Араб тилига туркийдан ўзлашган сўзлар - Tilshunoslik - Referatlar

Араб тилига туркийдан ўзлашган сўзлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.5 KB

Ko'chirib olish

Араб тилига туркийдан ўзлашган сўзлар Режа: 1. Тилларнинг ўзаро таъсири масалалари. 2. Ўзлашма сўзларни тадқиқ қилиш йўллари. 3. Ўзлашма сўзларнинг семантик торайиши ва кенгайиши ҳодисаси.

Маълумки, ҳар бир тилнинг луғат таркибида бошқа тиллардан ўтган сўзлар ўзига хос ўринни эгаллайди ва бу мураккаб тарихий жараённинг натижасидир. Чунки ҳар қандай жамият ўз тарихий тараққиёти давомида бошқа миллатлар билан сиёсий, маданий, маҳаллий муносабатларда бўлади. Ҳеч қандай халқ ўз тараққиёти йўлида бошқа халқлар билан алоқа қилмасдан, айри хўжалик юритиши мумкин бўлмаганидек, бирорта халқнинг тили якка ҳолда тараққий қилиши мумкин эмас. Шунга кўра, ҳар бир тилнинг лексикасида этимологик жиҳатдан шу тилнинг ўзиники бўлган сўзлардан ташқари, бошқа тиллардан кирган лексик элементларнинг бўлиши ҳам табиийдир. Тилларнинг ўзаро таъсири масаласи узоқ даврлардан буён тилшунослар диққатини тортиб келмоқда (Масалан, Алишер Навоийнинг “Муҳокамату-л- луғатайн” асари). Тилларнинг ўзаро муносабатда бўлиши тил тараққиёти жараёнининг асосий хусусиятларидан биридир [1]. Тил халқ тараққиётининг ажралмас ҳамроҳидир. Бошқа тиллар таъсиридан ажратиб, маълум бир қобиққа солиб қўйилган тилнинг ўзи йўқ. ХХ асрнинг иккинчи ярмида тилларнинг ўзаро таъсири масалалари ҳақида тилшуносликка оид тадқиқотлар анча кўпайди. Бу масалалар дастлаб ҳинд- европа тиллари материаллари асосида лингвистик изланишларда ўз аксини топган бўлса, Осиё ва Африка тилларининг ўзаро алоқаси масалалари тадқиқот объекти бўлди. Тилларнинг ўзаро таъсири масаласи биринчи бўлиб Уриал Вайирах томонидан атрофлича ўрганилган ва тилшуносликда “тилларнинг ўзаро таъсири” атамаси киритилган [2]. Туркий халқлар араб халқи билан кўп асрлар ўзаро иқтисодий ва маданий алоқада бўлиб келганлар. Ўзбек тилида учрайдиган арабизмларнинг катта миқдори ва аксинча, араб тилида учрайдиган туркий сўзлар шу билан тушунтирилади. Уларнинг лексик ўзгаришларини ўрганиш фавқулодда муҳим ишдир.Чунки мазкур ҳолатда турли тил оилаларига ва системасига мансуб бўлган тилларнинг ўзаро таъсир йўллари ва тенденциялари ҳақида

гап боряпти. Буни ўрганиш нафақат ўзбек ва араб тилшунослигини, балки тилларнинг ўзаро мулоқоти назариясини, у орқали тилнинг умумий назариясини бойитади. Тарихий луғатларни тузишда катта ёрдам беради. Йирик тилшунос олим Аҳмад ас-Саид Сулаймон араб тилидаги ўзлашма сўзларга бағишланган тадқиқотида араб тилида кенг истеъмолда бўлган форсий, туркий ва юнон ўзлашма сўзларини таҳлил қилади. Жумладан шундай дейди: “Биз араб тилида ишлатиладиган ибрийқ – “чойнак” сўзи асли форсча обрийз сўзининг ўзлашмаси деб ўйлар эдик. Бироқ бизда “Нима арабларни “зо” ҳарфини “қоф” ҳарфига ўзгартиришга мажбур қилди?” - деган савол туғилди. Бунга жавоб йўқ эди. Изланишлардан сўнг ибрийқ сўзи туркийдаги иврийқ сўзи эканлиги тасдиқланди. Дарҳақиқат, иврийқ сўзидаги “вов” ҳарфи ибрийқ сўзидаги “бо” ҳарфи бўлиб, у “в” товушининг “б” шаклида нотўғри талаффузи натижасидир” [3]. Сўзимизнинг исботи сифатида Маҳмуд Кашғарийнинг “Девону луғотит- турк” асаридан бир тўртлик келтирамиз : Кўклар қамуғ тузулди, (Ҳамма созлар созланди Ивриқ идиш тузилди, Май косалар тизилди Сансиз ўзум узалди, Сенсиз кўнглим бузулди Келгил амул ўйналим Кел, яйраб-яшнаб ўйнайлик) [4] Бу вазиятда биз икки тилда ҳам бир маънони англатувчи ўзлашма сўзлар семантикаси, икки тилда ҳам маънолар тенглиги ҳодисасини кузатяпмиз. “Ёки барча “арабларга форслардан кириб келган” деб ўйлайдиган “Барбат” деб аталувчи мусиқа асбоби ҳақида гапирсак. “Барбат” икки форсий сўз, яъни “кўкрак, кўкрак қафаси” маъносидаги “бар” ва паррада номи “ғоз” сўзи - “батта”нинг йиғиндисидан иборат билар эдик. Мазкур асбобнинг бундай номланиши унинг кўриниши ғознинг кўкрагига ўхшашида деб билар эдик. Форс олимлари ўзларининг “асҳоби луға”лари билан узоқ баҳслардан сўнг бу юнонча Barbitos сўзнинг паҳлавий тилига Barbut шаклида ўзлашган варианти эканлигини аниқладилар” [5]. Турли гуруҳларга мансуб тиллардаги ўзлашма сўзларнинг у ёки бу хусуси-

ятларини очиб бериш жараёнида, ўзлашма сўзларнинг ўзига қуйидагича таъриф берилади: “Ўзлашма сўз – бу чет тилдан кўчган лексика бўлиб, ўзлаштирувчи тилнинг фонетик, лексик-семантик, грамматик қобиғига бўйсунган бўлади” [6]. Туркий тиллардан араб тилига ўзлашган сўзларда ҳам бу ҳодисани кузатамиз. Масалан: “бой”, “калиш”, “қовун” каби ўзлашмаларнинг кўплик шакли араб тилида тўғрик кўплик, муаннас жинсининг “-атун” қўшимчаси ёрдамида ясалган, яъни “бой” сўзидан – ىاب кўплиги تاياب ; “калиш” – شولاك кўплиги - تاشولاك ; “қовун” сўзидан . – ةنوواق نوواق кўплиги تانوواق шаклида. Ёки “хоқон”, “хотун”, “хоним” сўзларининг кўплиги синиқ кўплик қолипи асосида ясалган, яъни “хоқон” ва “хотун” сўзлари “фавааъиилу” вазнида, “хоним” сўзи эса “фавааъилу” вазнида ясалган. Мисол: “хоқон”– ناقاخ кўплиги – نيقاوخ ; “хотун” – نوتاخ кўплиги – نيتاوخ ; “хоним” – مناه кўплиги – مناوه . Шунингдек, синиқ кўплиги “афъаалун” ва “фаълаану” қолипида ясалган ўзлашмаларни ҳам учратамиз. Мисол учун روك “ қўр” сўзининг кўплиги шу икки вазнда ясалган- - ناريك راوكا . Бу сўзда ҳам товушлар ўзгариши ҳодисаси кузатилади, яъни “қ” товуши “к” бўлиб ўзлашган. Булардан ташқари ўзлашган туркий сўзлар соф арабий сўзлар билан сўз бирикмаси ҳосил қилган ҳолатлар ҳам кўп учрайди. Масалан, “бош” сўзи араб тилидаги “ муҳандис” ёки “котиб” сўзлари билан бирикиб, - سدنهم شاب بتاك شاب – “ бош котиб”, “бош муҳандис” каби сўз бирикмалари пайдо бўлган. Ўзлашма сўзнинг семантик торайишига мана шу “бош” сўзини олсак. Бу сўз туркийда 1.Тананинг бўйиндан юқориги (одамда) ёки олдинги(ҳайвонда) қисми; калла. 2. кўчма.с.т. Ақл-хуш, мия. Бош билан иш қилмоқ . 3. Бошлиқ, раҳбар. Яхши йигит давранинг боши. 4. сфт . Бошчилик, раҳбарлик қилувчи, энг катта ёки юқори. Бош врач. Бош аграном . 5. сфт. Энг муҳим, асосий . Бош масала. Бош сабаб. 6. сфт . Энг олдинги, биринчи. Бош бола. Бош келин .

7. кўчма. с.т .Одам, киши. Бир бошга, бир ўлим . 8. ( снқ сонлар билан ) Чорва ҳисобида ҳар бир адад жонивор. Ўн бош от. Икки бош қўй. 9.Тик нарсаларнинг тепа қисми, учи, чўққиси. Шамол бўлмаса, дарахтнинг боши қимирламайди . 10. Баъзи ўсимликларнинг калла ёки ч ан оқ шаклидаги ҳосили, меваси. Бир бош узум. Бир бош карам. ( ЎТИЛ, 1-том, 36-137- б.) ва ҳ.к.з. Араб тилига бу сўз “бошлиқ, раҳбар” маъносидагина ўзлашган. Бу ҳодисага тутун сўзи ҳам мисол бўлади. ЎТИЛ да бу сўзга шандай таъриф берилган: 1. Тутун – бирор нарса ёнганда ҳавога ажралиб чиқадиган майда зарралардан иборат газсимон моддалар мажмуи. Масалан, папирос тутуни . Уй тутунга тўлди . 2. Тутун пули тар . Хонодон эгасидан яшаб турган жойи учун олинадиган солиқ. Тутуни чиқди, тутун кўтармоқ (ЎТИЛ. 2- том, 234- б.) Бу сўз араб тилига نتت - “табак” (АРСл. С. 99.) маъносида ўзлашган. Бундай ҳолатга тилшуносларимиз қуйидагича таъриф берганлар: “Сўзларининг маъно торайиши маъно кенга-йишининг зид ҳолати бўлиб, умумийликни англатган сўзнинг хусусийликни ифодалашидан келиб чиқади” [7]. Ўзлашма сўзларнинг семантик кенгайишига “соғ” сўзи мисол бўлади. Бу сўз туркийда 1. Касали йўқ, сиҳат-саломатлиги яхши; соғлом. Соғ тиш. Соғ танда, соғлом ақл. 2. диал. Ўнг. Соғ қўл. ( ЎТИЛ. 2- том, 73- б.) Араб тилига бу сўз 1. здоров ы й, нормальн ый ; 2. настоя щи й, неподдельн ы й; 3. полноценн ы й, полновесн ы й. 4. Майор (АРСл. С. 426). Айнан шу сўзда биз ўзлашмаларнинг умуман янги маъно касб қилишини кузатамиз. Масалан, “майор” - ҳарбий унвон. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, бирор бир тилнинг луғат таркибини, бойлигини ўрганишда сўзларнинг этимологиясини билиш, асл ва ўзлашма сўзларни ажратиш жуда муҳимдир. Шунингдек, бошқа тиллардан ўзлашмаларни араб тилига кириб келганлигидан кўриниб турибдики, араб тили тараққиётида бошқа халқларнинг лисоний таъсири, хусусан, лексик қатламда яққол кўзга ташланган.

Араб тилига ўзлашган туркий сўзлардан намуналар [8] 1. ىاب - бей (титул), богатый человек. АРСл. С. 54.; ЎТИЛ, 1-том, 126- б. 2. شاب - главный, старший. АРСл. С. 53.; ЎТИЛ, 1- том, 136- б. 3. اشاب - паша (титул). Ўша жойда. 4. كيب – бек, бей. АРСл. С. 53; ЎТИЛ, 1-том, 136- б. 5. رقلب – Балқар (атоқли от) – “балқимоқ” феъл ўзагидан олинган. 6. ( زيغاوب ) - - زاغوب1 . пролив, проход; 2. гавань, порт. АРСл. С. 92; ЎТИЛ, 1- том, 169- б. 7. () تا غابمب -галстук. АРСл, С. 86; ЎТИЛ, 1-том, 168- б. 8. نتت - АРСл. С. 99; ЎТИЛ. 2- том, 234- б. 9. ناخ–1 . хон; 2. гостиница, постоялий двор. АРСл. С. 208; ЎТИЛ, 2- том, 331- б. 10. – نيقاوخ ناقاخ – государь, властилин. АРСл. С. 208; ЎТИЛ, 2-том, 335- б. 11. – مناوه مناه – дама. АРСл. С. 843; ЎТИЛ, 2- том. 12. – نيتاوخ نوتاخ госпожа, знатная дама. АРСл. С. 208; ЎТИЛ, 2-том, 334- б. 13. – رجانخ رجنخ - кинжал, ханжар. АРСл. С. 239; ЎТИЛ, 2- том, 316- б. 14. قدنخ - траншея, окоп. АРСл. С. 239; ЎТИЛ, 2- том, 315- б. 15. ةملود - долма, дулма. АРСл. С. 269; ЎТИЛ, 1- том, 242- б. 16. غاص –1 . нормальный; 2. здоровый; 3. майор. АРСл, С. 426; ЎТИЛ, 2- том, 73- б. 17. ( ) – تا ةنوواق نوواق –қовун. АРСл. С. 617; ЎТИЛ, 2- том, 591- б. 18. ةمروواق – жареное мясо, кавурма. АРСл, С. 617; ЎТИЛ, 2-том, 591- б. 19. ةشمق - хлыст, кнут. АРСл. С. 658; ЎТИЛ, 2- том, 548- б. 20. – - زدنق سدنق бобр. АРСл. С. 660; ЎТИЛ, 2- том, 620- б. 21. - قدانق قادنق - ложа, приклад (оружия), лафет (орудия). АРСл. С. 660; ЎТИЛ, 2- том, 637- б. 22. ( ) - تا شولاق شولاك - голаша. АРСл. С. 672; ЎТИЛ, 1- том, 360- б.

23. كيروك – лопата (курак). АРСл. С. 704; ЎТИЛ, 1- том, 406- б. 24. ( - )– ناريك راوكا روك - кузнечная печь. АРСл. С. 703; ЎТИЛ, 2-том, 639- б. 25. ةروك - район, область, округ.Ўша жойда. 26. ةقاي - воротник (ёқа). АРСл. С. 916; ЎТИЛ, 1- том, 265- б. 27. شيماي -1 .еда; 2.сухие фрукт ы (орехи, изюм).АРСл. С. 916; ЎТИЛ, 1- том, 27- б. 28. كيربوك - кўприк (Миср халқ тилида). 29. قتلم - милтиқ (Миср халқ тилида). Асарлар: [1] Обшее языкознание, форма существования, функция и история языка. М. , С.10. [ 2 ] У.О. Найирах . О семантической структуре языка. Киев, 1979. С.107– 108. [3] Аҳмад ас-Саид Сулаймон . Луғат фи хидмати-л-муъжами-л-кабир. // Мажалла муъжам ал-луға ал-арабиййа. Қоҳира, 1987. 10- б. [4] Ўзбек адабиёти тарихи. Тошкент, 1976. 62- б. [5] Аҳмад ас-Саид Сулаймон. Кўрсатилган асар, ўша ерда. [6] К.К. Маковский . Теория лексических абстракций. М., 1974. [7] М. Мирзаев, С. Усмонов . Ўзбек тили. Тошкент. 26- б. [8] Фойдаланилган луғатлар: Али ибн Ҳодийа, Ҳусайин ал-Балиш. Ал-қомус ал–жадид ли-т-туллаб. Тунис, 1985. Ан-Наъим (арабча-ўзбекча луғат). О. Носиров таҳрири остида. Тошкент, 2003. Баранов Х.К. Арабско-русский словарь. М., 1985. Борисов В.М. Русско-арабский словарь. М., 1967. Луис Маълуф. Ал-мунжид фи-л-луғати. Иерусалим, 2003. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. М., 1981.

O'xshashlar

Бошқа тиллардан араб тилига ўзлашган сўзларнинг манбалари

Иқтибос – янги сўзларни ўзлаштиришнинг бир тури сифатида

Фан-техника тараккиёти туфайли араб тилига кириб келган энг янги атамалар

Узбек тилида уз ва узлашган катлам

Ёрдамчи сўзлар. Кўмакчилар