Асосий босиш усулларининг умумий тавсифи - Texnika va texnologiya - Referatlar

Асосий босиш усулларининг умумий тавсифи

Yuklangan vaqt:

14.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

597.5 KB

Ko'chirib olish

Асосий босиш усулларининг умумий тавсифи Режа: 1. Анъанавий босма усуллари 2. Босма қолипидан фойдаланмайдиган босиш усуллари 3. Варақли ва рулонли босма 4. Босма жараёнларини бошқариш

Анъанавий босма усуллари Босма тизимлари. Анъанавий босма усули бир умумийликка эга: босма тасвирлар механик барқарор босма қолипга маҳкамланган ва шунинг учун ўзгармайди. Бунинг натижасида худди ўша бир қолип ёрдамида босма ускунасида худди ўша бир тасвирни кўп марта босиш юқори сифатга эришиш мумкин. ва ХХ асрлардаги типография босмасининг ўртача ва катта ўлчамдаги босма ускуналари “текислик цилиндр” га, ва “ротацион” принципи усулида ишлаган. Ҳозирги вақтда етакчилик қилаётган босма усуллари офсет, чуқур ва флексография босма ускуналари соатига 5000 дан 100000 гача кўп рангли маҳсулотларни босишга молжалланган бўлиб, «цилиндрган цилиндрга» принципида ишлайди. аср ўртасидан бошлаб «контактсиз» (НИП Нон-Импаcт-Принтинг) деб аталган бошқа босма усуллари ишлаб чиқилди. Бу технологияларда босма қолип ҳар бир нусха учун янгиланади (электрофотографияда каби). Босма қолипидан фойдаланишга асосланган анъанавий босма усуллари ва «моддий» босма қолипига эҳтиёж сезмайдиган контактсиз босма усуллари (НИП – Нон-Импа c т-Принтинг) фарқланади. Контактсиз усуллар – булар асосан электрофотография ва пуркашли босма (электрофотография аниқ маъно нуқтаи назаридан контактсиз ҳисоланмайди, у босишда кам миқдордаги босимдан фойдаланилганлиги туфайли контактсиз усулга тааллуқли қилиб киритилган). Босма усулларининг барчаси битта мақсадни кўзлайди: ахборотни материалга кўчириш (масалан, варақли ёки рулонли қоғозга). Бу вазифани бажариш учун босма жараёни учун босмага тайёрлаш босқичи, шунингдек, босишдан кейинги, якунловчи – босма маҳсулотларини яратувчи босқич талаб этилади.

Бўёқ қатламини ажратиш ва унинг бир қисмини босилувчи материалга ёки оралиқ ташувчига кўчириш йўли билан бўёқ суртиш асосан қуйидаги параметрларга боғлиқ бўлади: - босма қолипидаги бўёқ қатламининг қалинлиги (бўёқни узатиш); - контакт вақти (босиш тезлиги ва босма цилиндрининг геометрик параметрлари); - босишнинг солиштирма босими; - босма бўёғининг реологик хоссалари; - харорат шароитлари (хароратнинг босма бўёғининг реологик хоссаларига - таъсири); - босилувчи материал ва босма қолипи ёки оралиқ ташувчи юзасинингхусусиятлари (намланувчанлик, шимиш хусусияти, ғадир- будирлиги ва ҳ.к.). Босилувчи материалдаги бўёқ қатламининг қалинлиги унда кейинчалик бўёқнинг мустаҳкамланиши билан аниқланади. Босиш тезлигининг ортиши билан шимувчан ва шиммайдиган босилувчи материалларда кўчириладиган бўёқнинг миқдори камаяди. Контакт вақти қисқаради. Билвосита босишда бўёқ тушириш иккита босқичда амалга ошади: босма қолипидаги бўёқ қатлами резина матоли пластина билан контактлашади, бунда бўёқ қатламининг бир қисми унга ўтади. Шундан сўнг бўёқнинг босилувчи материалга кўчирилиши содир бўлади. Бўёқнинг ажралиши жараёни бир қатор ҳали тадқиқ қилинмаган ходисалар туфайли мураккаблашади. Офсет босма. Босилувчи ва оралиқ элементлар битта текисликда ётади, лекин юзасининг физик-кимёвий хусусиятлари фарқланадиган турлича материалларга мос келади (масалан, алюминий ва полимер қоплам). Босиш жараёнида босилиши керак бўлмаган майдонлар бўёқни ўзига қабул қилмаслик учун олдиндан намланади. Кейин эса босма қолипига бўёқ суриталади ва у фақат босилувчи элементларга ёпишади (расм 1).

Офсет босма текис босманинг асосий тури бўлиб, ҳозирги вақтда этакли босма усули ҳисобланади. Офсет босма – билвосита босма усули бўлиб, бўёқ дастлаб оралиқ ташувчига (резина матога) кўчирилади, у эрдан эса босилувчи материалга ўтказилади. 1-расм. Текис босма усулининг босма қолипи: а – шакли; б – катталаштирилган тасвири Юқори босма. Бу босма усулида босилувчи элементларнинг юза майдонлари (ҳарфлар, чизиқлар, растр нуқталари ва ҳ.к.) қолип юзасидан чиқиб туради ва битта текисликда ётади (расм 2). Босма қолипи бўёқ билан қопланганда бўёқ чиқиб турган (босилувчи) элементларга ёпишади ва кейин босим остида босилувчи материалга кўчирилади. Китоб босишга мўлжалланган юқори босмада қаттиқ (металл қотишмасидан тайёрланган) босма қолипидан, флексография босмада эса юмшоқ, эгилувчан босма қолипидан фойдаланилади Bosma qolip Bo’yoq a

b 2-расм. Юқори босма усулининг босма қолипи: а – шакли; б – катталаштирилган тасвири Юқори босма технологияси қуйидаги босма тизимларида қўлланилади: - юқори (типографик) босма; - флексографик босма; - типоофсет босма ёки юқори офсет. Типографик босма – юқори босманинг энг қадимий усули ҳисобланади. Моҳияти жиҳатидан териш учун алоҳида литераларни тайёрлаш ва улардан фойдаланишдан иборат бўлган Гутенбергнинг ХВ аср ўрталаридаги ажойиб ихтироси қўлёзмаларни кўпайтириш ва китоб тайёрлашни тезлаштиришга ва тежамкор қилишга имкон берди. Типографик босмада босма контактининг турли шаклларидан фойдаланилади: - текислик – текислик – тигелли ускуналарда босиш; - текислик – цилиндр – текисбосма ускуналарида босиш (тарихий номитезкорбосиш ускунаси); - цилиндр – цилиндр – ротацион ускуналарда босиш ёки ротацион босиш. 3-расм. Юқори босма (тамойили)Bo’yoq surtish Bosiluvchi materialga ega bosma silindri Bosiluvchi elementlari balandroq bo’lgan bosma qolip

Сўнгги ўн йилликда типографик босма ўз аҳамиятини йўқотиб бормоқда, биринчи навбатда босма қолипини тайёрлаш усулларининг меҳнат сиғими юқори бўлганлиги сабабли. Катта ўлчамли варақли маҳсулотларни сифатли босишга фақатгина текис босма ускуналарида эришилади. Босма қолиплари ва уларнинг қисмларининг турлича бўлиши типографик босма учун хос ҳисобланади: линотипли териш, қўлда териш, пластиналар ва стереотиплар. Улар турлича материаллардан тайёрланиши мумкин: гарт, рух ва миснинг қотишмаси ва фотополимерланувчи синтетик материаллар. Кам ададли юқори бадиий маҳсулотларни тайёрлаш учун ёғоч ва резинадан тайёрланган қолиплардан фойдаланилади. Типографик босмада тасвир ва графикаларни босиш учун турли пластиналар қўлланилади: - қўлда тайёрланган босма қолиплар (масалан, ёғоч клишелар) оригиналграфика билан бадиий ишларни амалга оширишда ҳозирда ҳам маълум аҳамиятини йўқотмаган; - фотомеханикадан фойдаланиб едириш, шунингдек, электрон ўйиш йўлибилан олинадиган металл клишелар; - қатламни фотополимерлаш ва ювиш орқали тайёрланадиган фотополимерклишелар ҳозирда энг кенг тарқалган. Аввал қўлланган металл клишелар (хусусан, рухли клишелар) ўрнига фотополимер клишелар келмоқда. Фотополимер қолиплар тез ва осон тайёрланиши мумкин. Ҳозирги вақтда хусусиятлари, ювилиш чуқурлиги ва таглигининг материали турлича бўлган, турли вариантларла ишлов беришга мўлжалланган фотополимерланувчи пластиналарнинг кенг ассортименти таклиф қилинади. Юқори босма усулида тайёрланган нусха босилувчи элементларнинг чеккаларида бўёқнинг тўпланишини бу босма жараёнининг камчилиги деб қараш мумкин.

Флексографик босма – бу қўлланилиши асосан ўраш-қадоқлаш, этикетка ва газета босмаси ҳисобига кенгайиб бораётган юқори босма усули ҳисобланади (расм 4). Флексографик босманинг асосий фарқлаб турувчи жиҳати – типографик босмадагига нисбатан эгилувчан, нисбатан юмшоқ босма қолипларидан фойдаланиш бўлиб, улар бўёқни узатиш жараёнини ўзгартиришга имкон берди. Эгилувчан (юмшоқ) босма қолиплари ва махсус танланган (паст қовушқоқликдаги) босма бўёқлари ёрдамида шимувчан ва шиммайдиган материалларда рангларнинг катта палитрасини олиш мумкин. Типоофсет босмада тасвир қолипидан қоғозга оралиқ ташувчи – резинали пластина билан қопланган цилиндр орқали узатилади, бу билвосита юқори босмани англатади. Офсет босмадагига ўхшаш тарзда у юқори босманинг билвосита усули деб ҳам номланиши, шунингдек, юқори офсет босма сифатида ҳам кўрилиши мумкин. - 4-расм. Флексографик босма ускунасининг босма аппарати (ротацион юқори босма тамойили) Босма маҳсулот - Юқори босманинг одатий маҳсулотлари: - кичик ўлчамли аксидент маҳсулотлар; - таклифнома қоғозлари; - бланка ва формуляр маҳсулотлари; Bosma silindri (qattiq)Bosiluvchi material Qolip silindri Bosma qolip (yumshoq) Bo’yoq uzatish Rastrlangan valik Rastrlangan valikning bo’yoqli yacheykalari Bo’yalgan bosiluvchi elementBosiluvchi elementlari yuqorida bo’lgan elastik bosma qolip

- ўрамлар (флексографик босма); - этикеткалар (флексографик ва типографик босма); - дастакли сумка ва пакетлар (флексографик босма). Чуқур босма. Бу эрда қолип материалидаги босилувчи элементлар, аксинча, чуқурлаштирилган (расм 5 ва 6). Босма қолипи суюқ, қовушқоқлиги паст бўёқ билан қопланиб, қолипдаги ортиқча бўёқ олиб ташланади ва бўёқ фақатгина қолипдаги чуқурчаларда қолади. Қолипга босилувчи материал контактлаштирилганда чуқурчалардаги бўёқ материалга кўчирилади. Ротацион чуқур босма, шунингдек, санъат соҳасида учрайдиган мис ва пўлатли гравюра чуқур босманинг асосий усуллари ҳисобланади. бундан ташқари, бу усул қимматбаҳо қоғозларни босишда ҳам қўлланилади. Қолипдаги оралиқ элементлари битта доимий текисликда жойлашган. Бутун босма қолипига (оралиқ ва босилувчи элементларга) босма бўёғи суртилади, яъни қолипга бўёқ қуйилади. Босишдан олдин тегишли восита (бўёқни олиш учун қоғоз, мато ёки ракел) босма бўёғининг оралиқ элементлардан кетказилишини таъминлайди. b 5-расм. Чуқур босма усулининг босма қолипи: а – шакли; б – катталаштирилган тасвири Шундай қилиб, бўёқ фақат қолип чуқурликларида қолади. Юқори босим ва адгезия кучлари бўёқни чуқурликлардан босилувчи материалга Bosma qolip Bo’yoq a

кўчирилишини таъминлайди. Бунда бўёқнинг бир қисмигина унга кўчади. Бўёқ қатламининг ажралиши натижасида катакчаларнинг тўлиқ бўшаши содир бўлмайди. Қуйидагилар бўёқнинг кўчирилишига таъсир кўрсатади: - босилувчи материалнинг намланиш шароитлари; - қўлланадиган материалларнинг юза хусусиятлари; - қоғознинг хоссалари; - бўёқнинг қовушқоқлиги; - босим; - босишнинг тезлиги; - катакчаларнинг шакли ва ҳажми. 6-расм. Чуқур босма (тамойили) Чуқур босма қолиплари, одатда, цилиндрик бўлади. Такрорланувчи буюртмаларга эга бўлган корхоналар бундай цилиндрларнинг катта миқдорини сақлашга мажбур бўладилар. Чуқур босманинг қолип цилиндрлари одатда оғир бўлади ва махсус транспорт ва хизмат кўрсатиш тизимларининг мавжуд бўлишини талаб қилади. Катакчаларининг майдони ўзгарувчан бўлган (автотипия) чуқур босма ҳозирги кунда қўлланилмаяпти. Анъанавий чуқур босма (катакчаларнинг фақатгина чуқурлиги ўзгаради) ҳам ўзининг ўрнини йўқотиб бормоқда, чунки босма қолипларини тайёрлаш нусха кўчириш ва эдиришнинг стандартлаштириб бўлмайдиган мураккаб жараёнларига асосланади. Bosma silindri ( rulonli bosma ) Qolip silindri Rakel Bo’yoq rezervuariBolisuvchi elementlar turlicha maydon va hajmga ega

Шу сабабли амалиётда катакчаларининг чуқурлиги ва майдони ўзгарувчан бўлган чуқур босма кенг қўлланиш ўрини топди, унинг саноатда қўлланилиши электрон-механик (қирқгич ёрдамида) ўйишга асосланган (расм 6). Бунда шуни таъкидлаш керакки, фақатгина катакчаларининг чуқурлиги ва майдони ўзгарувчан бўлган чуқур босмагина маҳсулотнинг юқори сифатига эришишга имкон беради. Босма қолипларини тайёрлаш учун жуда катта харажатлар шунга олиб келадики, чуқур босма фақат оммавий ададларни (500 минг юқори бўлган) босишдагина иқтисодий жиҳатдан самарали бўлади. Кўп бўёқли чуқур босмада ҳар бир босма секциясидан кейин нусха қуритилиши керак (қуритиш майдони). Офсет босмадан фарқли равишда, чуқур босмада бўёқ «намга нам» бўйича босишни амалга оширишга имкон бермайди, яъни қуримаган бўёқнинг устига кейинги бўёқни тушириб бўлмайди. Босма қолипидан фойдаланмайдиган босиш усуллари Бу босма усулларининг ҳар бирида босма қолипи билан бир қаторда бўёқни кўчириш учун босма қолипига тагликни босувчи текислик ҳам талаб қилинади. Гутенбергнинг босиш жараёни «текисликка текислик» тамойили бўйича ишлаган, яъни босма қолипи ва босувчи текислик параллел жойлашган (плоскопечат). ХИХ ва ХХ асрларда юқори босманинг ўрта ва катта ўлчамли ускуналари «текислик – цилиндр» тамойили бўйича ишлаган, яъни текис босма қолипи ва цилиндр мавжуд бўлиб, цилиндр босма қолини бўйича «думалаган». Ҳозирги вақтда этакчилик қилаётган офсет, чуқур ва флексографик босма усуллари фақатгина «цилиндр – цилиндр» тамойили бўйича ишлайди, бунда варақ ёки босилувчи матонинг босма секциясида босилиши таъминланади. Фақат шу йўл билангина ускуналарнинг 5000 дан 100000 нусха/соатгача бўлган унумдорлигига эришиш мумкин. Бир нечта босма секциялари мавжуд бўлган кўп бўёқли босма ускуналарида секциялар

кетма-кет жойлашади, улар «цилиндр – цилиндр» тамойили бўйича лойиҳаланган. ХХ асрнинг ўрталаридан «контактсиз» (НИП Нон-Импа c т-Принтинг) деб номланган бошқа босма усуллари ишлаб чиқила бошланди. Бу технологияларда босма қолипи ҳар бир нусха учун янгиланади (худди электрофотографиядаги сингари). Бўёқ ҳам, пуркашли-томчили типдаги қурилмалардаги сингари, бевосита тагликка туширилиши мумкин (босма қолипи ёки бошқа оралиқ ташувчидан фойдаланмасдан). Бунда маҳсулот саҳифама-саҳифа босилади. Бироқ, унумдорлик ва сифат нисбатан чегараланган бўлади. Маълум вақт давомида контактсиз усуллар босиш тезлиги ва сифати, шунингдек, нусханинг юқори нархи туфайли анъанавий босма усуллари билан рақобат қила олмас эди. Сўнгги йилларда янги ишланмалар туфайли элекртофотографик босма усули анча ривожланди. Бугунги кунда у босма маҳсулотлари бозорининг маълум секторларида анъанавий босма усулларига муқобил ҳисобланади. Бу, айниқса, ўзгарувчан ахборот билан боғлиқ бўлган босма ишларга ва кам ададли маҳсулотларга тааллуқли. «Контактсиз босма» атамаси матрицали босувчи қурилмаларда ахборотни қоғозга чиқариш усулига қарама-қарши равишда юзага келган. Бу ҳолда ахборот электрон усулда қайта ишланади ва кейин бўёвчи тасма ёрдамида контактли усулда босилувчи материалга кўчирилади. Бундан конактли тизимлар электрофотографик босма усуллари билан ўрин алмашган, уларда тасвир фотояримўтказгич (фоторетсептор) билан қопланган барабанда – оралиқ ташувчида шакллантирилади. У эрда ёзилган яширин (кўринмайдиган) тасвирга тонер юритилади ва у қоғозга кўчирилади. Шундай қилиб, босишда ахборотни ташувчидан қоғозга кўчириш содир бўлади. Ахборот босимсиз тарзда паст босимда кўчирилади, шунинг учун босиш контактсиз деб номланади. Контактсиз босма усулларини амалга оширишда қўлланиладиган кўплаб физик эффектлар мавжуд. Уларнинг асосий турлари: электрофотография ва

пуркашли босма, шунингдек, ионография, магнитография, термография ва фотография. Мутахассислар контактсиз босиш усулларининг пайдо бўлишига олиб келиши мумкин бўлган турли физик эффектларни доимий равишда ўрганадилар. Электрофотография. Электрофотография босма жараёни бешта босқичда амалга оширилади: 1. Яширин тасвирни шакллантириш. 2. Тонерни юритиш. 3. Тонерни кўчириш (босиш); 4. Тонерни мустаҳкамлаш. 5. Тозалаш. Баён қилинган жараёнлардан кўриниб турибдики, электрофотографияда матбаачиликда анъанавий бўлган босилувчи элементларга эга босма қолипидан фойдаланилмайди. Яширин электростатик тасвир ҳар сафар, аслнусхадан нусха олиш талаб қилинганда фотояримўтказгичли қатламда шакллантирилади. Агар электрофотографик усул билан адади юзтадан кўп бўлган бир хил тасвирларни тайёрлаш керак бўлса, босма қолипи билан босишдан фарқли равишда, ҳар бир нусха учун, фотояримўтказгичли материалларнинг сирт зарядини ўзгартириш хусусиятидан фойдаланиб, айнан бир хил тасвирни кўп марта шакллантириш зарур. Бу, бир томондан, тасвирни материалда шаклланитиришда параметрларининг бузилиши туфайли, иккинчи томондан, тонерни фоторетсепторга, ундан эса қоғозга кўчиришда жараён парметрларининг бузилиши туфайли босма тасвирининг ўзгаришига олиб келиши мумкин. Шунинг учун контктсиз босма усулларидан фойдаланишда, босма қолипидан фойдаланадиган босма усулларидан фарқли равишда, аслнусхани ҳосил қилишда ранг бузилишлари содир бўлиши мумкин. Бироқ, бу технологиянинг афзаллиги шундаки, босиш жараёнида кетма- кет равишда мутлақо турли хил бўлган нусхаларни олиш мумкин. Ҳар бир янги саҳифа учун анъанавий босма қолипини тайёрлашга зарурат бўлмайди.

Бунда жуда кичик ададлар (хатто бир дона нусха) ни тайёрлаш ҳам тежамкорлик жиҳатдан мақсадга мувофиқ бўлади. Кўп бўёқли босма учун электрофотографик босма тизимида, варақли офсет босма ускуналаридаги сингари, секцияли тамойил қўлланилади. Контактсиз қурилмаларда босиш тезлиги варақли офсет босма ускунасининг тезлигидан сезиларли фарқ қилади. Тизим (секцияли тузилиш туфайли анча тезкор бўлган) 1 соатда А3 ўлчамли 1200 та саҳифа босиши мумкин, офсет босма ускунаси эса шу вақт ичида 10-15 мингта нусха босади. Унумдорлик орасидаги фарқ босиш учун тасвирни ҳосил қилишда қўлланиладиган технологияга боғлиқ – ҳар бир нусха учун тасвир такроран шакллантирилиши керак, хатто бир хил ададли ишлар бажарилаётганида ҳам. Босиш тезлиги техник ва дастурий таъминотларни танлаш, шунингдек, физик жараёнлар, тонерни юритиш тизими ва қоғоз узатиш тизимининг тузилиши усули билан аниқланади. Амалда мавжуд технологик компонентлар асосидаги электрофотографик усулда олинадиган босманинг сифати юқори даражада бўлиши мумкин, лекин барибир анъанавий босма қолипларидан фойдаланиладиган усулларда эришиладиган сифатдан пастроқ бўлади. Контактсиз босиш усулларининг сифат кўрсаткичлари қўлланадиган тонерни юритиш технологияси билан боғлиқ бўлган имконли қобилият (узунлик бирлигидаги пиксел даражалари сони), градация даражалари сони билан фарқланади. Бундан ташқари, тонернинг тавсифномалари, унинг заррачалари ўлчами, геометрик шакли, кимёвий ёки физик тузилиши босма сифатига таъсир кўрсатади. Контактсиз босманинг пуркашли усули электрофотографияда фоторетсептордан фойдаланишда талаб қилингани сингари, аслнусха тасвири ҳақидаги оралиқ ахборот ташувчини талаб қилмайди. Бу усул бўёқни бевосита қоғозга туширишга имкон беради. Пуркашли босма узлуксиз пуркашли босма ва томчилипуркашли босмага ажратилиши мумкин. Бироқ,

сўнгги вақтларда термобўёқлардан ҳам фойдаланиш кенгаймоқда, улар қиздирилганда қаттиқ ҳолатдан суюқ ҳолатга ўтади. Улар босилувчи вараққа берилади ва харорат пасайтирилганда қотади. Зарядланган томчилар электростатик майдонда ҳаракатланади, майдон томчилар оқимини электрон-нур трубкаларида фойдаланиладиган конструкцияга ўхшаш бўлган қурилма билан силжитади. Майдоннинг кучланганлигини бошқариб, тасвирни тавсифловчи маълумотларга мувофиқ тарзда уларнинг қоғозга тушиши ёки тушмаслиги таъминланади. Умуман олганда, пуркашли босма усулига асосланган босма тизимларининг тезлиги анъанавий босма қолипидан фойдаланадиган босма усулларига нисбатан пастроқ. Улар паст унумдорликда ишлайди, айниқса, тасвир алоҳида пуркагичлар билан туширилганда. Нисбатан паст имконли қобилиятга (300 дан 600 дпи гача) эга бўлган пуркашли босмада, юқорида таъкидлаб ўтилганидек, тагликка бир нечта томчи тушириб, кўпроқ градацияларга эришиш мумкин. Уларни генерациялашда 30 тагача даража олиш мумкин. Катта унумдорликдаги пуркашли босма тизимларида чиқариладиган саҳифанинг эни бўйича пуркагичли чизғичлар қўлланилади. Контактсиз босма усуллари асосидаги босма тизимлари – оқим тизимида босма маҳсулотларининг бутун спектрини тайёрлашга имкон берадиган турли архитектурали босма тизимлари яратилиши мумкин. Яриммаҳсулотларни оралиқ босқичларда сақламаган ҳолда дарҳол кейинги ишловларни амалга ошириш (масалан, йиғиш, маҳкамлаш, буклаш) мумкин. Бундай босма тизими тайёр брошюралашни чиқариб беради. Жараён рақамли усулда бошқарилади. Варақли ва рулонли босма Босма ускуналари ҳам варақли, ҳам рулонли босма учун тайёрланади. Варақли босма ускуналари самонаклад, бир ёки бир нечта босма секциялари

ва варақ узатиш ва чиқариш қурилмасидан ташкил топади. Самонаклатда варақлар тахламдан олинади, текисланади ва биринчи босма секциясига узатилади. Босилган варақлар чиқариш қурилмасида стапелга тахланади. Рулонли босма ускуналари шундай тарзда лойиҳаланадики, уларда рулонга ўралган қоғоз бир ёки бир нечта босма секциясига узатилади, босишдан кейин эса бевосита кейинги ишловларни бериш учун узатилиши ёки яна рулонга ўралиши мумкин. Юқори сифатли босма нашрлари учун рулонли босма ускуналари кейинги ишлов беришларда бўёқ чапланишининг олдини олиш учун қуритиш қурилмалари билан жиҳозланган бўлади. Бунда офсет босмада қиздирилганда қурийдиган бўёқлардан фойдаланилади («Ҳеатсет»). Газета босиш аксарият ҳолатларда қиздиришсиз қурийдиган (« C олдсет»), махсус қуритиш қурилмаларини талаб қилмайдиган, лекин босма сифатининг бир оз пастроқ бўлишини таъминлайдиган бўёқлар билан амалга оширилади. Чуқур ва флексографик (юқори) босма ҳар бир босма секциясидан сўнг (яъни ҳар бир бўёқ билан босишдан кейин) қуритиш қурилмалари бўлишини талаб қилади. Офсет ускуналари ва контактсиз босма ускуналари ҳам рулонли, ҳам варақли бўлиши мумкин, чуқур ва флексографик босма ускуналари эса аксарият ҳолатларда рулонли ускуналар кўринишида лойиҳаланади. Рулонли турдаги ускуналар, варақли ускуналарга нисбатан, юқорироқ босма тезлигига эришади ҳамда пардозлаш қурилмалари билан улашда анча содда. Рулонли ускуналар одатда маълум турдаги босма маҳсулотларини, масалан, газета, журнал, ўрамлар ва формулярларни босишга мўлжалланган бўлади. Варақли ускуналар босишга тезкор тайёрланиш, босишга тайёрланишда қоғоз чиқиндисининг камлиги билан ажралиб туради. Уларда босилувчи материалнинг тури ва ўлчамини осонлик билан ўзгартириш мумкин. Варақли босма ускуналарида деярли барча турдаги ишларни амалга ошириш мумкин. Юқори сифат ва имкониятлар талаб қилинганда улардан фойдаланилади.

Анъанавий босма ускуналари сўнгги ўн йилликда анча юқори даражада автоматлаштирилди. Ҳозирги вақтда деярли барча ускуналар масофадан бошқариш пульти билан бир тўпламда таклиф қилинади, унинг ёрдамида ускунанинг кўплаб функцияларини бошқариш мумкин. Илгари фақат қўлда бажарилган жараёнлар, масалан, ўлчамга қайта созлаш, босма қолипини алмаштириш, қолипларнинг мослашишини созлаш ва валикларни ювиш каби жараёнлар бундай тизимларда инсон иштирокисиз, тугмачани босиш амалга оширилиши мумкин. Босишгача бўлган жараённинг рақамли интерфейси аниқ босма қолипи учун бўёқ узатишни белгилашга имкон беради. Баъзи матбаа ускуналари ишлаб чиқарувчилар ўрнатма «Компьютер – босма қолип» тизимига эга бўлган ускуналарни таклиф қиладилар, уларда бевосита босма ускунасининг ўзида қолип материалига тасвир ёзилади (ДИ – Дире c т Имагинг). Контактсиз босма ускуналари (Нон-Импа c т) концепцияси бўйича юқори даражада автоматлаштирилган бўлади ва тўлиқ тарзда компьютерда бошқарилади. Умуман олганда, сўнгги йигирма йил ичида босма ускуналарининг автоматлашуви улар унумдорлигининг ва босма маҳсулотлари сифатининг сезиларли даражада ортишига олиб келди, бунда харажатлар пасайди ва иқтисодий нуқтаи назардан иш жойлари яхшиланди. Босма жараёнларини бошқариш Ҳозирги вақтда, бошқа соҳаларда бўлгани сингари, матбаачиликда автоматлаштириш ва компьютерлаштириш катта аҳамият касб этиб бормоқда. Босма маҳсулотларини ишлаб чиқариш асосан бир нечта босқичга бўлинади: босишгача бўлган жараёнлар, бевосита босиш жараёни ва босишдан кейинги ишлов бериш. Ишлаб чиқариш босқичлари бир-бири билан ишлов бериладиган материаллар оқими билан боғланган, масалан

босишгача бўлган жараёнлар ва босиш жараёни орасида босма қолиплари, босиш ва босишдан кейинги ишлов бериш орасида қоғоз матоси. Сўнгги вақтларда «ишчи оқим» сифатида рақамли ахборот оқимининг аҳамияти ортиб бормоқда. Ахборот оқими босма нашрларини тайёрлаш жараёнида, шунингдек, ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва уни бошқариш жараёнларида қўлланилади. Алоҳида ишлаб чиқариш жараёнларини ва ускуналарнинг ишини (юқори сифатли маҳсулот ишлаб чиқариш мақсадида) оптималлаштириш учун маълумотлар базаси кўринишидаги тезкор ва ишончли рақамли ахборот талаб қилинади. 7-расмда кўрсатигандек, босма маҳсулотининг таркиби аналогли аслнусха, шунингдек, рақамли маълумотлар кўринишида келтириладиган ахборот кўринишида этиб келади. Шу шаклга мувофиқ, босма маҳсулотлари тарқатиш тизими бўйича якуний истеъмолчи ёки фойдаланувчига етказиб берилади. Ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва маҳсулотни сотиш ҳам технологик жараённи бошқариш ва унга тўғрилашлар киритиш учун рақамли маълумотлар бўлишини тақозо қилади. 7-расм. Босма маҳсулотларини ишлаб чиқариш учун ишлаб чиқариш оқими, шунингдек, материаллар ва маълумотлар оқими Ma’lumotlar bazasi Prepress jarayonlar Bosish jarayoni Postpress jarayonlarBuyurtmachi, Agentlik, Nashriyot TarqatuvchiAxborot manbai Foydalanuvchi, buyurtmachi Ombotxona Yetkazib beruvchi Sarflanuvchi materialIshlab chiqarish oqimi Bosma mahsulot Ma’lumotlarMa’lumotlar Aslnusxalar Bosma qoliplar Bosilgan sahifalar Fotoqoliplar, bosma qoliplar Qog’oz, bo’yoqMa’lumotlar Ma’lumotlar

Ишлаб чиқариш занжири (босишга тайёргарлик – босиш – маҳсулотга босишдан кейинги ишлов бериш) логистика воситасида ишлаб чиқариш учун зарур бўлган материаллар, яриммаҳсулотлар ва буюртмаларни бажариш натижасида тайёрланган якуний маҳсулотларни сақлаш билан боғлиқ. Босма маҳсулотларини ишлаб чиқариш босқичларини маълумотларни архивлаш тизими билан боғлаш бу мақсадларда фойдаланиладиган техникаларга ва танланган ишлаб чиқаришни бошқариш тизимига боғлиқ. Сўнгги йилларда босишгача бўлган босқичда ишлаб чиқаришни компьютер ва автоматлаштирилган тизимлар билан тўлдириш даражаси анча ошди. Босишгача бўлган ва босиш жараёнларининг қўшилиши, шунингдек, босишда автоматлаштириш ва тегишли иш жараёнларини интеграциялаш маълум даражага эришди. Босма маҳсулотларининг мазмуни ва истеъмол хоссалари унинг сифатини аниқлаб беради. Лекин сифат босма нусхаларини тайёрлашнинг танланган технологияси ва усули билан аниқланади. Бироқ, биринчи навбатда, у босма ахборот воситаларининг (матн, графика ва тасвирлар) концепциясига, яъни саҳифаланиши, терилиши ва график дизайнига боғлиқ. Бевосита ишлаб чиқариш жараёнини – босиш воситасида ахборотни тежамли ва сифатли кўпайтириш жараёнини бошлашдан олдин маҳсулотни безашнинг асосий параметрларини аниқлаб олиш керак. Босма маҳсулотларини тайёрлашда ишлаб чиқаришни режалаштириш «оқимга қарши» тамойили бўйича амалга оширилади, яъни маҳсулотга босишдан кейинги ишлов беришдан бошлаб, кейин босиш жараёни ундан кейин эсабосишгача бўлган босқич. Ишлаб чиқариш жараёни қуйидаги босқичлар бўйича режалаштирилади: - Босишдан кейинги ишлов бериш. - Босиш. Босишдаги технологик жараён. Босишгача бўлган босқич. Саҳифалар корешок томонидан тикиш шаклибўйича спуск қилинади ва уч томонлама қирқишни ҳисобга олган ҳолда рақамли усулда монтаж қилинади. Босишдан кейинги ишлов бериш

учун буклаш ва қирқиш учун белгилар, босиш учун – бўёқларни мослаштириш белгилари ва босмани назорат қилиш шкалалари қўшилади. Қолипларни экспонирлаш фойдаланиладиган иккала босма ускуналарининг растр нуқталарининг катталашуви бўйича индивидуал тавсифномаларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Буюртмачи томонидан сифатга қўйиладиган талаблар асосида босиш бўрланган қоғозда амалга оширилади, растр линиатураси 72 чизиқ/см. Қолип пластиналари босма ускунаси учун зарур бўлган ўлчамга мувофиқ танланади. «Оқимга қарши» режалаштириш шундай талаб қўядики, қўлланадиган ускуна учун технологик жараён аниқ бўлганда буюртмага босишгача бўлган босқичда ишлов берилиши мумкин. Қолипларни экспонирлаш учун маълумотлар массивида босишда ва кейинги ишлов беришда талаб қилиниши мумкин бўлган барча ахборот берилган бўлади. Бу маълумотлар ускунани автоматик бошқариш ва дастлабки созлаш учун талаб қилинади. Автоматлаштирилган бошқарув учун қўшимча ахборот буюртмани компьютерда тайёрлаш маълумотларидан олиниши мумкин. Кўриб чиқилаётган ҳолат учун қолипларни экспонирлаш учун маълумотлар массивидан маҳсулотга тегишли бўлган қуйидаги ахборотни олиш мумкин: - босиш учун – қоғознинг ўлчами, нусхаларни орқа томони билан биргабосиш учун табоқ сигнатуралари сони, бўёқларнинг сони ва тури, бўёқнинг профили (босма табоқда бўёқларни майдонли узатиш). Буюртмани бажаришга тайёрланиш соҳасидан ускунанинг юкламаси, адад миқдори, материал тури қўшилиши мумкин; - босишдан кейинги ишлов бериш учун – қоғознинг ўлчами, табоқсигнатуралари сони, буклаш шакли, муқова тури, қирқиш. - қўшимча маълумотлар – ускунанинг юкламаси, адад миқдори, материалтури, ўрам тури, жўнатиш. Шундай қилиб буюртманинг ўтиши ва ижроси тезлашади.

Ноширлар ва матбаачилар нашрларни ишлаб чиқаришни кўпайтириш, уларнинг рангдорлиги ва сифатини ошириш бўйича катта ишларни амалга оширмоқдалар. Ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлигини ошириш мақсадида матбаачилик корхоналарини доимий равишда техник қайта қуроллантириш ишлари амалга оширилмоқда. Офсет босма қолип тайёрлаш ва босиш жараёнларини такомиллаштириш, бўёқ ва қоғозларнинг хусусиятларини яхшилаш босиш тезлигини сезиларли даражада оширишга ва қўп бўёқли ускуналардан фойдаланишни кенгайтиришга имкон берди. Юқори унумдорликдаги офсет босма ускуналари юқори сифатли бадиийтехник безалишда газета, китоб-журнал ва тасвирий маҳсулотларни ишлаб чиқаришга имкон беради. Бундай ускуналардан фойдаланиш офсет (текис) босма усулидан фойдаланиш соҳасини кенгайтирди. Турли қоғозларда, шу жумладан, ғадир-будир қоғозларда, матода, картонда босиш имкони яратилди. Шиммайдиган материалларда (металл, пластмасса ва ҳ.к.) босиш учун мўлжалланган махсус босма ускуналари мавжуд. Босма ускуналарини қуйидагича фарқлаш қабул қилинган: кичик, ўрта ва катта ўлчамли; бир ва кўп бўёқли, улар битта прогонда босиладиган бўёқлар миқдори билан фарқ қилади; варақли ва рулонли. Замонавий босма ускуналарида деярли барча жараёнлар механизациялаштирилган ва автоматлаштирилган. Босма ускуналарининг унумдорлигини ошириш босишнинг тезлигини ошириш ва секцияларни агрегатлаштириш, яъни рангдорликни ошириш ёки икки томонлама босишни таъминлаш учун бир нечта босма секцияларини бирлаштириш ҳисобига амалга оширилмоқда. Жараённинг ишончлилигини ошириш ва бутун ададни босиш давомида нусхаларнинг бир-бирига ўхшашлигини таъминлашга интилиш босма ускуналарини замонавий назорат ва босиш жараёнларини созлашнинг автоматик воситалари билан жиҳозлашни тақозо қилди.

Адабиётлар: 1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 592 бет. 2. Мирзиёев Ш.М. Танқидий тахлил, қатъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 104 бет. 3. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 488 бет. 4. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиёти ва халқ фаравонлигининг гарови. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2017 йил, 48 бет. 5. Ҳелмут Киппхан. Ҳандбоок оф принтмедиа: Течнологиэс анд Продуcтион Метҳодс. Германй, 2014. 6. Ешбайева У.Ж. Босиш жараёни технологияси: Ўқув қўлланма. Т.: Иқтисод молия. 2010 йил. 288 бет. 7. Ешбайева У.Ж. Босиш жараёни технологияси: Лаборатория ишини бажаришга мўлжалланган услубий қўлланма. Т.: ТТЙЕСИ босмахонаси. 2013 йил

O'xshashlar

Газетани босиш

Босиш жараёнининг назарий асослари

Босиш жараёнида электрофизик ходисалар

Босиш жараёнининг ривожланиш истиқболлари

Юқори босма усулида босиш