Бошқа тиллардан араб тилига ўзлашган сўзларнинг манбалари - Tilshunoslik - Referatlar

Бошқа тиллардан араб тилига ўзлашган сўзларнинг манбалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB

Ko'chirib olish

Бошқа тиллардан араб тилига ўзлашган сўзларнинг манбалари Режа: 1. Бошқа тиллардан ўзлашган сўзлар ҳақида Ал-Жоҳизнинг фикрлари 2. Ўзлашган янги атамалар ҳақида Ас-Суютийнинг қарашлари 3. Араблаштириш усули, Ал-Жавҳарийнинг ўзлаштирилган луғавий бирликларини тасниф этиши

1. Бошқа тиллардан ўзлашган сўзлар ҳақида Ал-Жоҳизнинг фикрлари Ҳозирги даврда барча мамлакатлар, жумладан араб мамла катларининг ҳам ривожланиши, техника асрида яшаётганлиги ва бошқа мамлакатларда тараққий этган замонавий техник воситаларнинг араб дунёсига кириб келиши муносабати билан замо навий араб тили янги атамалар ва сўзлар билан бойиб бормоқда. Араб атамашунослигининг вазифаларидан бири фан ва тех ника тараққиёти натижасида вужудга келаётган замонавий тушунчаларни тўлиқ ифодалай оладиган атамалар яратишдан иборатдир. Атамалар ҳосил қилиш усулларидан ҳозирги кунда кенг тарқалганларидан бири бу чет тилидаги сўзларни айнан кўчириш, яъни араб графикасига ўтказишдир. Ушбу жараённи араб тилида ифодалаш учун махсус " بيرعت " “ сўзни араблаштирмоқ” атамаси қўлланилади. Сўз бойлигини кен гайтиришнинг илм-фан, адабиётга оид замонавий тушунчалар ва техник атамаларни ифодалаш зарурати туфайли пайдо бўлган ушбу усул араб филологиясида доимо ўз тарафдорлари ва мух олифларига эга бўлган. Ўзлаштириш жараёни чоғиштирилган икки тил ўртасидаги алоқалар мобайнида табиий ва зарур жараён ҳисобланган. Ал-Жоҳиз сўзи билан айтганда, "ҳар икки тилдан бири иккинчисини ўзига жалб этади ва ундан озиқланади" 1 . Ўзлашган янги атамалар ҳақида Ас-Суютийнинг қарашлари Ас-Суютий лексик ўзлаштиришга برعملأ атамаси, яъни "бошқа тилларда яратилган маъноли сўзларни араблаштириш" 2 сифатида таъриф берган. Ўзлаштиришга берган бу қисқа таърифида у Сибавайҳи ва унинг шогирдлари нуқтаи назарига қўшилган. Улар учун хорижий сўзнинг тилда қўлланилиши "араблашув"нинг ягона мезони бўлиб хизмат қилган: шу нуқтаи назарга кўра ўзлашган сўзнинг араб моделларига мувофиқ тузилганлиги айни муддао, бироқ бу шарт асло мажбурий эмас. Сибавайхи фикрига кўра, хорижий тилдан олинган отнинг шаклан ўзлашуви икки элементар жараён - 1 . بيرعتلا و قاقتشلإا باتك رداقلا دبع يبرغملأ 2 " اهعاونإ و ةغللا مولع يف رحزملأ نامحرلا دبع يتويسلأ "

унинг арабча сўз ўзгартирувчи флексиялар билан таъминланганлик ва لأ аниқлик артикли билан қўлланиш имкониятидан иборат бўлиб қолади. Таниқли тилшунос олим ал-Жавҳарий ўзлаштирилган луғавий бирликларни иккига: араблашган ҳамда хорижий сўзларга ажратган. " برعم ", яъни "араблашган" атамаси арабча шакл қабул қилиб, ассимиляциялашган сўзларни белгилаган. " لخادلأ " , яъни "бегона" (кириб келган) атамаси морфологик ассимиляцияга учрамаган ва ўзининг дастлабки, асл шаклини сақлаб қолган ўзлашган сўзларни англатади. Демак, сўзнинг шаклан ассимиляциялашуви учун бош ва асосий талаб: а) ўзлаштирилаётган атаманинг товуш таркибини буз маслик, яъни ўзга тилга оид сўзни араб тили товушлари ёрдамида талаффуз килиш, б) сўз ясаш муқобиллиги қоидасига мувофиқлик, яъни ўзга тилдан кирган сўзни арабча моделларга мослаш 3 . "Араб тилида, қадимги манбаларнинг далолат беришича, Сурия ва Месопотамия оромий тиллари, грек ва лотин каби қўшни сомий тиллардан кириб келган жуда кўп атамалар қатлами мавжуддир. Замонавий араб тили эса Ғарб, Европа тилларидан техник атамалар ўзлаштирилганлиги билан характерланади" 4 . 3. Араблаштириш усули, Ал-Жавҳарийнинг ўзлаштирилган луғавий бирликларини тасниф этиши Демак, замонавий араб адабий тили атамалар ўзлаштиришда икки манбага таянади. Булар биринчи навбатда, классик тилдан, яъни XVIII-XIX асрлардан то Европа босқинчилигига қадар қабул қилинган дастлабки ўзлашмалар. Иккинчи манба эса замонавий Европа тилларидан олинган сўнгги ўзлашма сўзлар. Мазкур ўзлашган сўз гуруҳлари нафақат ўзлаштирилган вақти, балки манбалари, ўзлашиш усуллари, шунингдек, миқдорига кўра бир-биридан фарқ қилади. Мумтоз, яъни классик давр қатлами тўлиқ ўзлашиб бўлган ва ассимиляциялашган, тил тизимидан муқим жой эгаллаган сўзлар дан иборат 3 Белкин В.М. Арабская лексикология М.1975 с. 105. 4 http://www.fundararabist.ru/Know/arabianlanguagehtm

бўлса, Европа тилларидан ҳозирги даврда ўзлашти рилган атамалар тилнинг лексик-семантик тизими томонидан буткул ўзлаштирилган ва ассимиляциялашган деб бўлмайди. Аввалги ўзлашган классик сўзлар замонавий ўзлашмалар қатламига қарши туради. Классик ўзлашмаларда давомли ассимиляция ва истеъмол жараёнининг тугалланган натижаси намоён бўлса, замонавий сўзларда давом этиб тараққий қилиб бораётган жараённи кўришимиз мумкин. Ўзга тилларга оид атамалар араб тилига унинг кўп асрлик тараққиёти давомида кириб келган. Мумтоз араб тилидаги ўзга тилдан олинган луғавий бойликлар асосан мумтоз даврда (IХ-ХI аср) қабул қилинган бўлиб, асосан, форс, юнон ва бошқа тиллардан олинган ва деҳқончилик, ҳунарманд чилик, маиший турмуш, моддий маданият, фалсафа, илм-фанга оид, ҳайвонот ва ўсимликлар дунёсининг турли кўриниш ва ҳодисалар номини англатган тўлиқ ўзлаштирилган сўзлардан иборат бўлган. Европа тилларига оид атамалар эса XIX аср охири ва XX аср бошларида катта миқдорда ўзлаштирила бошланди. Бу жараён аксарият араб давлатларининг Европа мамлакатлари томонидан босиб олиниши билан боғлиқ бўлиб, улар ҳарбий қўшин ва маъмурий бошқарувдан ташқари европача маданият кўринишларини ҳам олиб келдилар 1 . Колониал босқинчилик даврининг бошланиши араб тилининг ўзга тиллар ҳисобига бойиши хусусиятига ҳам ўзгартириш киритди. Сурия, Ливан, Тунис, Жазоир ва Марокаш французлар, Ироқ ва Судан инглизлар, Ливия эса итальянлар ҳукмронлиги остида қолди. Натижада ҳар бир мамлакат ёки минтақа ўзлашган сўзлар билан бойиш учун ўзгача алоҳида манбага эга бўлди. Шунингдек, ушбу сўзларнинг соҳаларига кўра фарқланиши ҳам қайд этилади. Масалан, "Тунис аҳолиси тилига итальян тилидан балиқчилик, савдо ва молия" соҳасига, ливия халқи тилига эса маъмурий бошқарув, ҳунармандчилик ва маданий турмушга оид атамалар кириб борди 1 Белкин В.М. Арабская лексикология М.1975 с.114-116

"Араб тилининг Миср лаҳжасига эса жуда кўп миқдордаги география ва табиатга оид атамалар кириб келган" 3 . Европа тилларидан араб тилига дастлаб, итальян тили жиддий таъсир кўрсатди. Бу тилдан кириб келган атамалар, қуйидаги мисоллардан кўриниб турганидек, асосан савдо ва денгиз иши бидан боғлиқ. Биржа - ( تاصروب ) ةصروب Капитан - ( ةنطابق ) ناطبق Банк - ( كونب ) كنب Қароқчи - ( نيصارق ) ناصرق Бундай атамалар орасида умумий маънони англатувчи сўзлар ҳам мавжуд. Масалан, Грипп – ازنولفنإ Шим - ( تانولطنب ) نولطنب Шляпа- ( طينارب ) ةطينرب Ўрмончилик материаллари - ( لئ اقص ) ةلاقص Араб тилидаги замонавий ўзлашган атамаларнинг катта қисми француз тилидан кириб келган. Бунда халқаро муносабатлар соҳасига француз тилининг миллатлараро муомала тили бўлганлиги ҳам муҳим аҳамият касб этган. Турли соҳаларга оид мазкур мисоллар ҳам француз тилидан олинган. Пролетариат – ايراتلورب Фильм - ( تامنيس ) امنيس Парламент - ( تاناملرب ) ناملرب Фильм - ( ملافأ ) ملف Телефон - ( تانوفلت ) نوفلت Радио - ( تاوويدار ) ويدار Бошқа тиллардан кириб келган ўзлашмалар озчиликни ташкил этади. Масалан, инглиз тилидан қуйидаги сўзлар кириб келган. инг. winch - кўтарма кран - ( شانوأ ) شنو инг. wor к shop - устахона - ( شرو ) ةشرو инг. l а unch – катер - ( ) تاشنل شنل Араб мамлакатларининг барчасида муомалада бўлган пул бирликларининг номи ҳам турли тиллардан ўзлаштирилган: هينج) تاهينج( "фунт' ) Миср ( сўзи инглизча " guinea " сўзидан, ( ريناند ) رانيد "динор" лотинча “ d е n а rius ” сўзидан, 3 http://www.membrana.ru/horm/artikles

اريل) تاريل( "лира" (Сурия, Ливан) итальянча " lir а " сўзидан, مهرد) مهارد( "дирхам" юнонча " dr а chm а " сўзидан ва ميلم )تاميلم( "меллим" эса французча " milliema " сўзидан ўзлаштирилган. Араб мамлакатларида узунлик, вазн ва электр қуввати ўлчов бирликларига оид атамаларнинг ҳам ўзлаштирилганлигининг гувоҳи бўламиз. Масалан, Киломе т р - ( تارتموليك ) رتموليك Метр - ( راتمأ ) رتم Сантиметр - ( تارتميتنس ) رتميتنس Миллиметр - ( تارتميلم ) رتميلم Килограмм ( تامارغوليك ) مارغوليك Тонна - ( نانطأ ) نط Киловатт - ( تاتاوولبك ) تاوولبك Эл.ватт - طاو Эл.вольт – طلو Арабшунос олим В.М.Белкиннинг таъкидлашича, "Замонавий араб адабий тилини ўрганиш жараёнида шу нарса маълум бўлдики, Европа тилларидан олинган ўзлашма сўзларнинг умумий миқдори у қадар кўп эмас ва луғат бойлигининг бир фоизига яқин қисминигина ташкил қилади" 1 . Ҳозирда ҳам адабий тилнииг лексик заҳираси ўзлашган сўзлар билан бойишда давом этмоқда, чунки араб жамияти ўзга давлатларнииг маданияти, илм-фани, техника ютуқлари билан боғлиқ ҳодисаларни ўрганиб, аксар ҳолларда уларни атамалар сифатида қабул қилган ва ушбу ҳол замонавий араб атамашунослик тизими шаклланишида акс этади. Масалан: Интернет - تنرتنإ Телекс - سكلت Компьютер - رتويبمك Принтер - رتنيرب Хулоса қилиб айтганда, бой меросга эга бўлган араб тили луғавий бойлигида хорижий тиллардан ўзлашган сўзларнинг кенг кўлами мавжуд бўлиб, бу ўзлаштириш жараёни ҳозирги кунда ҳам давом этиб келмоқда. Назорат учун саволлар: 1. Араб адабий тили атамаларини ўзлаштириш нечта манбага таянади? 2. Европа тилларидан олинган замонавий ўзлашма атамалар ҳақида гапиринг . 1 Белкин В.М. Арабская лексикология М.1975 с. 115

3. Сўзнинг шаклан ассимиляциялашуви учун асосий талаб нимадан иборат? 4. Классик тилдан (XVIII-XXаср) то Европа босқинчилигига қадар қабул қилинган дастлабки ўзлашмалар ҳақида мисоллар билан тушунтириб беринг.

А д абиётлар: 1. Белкин В.М. Арабская лексикология М.1975 2. . بيرعتلا و قاقتشلإا باتك رداقلا دبع يبرغملأ 3. " اهعاونإ و ةغللا مولع يف رحزملأ نامحرلا دبع يتويسلأ " 4. يف ةيوغللا يودعلا لماوه نم ماه لماع يه ثيح نم ةمجرتلا حلاص ،يدمرلأ ةيسنوتلا ةغللا و ةيبرعلا ةغللا نيب تاقلاعلا 5. http://www.fundаrаrаbist.ru/Кnow/аrаbiаnlаnguаgеhtm 6. http://www.mеmbrаnа.ru/horm/аrtikles

O'xshashlar

Араб тилига туркийдан ўзлашган сўзлар

Иқтибос – янги сўзларни ўзлаштиришнинг бир тури сифатида

Узбек тилида уз ва узлашган катлам

Узбек тилининг лугат таркиби

Туркий халклар ва уларнинг тилларини урганишнинг илк даври