi, ishchi, xizmatchi); mavhum ot yasovchi -lik (do'stlik, tinchlik); sifat yasovchi - li (kuchli, bilimli); -ma (aylanma yo'l, yasama kulgi). nisbiy sifat yasovchi -gi (- ki ,-qi) (kuzgi-qishki); fe'l yasovchi -la (oshla, suvla, ishla) kabilar kiradi Kam miqdordagi so'zlarning yasalishida ishtirok etadigan qo'shimchalar kam unum qo'shimchalar deyiladi. Ot yasovchi: - dosh -kash, -bon,-boz, -dor, -im, - gich. -sifat yasovchi: -siz, - chil,-aki, -chog, -chak; fe'l yasovchi: -ik, -ig, -Ian, - lash; ravish yasamasi: -an, -lab, -ona qo'shimchalari kam unum qo'shimchalardir. Hozirgi kunda yangi so'z yasamaydigan qo'shimchalar unumsiz qo'shimchalar deyiladi: -ag'on, -a, -g, -v, -g'oq, -gir, -qiz, -chil, -chan qo'shimchalari unumsiz qo'shimchalardir. So'z yasovchi qo'shimchalar omonimlik, sinonirnlik va antonimlik xususiyatlariga ham ega. Shaklan bir xil bo'Iib turli turkumlardagi so'zlarni yasaydidan qo'shimchalar omonim qo'shimchalar deyiladi: oq: o'roq, boshoq - ot; qo'rqoq, tarqoq - sifat,- ch: sog'inch - ot; tinch - sifat, -ma: surma, turma - ot; osma, cho'zma - sifat. So'z yasovchi qo'shimchalar, shakl yasovchi qo'shimchalar bilan ham omonim bo'la oladi. Masalan, qushcha, uycha so'zlaridagi -cha shakl yasovchi, yangicha, eskicha so'zlaridagi -cha so'z yasovchidir. Shaklan har xil bo'Iib, bir hil ma'noli so'zlarni yasovchi qo'shimchalar sinonim qo'shimchalar deyiladi. Sifat yasovchi: -li, -ser, -dor: unumli, serunum, unumdor; -be, -siz: beaql, aqlsiz;- li, - ba, -mand: davlatli, badavlat, davlatmand; -no, -siz: noinsof, insofsiz kabilar sinonim qo'shimchalardir. Bir -biriga zid ma'nolarni ifodalovchi so'zlar yasaydigan qo'shimchalar antonim qo'shimchalar deyiladi. — li, -siz: aqlli -aqlsiz; — no, -li: noinsof-insofli; — be, -li: bebaxt -baxtli. So'zlarning lug'aviy ma'nosini o'zgartirmay ularga turli ma'no bo'yoqlari beruvchi, grammatik ma'no ifodalovchi qo'shimchalar shakl yasovchi qo'shimchalar deyiladi. Shakl yasovchi qo'shimchalar yangi so'z yasamaydi, balki so'zning shaklini hosil qilib turli grammatik ma'nolarni ifodalashga xizmat qiladi. Shakl yasovchilar turli so'z turkumlarida turlicha vazifalarni bajaradi. Masalan, otlarda kichraytish -erkalash: qushcha, toylog', qo'zichoq, bolagina; ko'plik: kitoblar, uylar kabi ma'nolarni ifodalasa , sifatda sifat darajalarini hosil qiladi: qizilroq, oqish, ko'kimtir. Shu xususiytlariga ko'ra shakl yasovchilar ikki xil: kategorial shakl yasovchi va nokategorial shakl yasovchilar. Kategorial shakl yasovchilar biror grammatik kategoriyaga xos shakllarni yasaydi. Otlardagi ko'plik, fe'llardagi shaxs -son, zamon, mayl, nisbat shakllarini yasovchi qo'shimchalar kategorial yasovchilardir. Masalan. bolalar so'zidagi -lar ko'plik kategoriyasini, boraman so'zidagi -man shaxs -son kategoriyasini hosil qiladi. Ma'lum biror grammatik kategoriyaga xos bo'lmagan shakllarini hosil qiluvchi qo'shimchalar nokategorial shakl yasovchilar hisoblanadi. Masalan, otlardagi kichraytish-erkalash qo'shimchalari sonning ma'no turini hosil qiluvchi qo'shimchalar, sifatdagi daraja, fe'lning xoslangan shakllari qo'shimchalari nokategorial shakl yasovchi qo'shimchalardir. Nutqda so'zlarni boshqa so'zlar bilan munosabatini (bog'lanishini) ta'minlaydigan qo'shimchalar so'z o'zgartiruvchi qo'shimchalar deyiladi. So'z o'zgartiruvchi qo'shimchalar grammatik ma'no ifodalaydi. Shuning uchun bunday qo'shimchalar sintaktik vazifa bajaradi. Masalan: Shohning qoshlari chimirilib, mo'ylovlarini uchi pastga osilib qoldi. (P. Q.) Ushbu gapdagi so'zlarni bog'lashda- ning, -larini, -i ,-ga qo'shimchalarining muhim o'rni bor. Agar gap tarkibidan shu qo'shimchalar chiqarilib tashlansa, undagi so'zlar o'zaro bog'lanmaydi, natijada fikr ifodalanmaydi. Bu holat so'z o'zgartiruvchi qo'shimchalarning grammatik ma'no- siga nisbatan ham sintaktik vazifasi muhim ekanligini ko'rsatadi. So'z o'zgartiruvchilarga otlardagi kelishik, egalik. fe'llardagi shaxs-son qo'shimchalari kiradi. Bu qo'shimchalar xarakteriga ko'ra ikki xil: turlovchi qo'shimchalar, tuslovchi qo'shimchalar. Ot va otlashgan so'zlarga qo'shilib, ularni boshqa so'zlar bilan birikishini ta'minlaydigan qo'shimchalar turlovchi qo'shimchalar deyiladi. Otlardagi egalik va kelishik qo'shimchalari turlovchilardir. Fe'llarga qo'shilib shaxs -son ma'nosini ifodalovchi qo'shimchalar tuslovchi qo'shimchalar deyiladi. Fe'llardagi shaxs-son qo'shimchalari tuslovchilardir. So'z o'zgartiruvchi qo'shimchalarining qo'llanishi boshqa qo'sliimchalarga nisbatan kengdir. Ular qaysi turkumga taaluqli bo'lsa, shu turkumdagi barcha so'zlarga qo'shiladi. Masalan, uyning, uyim, uyga, bolaning, bolam, boladan, bordim, o'qidim, ishladim kabi.Boshqa qo'shimchalarda bu xususiyat nisbatan chegaralangan (otlardagi ko'plik qo'shimchasi bundan mustasno). Takrorlash uchun savol va topshiriqlar 1. Morfema nima? 2. So'zlar morfologik jihatdan qanday qismlardan tashkiltopgan? 3. Qo'shimchalar ma'no va vazifasiga ko'ra qanday turlargabo'linadi? 4. Qanday qo'shimchalar so'z yasovchi qo'shimchalardeyiladi? 5. So’z yasovchi qo'shimchalar so'z yasalishdagi darajasigako'ra necha xil? 6. So'z yasovchi sinonim, omonim, antonim qo'shimchalarqaysilar? 2. Shakl yasovchilarning vazifalari nimalardan iborat? 3. Kategorial va nokategorial shakl yasovchilar qaysilar? 7. Qanday qo'shimchalar so'z o'zgartiruvchi qo'shimchlargakiradi? Antaliy mashqlar Morfemik tahlil tartibi 1. Morfemalarni aniqlash. 2. O'zak va affiks morfemalarni ajratish. 3. Affiks morfemalarni turlarini aniqlash. Namuna: bilimdonlikdan so'zida beshta morfema bor. Bil -o'zak, -im, -don, ^- lik, -dan so'z yasovchi affiks morfema, barcha affiks morfemalar tuzilishiga ko'ra sodda. Mardlarcha: mard -o'zak, larcha - affiks morfema, bo'lib- lar, cha qismlardan tashkil topgan murakkab affiks morfemadir. 19-mashq. So'zlarni o'zak va affiks morfemalarga ajrating. Affiks morfemalaming turini aniqlang. 1. Devorlari nurab qolgan hovlining kunday tomonidagi ayvonga keksagina bir xotin kamzuliga tugma qadab o'tiribdi. (S.A.) 2. Chindan ham paxta urug'ligiga ma'lum davrda kechirilmas katta bo'shliq yuzaga kelishiga yo'l qo'yib berilgani uchun ham hozir o'sha bo'shliqni vilt egallab turibdi. (O'.U.) 3. Aqlli kishilarning urug'lari ustidan qilgan ishlari albatta noma'qul bo'hnas, — dedi. (A.Q.) 4. Eshiklari nafis o'ymakorliklar bilan bezangan, ichidagi oltin kumush buyumlar ko'zni qamashtiradigan ko'shkda hozir Boburni faqat bitta xona o" ziga tortar edi. (P. Q.) 5. Daryoning quyi tomonida ko'ringan sel oqimi o'rkach-o'rkach to'lqinlari bilan yuqoriga qarab bostirib kelardi.(T.Mai.) 20-mashq. So'zlarni morfemalarga ajratmg. Kategorial va nokategorial shakl yasovchi morfemalarni aniqlang? 1. Mehnatning tagi rohat (Maqol). 2. Aytishga ham tilim bormaydi. (P.Q.). 3 Ba'zi me'morlar o'zlarini podshohlardan ham baland qo'yarkan. (P.Q.)4. Xotirjam bo'ling, hozir dori qildim, endi tuzaladi. (S.A.) 5. Tushgayaqin qishloqdan to'qqizta arava keldi. (S.A.) Adabiyotlar: 1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005 2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978 3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981. 4. B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007 5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995. 6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996 7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001 8. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001 9. S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Morfemika
Morfemika
Morfemika morfologiya faniga kirish
Morfemika-morfologiya faniga kirish
Morfemika. Morfema va uning xususiyatlari