Инсон қиёфасини академик қаламтасвир усулда тасвирлашда методик изчилликка риоя қилиш - Tasviriy san'at - Referatlar

Инсон қиёфасини академик қаламтасвир усулда тасвирлашда методик изчилликка риоя қилиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

186.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Инсон қиёфасини академик қаламтасвир усулда тасвирлашда методик изчилликка риоя қилиш . 2. Бадиий таълимда қаламчизгиларнинг аҳамияти 3. Хомаки расмлар ва уларни бажариш усуллари 4. Комбинациялашган (дастлаб натурадан, кейинчалик хотира бўйича) хомаки расмлар чизиш . 5. Комплекс хомаки расмлар (барча усулларни қўллаган ҳолда). 6. Инсон қоматининг умумий ҳолатини аниқлаш. инсон скелети 1

www.arxiv.uz Тасвирий санъатда инсон қиёфасини тасвирлаш қадимдан рассомларни гзига жалб қилиб келган. Табиатда инсон энг мукаммал ва серқирра объект булиб ҳисобланади. Шунинг учун ҳам барча бадиий укув даргоҳларида ҳам инсон қиёфаси, унинг портретини тасвирлашга куплаб вақт ажратилади. Тирик моделни (ялангоч модель тасвирини) чизиш қийин вазифа, уни бажариш учун рассомдан доимий машгулотлар давомида эгалланган малака талаб этилади. Тирик моделдан расм чизишнинг қийин тарафи шундаки, бунда модель қимирламасдан, бир хил ҳолатда тура олмайди, яъни чизиш давомида у бир неча бор гз ҳолатини гзгартиради. Бошқа томондан тирик моделда кузатиладиган суяклар ва мушакларнинг яққол ажралиб туриши, уларнинг тузилиши, нисбати, вазифаси ва харакат характерини ойдинлаштиришга имкон яратади. Бундан ташқари модель гз ҳолатини гзгартирганида, рассом гз тасаввури ва хотирасига асосланиб чизишни давом эттириши керак. Бундай иш услуби жуда муҳим булиб, қаламлар ва эскизлар чизишда унинг аҳамияти каттадир. Тирик инсон моделини (ялангоч инсон қиёфасини) чизиш машгулотларини ташкил этиш ва ундаги расм чизиш кетма-кетлиги гипсдан ишланган модель тасвирини ишлаш жараёни билан деярли бир хил. Модель таулик устида таҳминан 40 см баландликда эркин ҳолатда, рассомга қараб, бир оёгига тиралиб – ушбу ҳолатда чап оёгига тиралиб туриши керак. Модель ҳолати Гудоннинг “Экорше”сини эслатади. Букилган чап кул тана қисмининг орқа тарафида булиб, гнг кул эркин ҳолатда пастуа осилиб турибди. Бу ерда чап оёқ огирлик марказидир. Гнг оёқ эса чап оёққа нисбатан бироз олдинроқда жойлашган ва эркин ҳолатда турибди. Моделга юқори-ён тарафдан кучсиз ёруглик тушиши керак. Анатомик тузилиш буйича тулиқ тасаввур ҳосил қилиш учун, моделдан узоқроқ масофада одам скелети ёки Гудоннинг “Экорше”сини жойлаштириш тавсия этилади. Бундан асосий мақсад, олдинги вазифада олинган билим ва 2

www.arxiv.uz малакаларни тирик одам расмини чизишда таққослаб нисбатлар ҳамда мускуллар тизимини янада аниқроқ тасаввур этишдан иборатдир. Укувчилар бир-бирларидан энг камида модель буйига бир баробар келадиган масофада, натурадан эса энг камида қоматнинг уч баробари даражасидаги масофада жойлашишлари керак. Бундай масофа уларга моделни бошдан оёгигача перспектив гзгаришларда куриш имконини беради. Рассом тасвирнинг жойлашиш урни ва улчамларини – расм композициясини белгилайди. Модель позаси ва харакатидан келиб чиққан ҳолда, моделнинг умумий ҳолати ва модель массаси қалам билан енгил чизиб чиқилади. Турган ҳолатдаги модель расмини чизишни дастлаб олд тарафдан амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Чунки бундай ҳолатда расм чизиш тамойилларини очиб бериш анча осон кечади. Оё қости ва улар орасидаги масофа турган модельнинг таянч майдони булиб ҳисобланади. Огирлик марказидан утувчи вертикал чизиқ таянч майдонидан ҳам уту анда модель мувозанат ҳолатида тик турган деб ҳисобланади. Бундан шуни анулашимиз мумкинки, одам оёқлари орасини кенуроқ очса, таянч майдони катталашади ва мустаҳкам мувозанатуа эга булади. Бир оёққа тиралиб турганда модель ҳолати огирлик маркази буйлаб туширилган вертикаль таянч оёқнинг товон қисмидан ёки унинг ёнидан утади. Ялангоч одам тасвири чизилганда модель модельсининг ҳолати ана шундай булиши лозим. Расм чизишнинг дастлабки босқичида харакат ҳолати ва асосий нисбатларни курсатуан ҳолда, бутун моделни умумий куринишини ёрдамчи чизиқларда тасвирлаш муҳимдир. Тасвирий санъат қонун ва қоидаларидан бизга маълумки, табиатдаги барча шакллар геометрик сиртларга гхшаш шакллар таркибига асосланади шунинг учун ҳам у шбу ҳолатуа мисол тариқасида Дюрер томонидан геометрик шаклларга асосланиб ишланган расмни келтиришимиз мумкин. 3

www.arxiv.uz Бу ерда модель харакати яққол кузга ташланади. Елка камари тосга нисбатан деярли тугри бурчак буйича бурилган, бош орқага қайрилган. Янада ойдинлик киритиш мақсадида, А.Дюрер кукрак қафасини геометрик шакл асосида, перспектив гзгаришларни курсатиб, схематик тарзда тасвирлаган. Огирлик марказидан подиум юзасидаги кесишиш нуқтасигача вертикал чизиқ чизилади. Ушбу нуқтага асосланиб икки товоннинг гзаро жойлашувини излаш керак. Ҳ ар бир оёқ жойлашадиган жой товон узунлиги даражасида белгиланади. Катта ошиқдан (соннинг тос билан бирлашган қисми) пастуа, оёқ жойлашадиган жой маркази томон тана тиралган оёқнинг умумий йгналишини курсатувчи тугри чизиқ чизилади; иккинчи соннинг катта ошигидан эркин турган оёқнинг аввал тиззагача булган қисми, кейин эса товон марказигача булган қисми чизиқ билан белгиланади. Огирлик марказидан утувчи ва расмда белгиланган бошнинг юқори қисмигача давом этувчи вертикал чизиқнинг умумий узунлиги модель баландлигини ташкил этади. Торс эркин ҳолатда турганида огирлик марказидан туширилган вертикаль ярем чуқурчасидан утади. ҳосил булган умумий вертикал чизиққа тананинг қуйидаги алоҳида қисмлари чегараларини курсатувчи белгилар чизилади: оёқ, кукрак ва бош улчамини курсатувчи белгилар. Бу ерда бошнинг урта чизиги ориентир қилиб олинади ва бош ҳолати овал шакл билан белгиланади; шу усул билан бошнинг бурилиш даражаси ва харакати аниқланади. Ишнинг мазкур босқичида расмнинг образли характерига таъсир қилувчи модельнинг юқори, урта, пастки қисми нисбатларига тухталиб, педагог рассомларга баланд, урта ва паст буйли одамларда бошнинг бутун тана узунлигига нисбати қандай булишини, шунингдек эркак, аёл ва ёш бола қомат лари нисбатлари уртасидаги фарқларни тушунтириб бериш и керак. Бош баландлиги ва ярем чуқурчасининг жойлашуви бутун модель баландлигига нисбатан белгилангандан сунг, енгил чизиқлар билан гмров суяклари йгналиши чизилади. 4

www.arxiv.uz Сунура модельнинг ярем чуқурчасидан туш суягининг ҳ анжарсимон гсиги, ундан киндик ва расмдаги асосий гзгармас нуқталардан бири булган тос суягининг бошлангич қисми - ёнбош суяк томон чгзилган шартли урта чизиқ аниқланади. Расмга кукрак сургичларидан утувчи горизонтал чизиқ чизилади; кейин тос суякларининг қирраларидан чизиқ утказилади ва шу йул билан тоснинг горизонал чизиққа нисбатан қия лик даражаси аниқланади. Иккита оёққа тиралиб турган модель ҳолатида тос горизонтал ҳолатда булади. Тананинг барча огирлигини бир оёққа утказилганида, тос огирлик тушмаган оёқ томонга эгилади. Тоснинг юқори қисми чизиги ёнбош суякнинг куриниб турган қирраларига асосланиб белгиланади. Кейин икки сон суяги бошчалари уртасидаги чизиқ белгиланади. Тана огирлигини курсатиб турган соннинг тос билан бирлашган бошчаси аниқ куриниб туради; иккинчи оёқнинг сон бошчасининг жойлашиш урни гзгарганлиги туфайли, унинг урнида чуқурча ҳосил булади. Икки сон бошчалари уртасидаги чизиққа параллел равишда, расмда штрихлаб куйилган тоснинг юқори қисмидан утувчи, чизиқ белгиланади. Тос чизигига параллел равишда икки оёқнинг тизза қопқоқларидан утувчи чизиқчизилади (сон бошчаси ва тупиқ уртасида). Бундай усулда чизилган белгилар вертикал чизиқ буйича модель нисбатларини аниқлашга ёрдам беради. Модельнинг асосий қисмлари кенулиги - тосдан товонгача ва тосдан бошнинг юқори чегарасигача булган қисми штрихлар ёрдамида ойдинлаштирилади. Икки оёқнинг ён томонлари ва тос, торс, елка, кул, буйин ва бош ҳам штрихлар билан чизиб чиқилади. Ишнинг кейинги босқичида учиргич билан ёрдамчи чизиқлар ва тасвирланган модель ичидаги барча белгиланган ёрдамчи чизиқлар учирилади ва тасвирнинг улчами ва чегаралари натура билан яна бир 5

www.arxiv.uz маротаба солиштириб текширилади. Бунинг учун дастлаб тасвир ҳажмини курсатиб берувчи асосий соя ва т ус муносабатлари расмда акс эттирилади ва натижада нисбатларни тугрилаш ва контурларга штрих билан аниқлик киритиш имкони пайдо булади. Бунда модельнинг торс ва бошдан бошлаб, оёқ ва кулгача булган қисмлари устида иш олиб борилади. Оёқ-кулнинг – елка, тирсак, тиззаларнинг букилган жойларига штрих лар ёрдамида ёруг -соя ёрдамида тус берилади. Кул кафтлари ва товонлар биргаликда ишланади, модель тасвири штрихлар билан ишланади ва шакл ҳажми ёруглик-соя муносабатлари асосида курсатилади. Укув машқни бажариш давомида қаламни ботириб чизиш мумкин эмас, чунки хатоларни тузатишда расм қорайиб кетади ва тасвир яхлитлиги бузилади. Ялангоч модель расмини чизиш босқи члари ва унинг қисмларни умумлаштириш . Бадиий таълимда қаламчизгиларнинг аҳамияти. Қис қ а муддатли ў қ ув ва х омаки расм лар чизи ш . Хомаки расм – одатда қ ис қ а, баъзан эса жуда қ ис қ а ва ўта чекланган ва қ т давомида, кўп ҳолларда расм чизувчининг ўзига боқлиқ бўлмаган холатларда бажариладиган предмет дунёсининг умумлаштирилган тўлиқсиз тасвиридир. Бунда ишни тезлаштириш мақсадида энг кам график воситалардан фойдаланилади. Мураккаб шаклни фа қ ат унинг асосий, майда икир - чикирларсиз типик ва ўзига хос аломатлари аниқ ва ифодали тарзда ҳал этиладиган предмет дунёсининг реалистик тасвирини умулаштирилган, деб ҳисобламоқ керак. Шунинг учун ҳам хомаки расм кўп ҳолларда "яхлит, кўзга кўриниб турган предметнинг қисм, бўлакчаларсиз тасвири билан белгиланади". Ҳомаки расмлар академик вазифани бошлашдан аввал ўқув расмини композиция жиҳатидан жойлаштиришда ҳар доим ҳам натуранинг умулаштирилган тасвиридан, яъни аслини олганда, хомаки расмдан 6

www.arxiv.uz фойдаланилади. Шунинг учун ўқув муассасаларида педагоглар академик расмн6и бошлашдан аввал укувчиларга натурани турли нуқталардан туриб қаламчизгилар бажаришни ва шундан сўнг керакли жойни танлаб олгандан сўнг асосий ишга киришишни маслаҳат берадилар. Чунки, хомаки расм мувоффақият билан топилганда натуранинг бутун массаси жойланиши давомли ўқув расмининг асоси бўлиб хизмат қилиши мумкин. Чизги – хомаки расмга нисбатан анча тўлиқ ҳисобданади. Лекин баъзи ҳолларда у давомли ўқув расмига қараганда анча қисқа вақт оралиқида натурадан бажариладиган предмет дунёсининг мукаммал бўлмаган тасвири ҳамдир. Чизги устида ишлаш вақтини одатда расм чизувчининг ўзи белгилайдики, бу ушбу расм мазмуни, шунингдек унинг кейинчалик амалга ошадиган мақсадига кўядиган талабларига боқлиқдир. Натурадаги чизиладиган чизги худди хомаки расмнинг деталлар билан бойитиш кабидир. Натуранинг қай ҳолда юзага чиқарилишига қараб чизги хомаки расм билан давомли расм ўртасидаги оралиқ бир восита бўлиб қолади. Бошқача сўз билан айтадиган бўлсак, натурадан чизилган хомаки расм и ши да ўша натурадан давом эттирилган иш секин-аста чизгига айланиши мумкинки, бунда расм икир-чикирларига батафсилроқ тўхталади. Хомаки расм билан чизги ўртасида г и фарқ у ёки бу расмни чизиш учун сарфланадиган вақтдангина эмас, балки асосан иш усулининг ўзидан ҳам иборатдир. Чизги бошидан о х иригача натурадан чизиш орқали бажарилади. Хомаки эса нафақат натурадан, балки хотирадан, тасаввурдан, идрокдан, шунингдек, барча усулларни ҳам қўллаб чизилиши мумкин. Хомаки расмлар ижросининг айнан шу ҳилдаги усуллари кейинчалик нафақат умуман расм чизишга ўргатиш, балки юқорида айтиб ўтилган бўлажак рассом учун зарур бўлган сифатлар йиқиндисини тарбиялашда ҳам катта аҳамият касб этади. Хомаки расм ва чи з гиларга ўргатишда натура сифатида худди давомли расм чизишда қўлланиладиган шаклан яқин бўлган (ёки мазмунан шу каби) объектлардан фойдаланилади: 7

www.arxiv.uz 1) «ўлик» (тирик бўлмаган) натура, (натюрморт) 2) ўсимликлар, 3) ҳайвонлар, 4) инсон. Таълим услубиётини қисқа муддатли расмларда қуриш учун, яъни ўқув маш ў улотлари изчиллиги ва мазмуни ва у ларни ҳал қилиш усулларини белгилаб олиш учун ҳар хил хомаки расмлар ижросининг ўзига хос хусусиятларини тушуниб етиш керак, ва биринчи навбатда, қисқа муддатли расмлар ижроси билан (хомаки ва чизгилар) давомли расмлар ижроси усулларида ўртасидаги фарқ нимадан иборат эканлигини билиб олиш зарур. Хомаки расмлар ва уларни бажариш усуллари. Идрок этишнинг « Умумийликдан хусусийликка ва хусусийликдан умумийликка » тасвирлаш усули таълим жараёнида босқичлар бўйича давомли ўқув расмини бажаришда ўз тасдиўини топади . Тасвирланаётган предмет шаклини умулаштирилишининг сўнги якуний босқичи - когозга туширилган нарсани яхлит бирликка йиўиш ва бирлаштиришдан бутун расм бўйлаб аниқлик киритиш ва нур соя нисбатларини битта яхлитликка келтириш, яъни тасвирланаётган шакл ва ана шу шакл турган кенгликни туташтиришдан иборатдир. Натурадан унинг ўзига хос хусусиятлари билан қисқагина хомаки расм чизиб олиш асосан тез кўриш ва идрок қила билиш қобилиятларини ўстириш учун мўлжалланади. Кузатиш, идрок қилиш ва хомаки расмни ижро этишлар кўп ҳолларда бир вақтнинг ўзида содир бўлади. Шунинг учун хомаки расм устида ишлашнинг якуний босқичи сифатида умумлаштириш ҳақида алоҳида гапиришга тугри келмайди. Хомаки расмлар чизишда фойдаланиладиган усулларни фарқлаш хомакиларнинг олтита турини белгилаб олиш имконини беради. Хомаки расмлар ва уларни нг турлари қуйидагилардан иборат: 8

www.arxiv.uz -н атурани кузатган ҳолда ундан бошидан охиригача бевосита ижро этиладиган хомаки расмлар ; -комбинация усули (дастлаб натурадан кузатиб, кейинчалик натурасиз – хотира бўйича) билан ижро этиладиган хомаки расмлар; -фақат хотирадан бажариладиган, яъни кузатишдан кейин бирор вақт ўтгандан сўнг, онгда кўриш қобилияти мустҳкамланганидан кейин чизиладиган хомаки расмлар; -инсонинг аввал онгида қабул қилинган баъзи предметлар, тирик объектлар ва атроф-борлиқ ҳодисалар ҳақидаги тасаввурларни жонлантириш қобилияти билан боўлиқ тасаввурлар бўйича ишланадиган хомаки расмлар; -комплекс усул билан, яъни юқорида кўрсатиб ўтилган ҳамма иш усулларини, жумладан тасаввур бўйича усулларини қўллаган ҳолда бажариладиган хомаки расмлар; -ҳаёлга келтириш бўйича – бирор-бир ижодий фикр ёки бадиий образ, мавзу, сюжет ва хоказо предмет ва ҳодисалар ҳақида ўз тасаввурларини жонлантириб тиклаш асосида дастлабки умумлашган тасвирнинг хомаки расмлари чизиш. Хомаки расмларнинг иккинчи, учинчи ва бешинчи турлари битта умумий аломатлар билан бирлашади, чунончи: хомаки расм чизиш билан бир ваўтда содир бўладиган ёки хомаки расм чизишдан сал олдин бўладиган натурани анча юзаки ва тез кузатиш билан юзага келадиган мажбурий аломат билан. Агар бунда ижро вақти чекланмаса, у ҳолда бундай натурадан чизиладиган хомаки расм чизгига айланиб қолиши мумкин. Бу шарт-шароитлардан биттаси-натурани кузатиш ва хомаки расм ижроси учун вақтнинг чекланганлиги ёки чекланмаганлигидир. Бу ўз навбатида натуранинг қўзгалмаслиги ёки қўзгалиш даражаси (ҳаракат тезлигига)га боқлиқ бўлади. Бошқача айтадиган бўлсак, хомаки расм чизиш усулига энг аввало иккита омил таъсир қилади: вақт ва натуранинг ҳолати. 9

www.arxiv.uz Бу ўзаро бир-бирига боўлиқ омиллардан ташқари ижрочи ва унинг ишлаш қобилиятига (бинобарин, хомаки расмдаги тасвир характери ва сифатига) шунингдек ташқи объектив шарт-шароитлар ҳам таъсир қиладики, уларга расм чизувчи мослашиши керак бўлади (синф, ҳона ёки кўча, ишлаб чиқариш ёки транспорт, жамоа жойи, спорт майдончаси, йўлка, сайилгоҳ ва хоказолар). Натурадан кузатиш бўйича хомаки расм чизиш фақат битта шарт билангина, яъни натура умуман қўзгалмас, ҳаракатсиз тургандагина бошидан охиригача бажарилиши мумкин. Бундай қиёфа натура енг аввало, сўзсиз жонсиз предмет (масалан, санъат асарлари, ҳайкалтарошлик асарлари, меъморчилик иншоотлари, безаклар, сабзавот, мева, гул, дарахтлар, баъзи манзара турлари, шунингдек махсус қиёфа учун турган модель (инсон ҳам) бўлиши мумкин. Хомаки расмнинг мақсади натурани тўлиқсиз умумлаштирилган кўринишини акс эттиришдан иборат бўлгани учун рассом нисбатан анча бамайлихотир ишлайди. Агар мақсад амалга ошган бўлса-ю натура ҳали қимирламай турган бўлса, у ҳолда хомакиликдан чизгига (лавҳага) ўтиш мумкин. Бунда хатто қоқоз четига қўшимча, натуранинг баъзи бўлакларини анча батафсилроқ чизгиларини ҳам чиқарса бўлади (албатта, бунга зарурат туўилса). Бунда: ҳолатда вақт омили иш характерига ижобий таъсир кўрсатади. Агар натуранинг қўзгалмаслиги шартли ва тасодиф бўлса, баъзи ҳолларда у вақтинчалик бўлса, яъни натура исталган пайтда, расм чизувчи учун ноъмалум бир сонияда ўз ҳолатини, юз қиёфасини, имо-ишорасини ўзгартириб қолса ва хатто нуқтаи назардан умуман йўқолиб қолса у ҳолда натурадан хомаки расм чизишда иш характери жиддий тарзда ўзгаради. Бундай ҳолат тасодфларга қуйидагиларни келтириш мумкин: сайлгоҳ ўриндиўида ўтирган киши ўрнидан туриб кетса, ёҳуд жимгина ётган ит бирданига акиллай бошласа ушбу ҳолат хомаки расмини чизаётганда содир бўлиши мумкин. 10

www.arxiv.uz Пейзаж хомаки расмини (ёки чизгини) чизаётганда об-ҳаво ёки ёритилиш ҳолати ўзгармаслигига ишонч ҳосил қилиш керак эмас. Чунки, бирдан шамол туриб қолиши, текис сув юзасини тўлқинлар, осмонни тўсатдан қора булутлар қоплаши мумкин). Табиатда тирик натура рассом устахонисидаги каби ёки синфдаги ўқув иши каби бир маромда турмайди. У ўз ҳаётида давом этади ва унинг табиий, вақтинча қўз га лмай туриши дарҳол, баъзида эса кутилмаганда акс ҳолат касб этиб қолиши мумкин. Шуни таъкидлаш керакки, айнан тирик модельнинг бундай қўзқалмас шартлари, яъни тинч, бамайлихотир қиёфа рассомнинг кузатувчан кўзлари учун энг қимматлидир. Аксинча, бир ҳил ҳолатда махсус турган тирик модель доимо ўз ифодалилигини йўқотади, чунки ҳар қандай ҳолатда ҳам сунъийлик мавжуд бўлади. Бунинг устига ўша сизга қараб турган сиймо ҳам оҳир-оқибат чарчайди, бу эса унинг қиёфасига таъсир этмасдан қолмайди. Шунинг учун ҳам хомаки расмда қўзқалмас тирик модельни муҳрлаб қўйиш учун рассом доимо шай туриши лозим. Ишлаш учун мавжуд вақт давомида кузатиш ва хомаки расмни бажариш учун ҳар бир дақиқа, хатто ҳар бир сониядан унумли фойдаланиб қолиш зарур бўлади. Шунинг учун уста рассомлар хомаки расмларни ишлашда "қисқа", "жуда тез", "бир нигоҳда", "яшин тезлигида", "бир зумда" тасвирлаш каби сўзларни ишлатишлари ҳам бежиз эмас. Хомаки расм чизишнинг муайян мақсади кузатиш натижасини бир зумда қоқозга акс эттиришдир. Синфдаги машўулотларда, айниқса хомаки расм чизишга ўргатилаётган дастлабки пайтларда ўқувчилар кузатишга ҳам, расм ижроси учун ҳам доимо етарли вақтга эга бўладилар. Лекин синфдан ташқари пайтда хомаки расм устида ишлаш, яъни бир вақтнинг ўзида ҳам кузатиш, ҳам чизиш пайтида (хатто муҳим турган натура устида ишланаётганда ҳам) тўсатдан узилиб қолиши мумкин. Баъзан рассом тезроқ ўз олдига қўйган мақсадга эришиши, бир вараққа натуранинг типик 11

www.arxiv.uz ҳамда характерли хусусиятларини дарҳол акс эттира қолишга ҳаракат қилади. Кузатиш вақти ижро вақтига тугри келиб қолади. Ана шундай ҳолатда натурани кўриш идроки билан, ижро этиш кескинлашади. Яъни эътиборни чалўитмай туриб майда, иккинчи даражали икир-чикирларга берилмай, дарҳол предметнинг енг асосий зарур томонларини илгаб олишга, енг оддий воситалардан минимал даражада фойдаланишга ҳаракат қилинади. Энг аввало, бир нечта ишончли чизгилар билан, (ёки тус берувчи доўлар билан) бўлажак тасвирнинг ўрни ва ўлчамини- унинг абрисини белгилаб олиш зарур. Ана шунга қараб асосий қисмлари, конструкция ва ҳаракатларини ҳисобга олган ҳолда натуранинг бутун массасини тушуриб олиш керак. Агар натура ўз қўзгалмас ҳолатини сақлаб турган бўлса, дарҳол белгиланган фикрларни деталлаштиришга киришмоқ, энг асосий, характерли хусусиятларни тезроқ илгаб олмоқ зарур. Комбинациялашган (дастлаб натурадан, кейинчалик хотира бўйича) хомаки расмлар чизиш . Натура ҳаракатига кела бошлаши, ўз ҳолатини ўзгартира бориши билан ва рассом кўзидан из қола бошлаши билан ана шу хомаки расмни ниҳоясига етказиш учун хотирадан кўриш қобилиятингизни ишга солиши тугри келади. Натурадан бошланиб, сўнгра унинг иштирокисиз хотирада тугалланган хомаки расм "Комбинациялашган" ҳисобланади. Кузатиш вақтининг қисқариши энда хомаки расм устида ишлашни ҳам мураккаблаштиради ва хотирага зўр беришни талаб қилади. Бундай ҳолатлар амалиётда жуда кўп учрайди. Хотирадан чизиладиган хомаки расм чизиш. Узлуксиз, доимий ҳаракатда бўлаётган натура ҳолатини бри зумда акс эттириш анча мушкул. Бундай пайтда ҳаммасини бирдан назардан қочирмай илгаб олиш ва дарҳол, ҳеч кечиктирмай хотирангизга муҳрланганни когозга тушириш зарур. Ана шунда хотирага муҳрланган кўриниш ўз "янгилигини" 12

www.arxiv.uz йўқотмайди. Бунга мисол қилиб олдингиздан тез югуриб ўтаётган ёки тўсиқлар оша сакраб югураётган спортчини кўришимиз мумкин. Бундай вазифани уддалаш амалда мумкин. Бунинг учун ўта тез, бир нигоҳда ҳаракатдаги ифодани илгаб олиш керак бўлади (масалан, югуриб бораётган спортчининг гавдаси, оёқлари бош ва қўллари ҳаракати). Лекин бу ўринда хомаки бажарилган чизиқларни бир ерга тўплаш, яъни компоновкалашни унутмаслик керак. Кўриш қобилияти кучли бўлганда, жуда қисқа баъзан эса бир сонияда хотирага муҳрланадиган деталларни ҳам умумлаштириб юзага чиқариш мумкин. Ана шу тарзда ижро этилган хомаки расм худди қоқозга муҳрланган хотира каби бўлади. Бундан кейинги энди унинг вазифаси-кўрилган нарса ҳақида эслатишдан бўлак нарса эмас. Бундай хомаки расмларга тузатиш ва қўшимчалар киритиш фақат бояги спортчининг ҳаракати такрорлангандагина (деярли бир хил ҳаракат), яна хотирага олиш йўли билан бажарилади. Фақат кўриб хотирада сақлаш қобилиятига таянган ҳолда хомаки расм устида ишлаш зарурати фақат ташқи шарт –шароитлар кузатиш имконини берадиган вазиятлардагина туўилади. Масалан: шаҳар транспортида сизнинг қарашингизда ўтирган йўловчининг боши сиз ўйлаб қўйган картина персонажига ўхшайди ва сиз анчадан бери қидириб юрган объектингиз чиқиб қолади. Уни натурадан чизишнинг иложи йўқ, чунки у ўз нигоҳини олиб қочиши, бошини буриши ёки қиёфасини ўзгартириши, шунингдек транспортдаги вазият тугридан тугри натурадан чизиш имконини бермаслиги мумкин ва хоказо. Сиз ўз олдингизга қўйган вазифаларни ҳал қилиш учун бошқа йўлни танлашингизга тўгри келади. Бунинг учун кўриш қобилиятингизни ишга соласиз: натурангизга сездирмай уни кузатасиз, ўрганасиз, характерли ўзига хос хусусиятларини (айниқса ундаги ажралиб турадиган характерли хусусиятларини) эслаб қолишга ҳаракат қиласиз. Йўловчи ўз бекатида тушиб 13

www.arxiv.uz кетди. Шунда дарҳол, ҳеч ҳам кечиктирмай чўнтак альбомингизни олиб (акс ҳолда хотирангиздан кўтарилиб кетиши мумкин) ўша йўловчи ҳолатини қандай эслаб қолган бўлсангиз, шундайлигича хотирадан хомаки расмини чизиб оласиз. Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Лекин рассом кўриш хотирасини ривожлантириши учун ҳаракатдаги одам, айниқса ўз характери ва ҳаракатланиши тезлиги ҳар хил бўлган бир гуруҳ одамларга қараб хомаки расмлар чизишни талаб этади.(масалан, баскетбол, футбол, хоккей каби спорт ўйинлари вақтида, ҳайвонот боўидаги ҳайвонларга қараб хомаки расмлар чизиш фойдадан холи эмас. Шуни назарда тутиш керакки, кузатиш натижасида эсда қоладиган образнинг сифатига, унинг барқарорлигига кўплаб сабаб ва вазиятлар таъсир қилади. (идрок қилишнинг такрорланиши, кузатиш фаоллиги ва тезлиги, шунингдек, зарурат туқилганда кўрилган нарсани эслаб қолиш қатъийлиги). Айниқса қисман бирор ҳолатда (ёки схематик кўринишда) натурадан қоқозга туширилган чизгини диққат билан кузатган ва ўрганилган нарса хотирада яхши сақланиб қолади. Кўр-кўрона, ҳеч қандай таҳлилсиз, фақат кўчириб қўя қолинган нарса одатда хотирада узоқ сақланмайди. Тасаввур қилиб хомаки расм ишлаш. Тасаввурда хомаки расм чизиш натурани бевосита кузатиш билан боқлиқ эмас. У аввал идрок қилинган, предмет олами ва онгда муҳрланиб қолган ҳодисалар асосидагина ижро этилади. Идрокка (қабул қилишга) нисбатан тасаввур янада умумийроқ характерга эга. Уларда тафсилот камроқ бўлади ва фақат предмет ва ҳодисаларнинг асосий хусусиятларини акс эттиради. Шунинг учун ҳам тасаввурда чизилган хомаки расм "ўзидан чиқариб" иборасига яқин ва ўзининг мантиқийлиги, билан бевосита натурага қараб чизилган хомаки расмдан фарқ қилади. Тасаввурда расм чизаётган киши уни қамраб турган вақт ва натура ҳолати каби омиллардан холи бўлади. У бамайлихотир, бутун диққат- 14

www.arxiv.uz эътиборини хомаки расмга қаратиб ишлаши, зарур ифода ва тасвирнинг ишончлигига эришган ҳолда фаолият кўрсатиши мумкин. Энг оддий вазифа – полда турган оддий стул расмини тасаввурда чизиш масаласини ҳал қилиш учун у ана шу стулнинг шаклини, унинг кострукциясини ва асосий ўлчам нисбатларини эслай олиш лозим. Хўш, қаердадир юқорида ва пастки нуқтаи назардан кўринадиган худди ана шу стул қандай кўринишига эга бўлади? Предмет шаклининг қурилиши қанча мураккаб бўлса, маълумки, уни "ўзидан чиқариб" тасаввурда чизиш ҳам шунчалик қийин кечади. Расм чизувчи онгида (тасаввурида) предметнинг кенгликдаги образини тиклаш вазифаси туради. Бундай тиклаш жараёни нафақат предмет шакли ҳақидаги тасаввурни, балки унинг қурилиши, нисб атлари , ҳаракат йўнилиши ва тезлиги каби бошқа кенгликдаги нисбатларини ҳам ўз ичига олади. Масалан, агар одам қадди-қомати каби мураккаб тирик шаклнинг натурасиз, ўзидан чиқариб хомаки расмини (айтайлик бўлажак картина эскизи учун) умумлашган ҳолда чизадиган бўлсак, бунинг устига бу тасаввурдаги натурамиз тез ҳаракатда, бурилишда ёки бошқа ҳолатда (айтайлик, чўққидан тезликда тушиб келаётган чанўичи ) бўлса-вазифа анча мураккаблашади. Хомаки расм ижросидаги олдин хотирада тасвир образини, унинг қурилишини тасаввур қилиш, умуман ушбу шакл маълум нуқтаи назардан когозга қандай ўлчамни эгаллашини кўз олдимизга келтиришимиз керак бўлади. Фақат шундан кейингина, одамнинг пластик анатомиясини хақидаги билимларни хотира га олиб , "ўзимиздан чиқариб" бир варақ когозга ҳаракат қаламсини белгилаб олгандан кейингина, бунинг устига гавда, бош, оёқ- қўллар нисбати, уларнинг ўлчамларини, ҳаракат пайтида қисқариш пропорцияларини, ёритилиш ҳолатини ҳисобга олган ҳолда чизишни бошлаш мумкин. Маълумки, инсон қадди-қоматининг "ўзидан чиқариб" хомаки расмини чизиш фақат инсон танасининг қурилиши ҳақидаги билимлар етарли бўлган 15

www.arxiv.uz тақдирдагина яхши амалга ошиши мумкин. Бундай билим ва кўникма эса фақат инсон танасини доимий кузатиш ва натура ҳамда тасаввур ва хотирадан қисқа чизгилар чизиш, шунингдек ялон ў оч ва кийимдаги моделлардан мунтазам равишда фойдаланиш билангина эришиш мумкин. Шунингдек, инсон танасининг бош, қўл, оёқ кафти суяклари каби мураккаб қисмларидан қилинган машқлар ҳам яхши натижалар беради. Ҳар қандай ҳолатдаги ва тез ҳаракатланаётган инсон танасини "ўзидан чиқариб"(натурасиз) эркин ва ифодали тасвирлай билиш фақат инсоннинг пластик анатомиясини, биринчи навбатда, скелет қурилиши ва скелет механизми ҳаракатларини яхши билиш натижасида "натурадан" ва "хотирадин" қилинган хомаки расмларда машқ ва янада кўпроқ машқ оқибатида юзага келади. Тассавурда қилинган ўқув хомаки расмлар инсоннинг ҳар ҳил холатларда, яъни ҳаракатсиз ва ҳаракатланаётган ҳолатларини тасвирлаш малакаларининг тўлдирилишига катта таъсир кўрсатади. Хомаки расмларни тасаввурда бажаришга ўргатишга давомли ўқув вазифаларидаги ўтилган ма взулар нинг ўзлаштирилишини текшириб кўриш учун ёрдамчи машқларга кўп ўрин ажратилади. Бундай тасаввур бўйича хомаки расмлар чизишнинг текширув машқлари ўқувчиларда "ўзидан чиқариб" ишонч билан чизишда муҳим қобилиятни ривожлантиришга сўзсиз кўмак беради. Айниқса бу ҳол мақсад қилиб қўйилган янги ва янги қирралар тобора мураккаблашиб борганда яққол кўзга ташланади. Тасвирий санъатнинг ҳамма тур ва жанрларида тасаввурда хомаки расм чизишнинг асосий вазифаси – бадиий образ яратиш ишида туртки бўладиган кўмак, ёрдам кўрсатишдир. Натурасиз ишланадиган хомаки расмлар (яъни"ўзидан чиқариб") мураккаб ижодий фикрни юзага чиқариш учун энг қулай техник восита ҳисобланади. Шунинг учун ҳам тасвирий санъатга ўргатишда тасаввурда 16

www.arxiv.uz хомаки расмлар чизиш борасида ўқув дала амалиётларининг аҳамияти каттадир. Комплекс хомаки расмлар (барча усулларни қўллаган ҳолда). Энг сўнги ва энг мураккаб ўқув хомаки расмлар тури бу – комплекс усулда бажариладиган , яъни юқорида кўрсатиб ўтилган усулларни ҳаммасидан қисман фойдаланган ҳолда ( натурадан , комбинациялашган ёки дастлаб натурадан , кейин хотирадан , шунингдек фақат хотирадан ва тасаввурдан ) ижро этиладиган хомаки расмлардир . Комплекс усулни қўллаш зарурати асосан кўпгина бир вақтнинг ўзида ҳаракатланаётган объектлардан хомаки расм чизишда пайдо бўлади. Бинобарин, бир гуруҳ одамлар, айниқса хомаки расмда гуруҳни ташкил этадиган одамларнинг ўзаро жойлашувини хомаки расмда қидириш ва ўз ўрнига қўйишда бу усулга мурожаат этилади. Комплекс хомаки расм чизишга ўргатиш расм дарсларида ўтказилади. Лекин амалиётда у "Композиция" ўқув курсида кўпроқ қўлланилади. Шунинг учун ҳам бу хомаки расмларни шартли равишда "Композицион" деб аташ ҳам мумкин. ўз ижро усулига қараб улар у ёки бу ҳолатда натурани кузатиш билан боқлиқдир. Шунинг учун уларни ҳаёлан ижро этиладиган бадиий образнинг композицион ечими- хомаки –эскизлар билан чалкаштириш керак эмас. Ҳаёлан хомаки расмлар чизиш. Ҳаёлан хомаки расмлар чизиш - бу жуда умумлашган хомаки расм – эскиз бўлиб , унда бадиий тасаввурнинг муайян график натижаси сифатида пайдо бўладиган бадиий образ гавдаланади . Рассом хаёлоти объектив борлиқдаги предмет ва ҳодисалар ҳақидаги олинган тасаввурлари ва ундаги идрок этиш заҳирасига асослангандир. Рассом ўз ҳохишига қараб бу тасаввурларни қайта ва қайта шакллантириб, уларни комбинациялаб, улар ўртасида боўланиш ясаб ёки уларни бир-бирига 17

www.arxiv.uz зид қўйиб бадиий образнинг бир бутунлигига, максимал даражада ифодалилигига эришади. Тасаввурларнинг ўзи етарли даражада умумлашган бўлганлиги сабабли ҳам хаёлот кучи билан қайта ишланган хотиротлар идрок этиш объектидан анча узоқлашади, лекин шу билан бирга у ўзининг реалистик тасвир учун зарур бўлган аломатларни сақлаб қолади. Тассавур қилинг, бир-бири билан ягона ҳаракат ёки бирор оддий сюжетда ифодаланган мазмун билан боқлиқ икки кишини "ўзидан чиқариб" (тасаввурда) тасвирлашдек оддий вазифа ҳам тасаввур қилиш, хаёлотга берилишни талаб этади. Мазмуннинг маъно ва моҳиятига чуқур таъсир қиладиган, яъни тасвир ифодасига таъсир қиладиган икки шаклнинг ўзаро жойлашуви ва ички боқланиши каби жуда кўплаб ҳар хил вариантлар туқилиши мумкин. Энг яхши вариантни қидириб топишда уларни ўзаро бир-бири билан таққослаш зарур бўлади. Рассом ўзи ўйлаб қўйган ижодий фикри учун муайян ёрқин жавоб олиши керак бўлса, хомаки расмнинг асосий аломатлари–унинг умумийлашгани, мантиқий жиҳатдан тўқрилиги кабилар катта аҳамият касб этиб қоладики, улар ташқаридан қараганда гўё тугалсиздек кўринади. Ваҳолангки айнан ана шу тугалсизлик бадиий тасаввурнинг кейинги фаолиятига кўпроқ туртки бўлади, муаллифни кўпроқ ифодаликка ундайди. Тугалланмаган хомаки расм топилган ечимга дастлабки фикрга мувофиқ тез ва яққол ишонч ҳосил қилиш, унчалик қийинчиликсиз яхшилаш томонга қаратилган ўзгартиришлар киритиш имконини беради. Бунда киритиладиган ўзгаритиришларни аввалги вариатларидаги билан солиштириш учун айнан ана шу хомаки расмга киритиш ҳам мумкин бўлади. Ниҳоясига етказилган расмдаги бирор қисмни техник жиҳатдан ўзгартириш, қўл ёки оёқни бироз бўлсада суриш, тана ёки бошни бирор томонга буриш, тана ҳаракатини кучайтириш анчагина қийинлик туўдириши маълум. 18

www.arxiv.uz Қаламда енгилгина ишланган хомаки расмда эса бу иш унчалик қийинлик туўдирмайди. Чунки бунда аввал белгилаб қўйилган нарсани ўчириш ёки йўқ қилиш зарурати туўилмайди. Оддийгина солиштириш билан бадиий фикрнинг янги, янада ифодалироқ вариантини топиш имконини беради. Хомаки расм-эскизни муддатидан олдинроқ тугатиб қўйиш кейинги ишга ҳалақит беради, тасаввурни торайтиради. Давомли ва узоқ муддатли расм чизиш билан бир вақтда тирик одам бошидан мунтазам равишда ҳомаки расм ва чизигилар қилиш зарур. Бундай ҳомаки расмлар нафақат одам бошини тасвирлашда олинган билим ва кўникмаларни мустаҳкамлаш, балки тасвирда реал ҳаётни тасвирлаш қобилиятини ривожлантириш учун ҳам зарур. Реалист-рассом инсонни ҳаракатда, унинг барча гўзалликларини тасвирлай олиши керак. Давомли расм устида ишлаш талабани ёрдамчи чизиқлар, ўқ чизиІи, конструктив асослар ёрдамида тасвирни диққат билан ва методик босқичларда тасвир қуришга мажбур этади. Ўқувчи давомли ўқув расмида асосий эътиборини юзада реалистик тасвир куришнинг қонуниятлари ва қоидаларига қаратади. Бинобарин, у ўқув-академик расмида бу ишни педагог ёрдамида, унинг узлуксиз кузатувида амалга оширади. Ўқув ва ижодий расм ўртасидаги фарқни оча бориб улар турли йўналишга эга эканликларини кўрсатиб ўтиш лозим. Ўқув расм билим ва кўникмаларга эга бўлиш учун яратилади. Ижодий расмда эса аксинча-олинган билим ва кўникмалардан бадиий образ яратиш учун фойдаланилади. Шунингдек аввал олинган билим ва малакалар асосида янгилик яратади. Хомаки расм ҳам олинган билим ва малакалар асосида яратил иб, расмда энди ўқувчи дан тасвир қуриш изчиллиги, ёрдамчи чизиқларни қўллаш кабилар талаб этилмайди. Хомаки расмлар ҳақида гапирилганда уларнинг вазифалари, мақсад ва йўналишларини тўІри аниқлаб олиш керак. Кўпинча «хомаки» тушунчасини расм устида ишлашнинг биринчи босқичи, шаклнинг чизиқли- 19

www.arxiv.uz конструктив қурилиши билан аралаштириб юборадилар. Бу албатта тўІри эмас. Хомаки расм маълум вақт оралиІида кузатилаётган натура хақида тўлиқ тасаввур беришни мақсад қилиб қўяди. Хомаки расмлар ҳар хил давомийлик ва ҳар хил ишланишда бўлиши мумкин: иш шарт-шароитлари ва рассомнинг ўз олдига қўйган вазифаларига қараб ярим соатли, бир соатли, ўн минутли ва хоказо. Хомаки расм-бу натурадан тезгина чизги қилиб олишдир; у ўқувчини тез фикрлаш, тасвирлашнинг энг ишончли ва мантиқий воситаларини қидириб топишга ўргатади, кузатувчанлигини ривожлантиради. Хомаки расм, расм чизувчини унча моҳияти бўлмаган нарсаларни четга чиқариб ташлаб, асосий нарсага қаратади. Хомаки расм ўқувчида мустақил ишга бўлган тайёргарлик даражасини намоён этади. Хомаки расмлар талаба тасвирий саводхонлиги қонуниятларини осон ва тез қўллай билишга ўргатиши лозим. Ўтмишдаги буюк устоз рассомларнинг хомаки расм намуналари ўзига хослиги, натуранинг энг характерли хусусиятларини ажратиб кўрсатилганлиги билан томошабинни ўзига тортади. Натурадан ўқув – академик расм чизиш вазифаларида хомаки расмлар маълум ўқув-таълимий ва тарбиявий мақсадларни кўзлайди: А ввал ўтилган билим ва кўникмаларни мустаҳкамлаш ва бошловчи рассомни мустақил ишлашга тайёрлашдан иборат. Хомаки расм чизиш-бу тез фикрлаш, тез таҳлил қилиш демакдир. Хомаки расм – бу аввал олинган билимларни ҳисобга олган ҳолда натура билан буюм ҳақидаги мантиқий фикрлашдир. Расм чизувчи хомаки расм чизиш давомида ушбу натура ҳақида, унинг шакл қурилиши конструктив тузилиши анатомик хусусиятлари ва ҳоказолар ҳақидаги бутун билимлари заҳирасидан фойдаланади. Дала амалиёти даврида ўқув машІулотларининг энг кўп маҳсудорлигига талабалар айнан хомаки расмлар чизишда эришадилар. 20

www.arxiv.uz Бунда улар ҳам натурани ўрганиш ҳам тасвирлашнинг бутун техник воситаларидан фойдалана билиш томонларини намоён этадилар. Шунинг учун ҳам хомаки расмлар агар расм чизувчи натура ҳақида маълум маълумотларга эга бўлганидагина фойдалидир. Маълум вазифалар аниқ йўналтирилган мақсад бўлмасдан хомаки расмлар чизавериш ўқувчи ни ижоддан бездириб қўйиши мумкин. Кўп йиллик амалиёт шуни кўрсатдики, маълум бир тизимсиз, услубий принципларсиз бу иш мақсадсиз бўлиши мумкин. Хомаки расм чизишга ўргатиш ҳам ўқув вазифаларини аста-секин мураккаблаштириш маълум бир услубий босқичликни тақазо этади. Дастлаб ўқувчил а р учун анча енгил, ўқув вазифалари берилиши мақсадга мувофиқ. Қисқа хомаки расм ва чизгиларда асосий эътиборни характерни очишга, кишининг образли характеристикасини кўрсатишга қаратинг. Энг асосийси давомли расм ва хомаки расмга бўлган ёндошишни тўІри тушинишдир. Давомли ўқув расмда биз академик расмнинг асосий қоидалари – бош шакли қурилишининг конструктив тузилиш анатомик қонуниятларини ўзлаштирамиз; хомаки расм чизишда эса инсоннинг эмоционал ҳолатини – типажини илІаб олиш талаб этилади. Хомаки расм устида мунтазам ишлаш расм чизиш санъатини тезроқ эгаллаб олиш имкониятини беради. Бирорта рассом йўқки, у ўзи билан хомаки расмлар учун махсус альбом кўтариб юрмаган бўлса. Ўтмишнинг машҳур рассомлари ўзларининг кундалик ишларига жуда катта эътибор берганлар. Машҳур рассомлар доимо шуни таъкидлаганларки, рассом бирор кунни ҳам ўтказмай, гарчи у бу мақсад учун ҳеч нарса бўлмаса ҳам бирор- бир нарсанинг расмини чиз ишга ундаганлар чунки у шогирдга кейинчалик жуда катта фойда келтиради. Ҳаётда биз бир-бирига айнан ўхшаш одамни учратмаймиз. Рассомнинг вазифаси ҳам индивидуал хусусиятларни илІаб олиш, ушбу одам учун ўзгача бир хусусиятни топа билишдан иборатдир. Шунинг учун ҳам кўпроқ кузатинг, кўпроқ натурадан расм чизинг, мунтазам равишда хомаки чизгилар қилинг. 21

www.arxiv.uz Тасвирда инсон юзининг ҳаётий таъсирчанлигини бера олиш реалист рассом учун ўта муҳимдир. Ҳозирги куннинг энг долзарб вазифаси моҳир педагогни тарбиялаш экан, инсон танаси, бош шаклива атрофдаги барча шаклларнинг расмини чизишга ўргатиш тизимида хомаки расмлар чизиш ишига жиддий эътибор бериш лозим. Хомаки расмлар ва қисқа чизгилар бошловчи рассомни ижобий фаолиятга узлуксиз боўлаб қўяди. Улар ўқувчини мустақилликка ва ўқув машқ тасвирий вазифаларни ҳал этишга ўргатади. Тирик одам расмини чизиш рассом учун яхши мактаб ҳисобланади. Тирик инсон юз ҳаракатидаги шакл бойлиги ва ифодалилиги рассомга ушбу одамга хос бўлган энг характерли хусусиятларини илгаб олиш, ёш рассомга бадиий образ яратиш учун дадил қадам ташлаш имконини беради. Муваффақият билан ҳал э тилган ўқув вазифалар расм чизиш санъати б илан қизиқишга, кейинчалик эса тасвирий санъатни мукаммал эгаллашга бўлган интилишларга фойда бўлади. Инсон қоматининг умумий ҳолатини аниқлаш. инсон скелети. Инсон қомати расмини чизиш скелет ва унинг асосий қисмлари тузилишини ўрганиш билан чамбарчас боўлиқ . Шунинг учун скелет тузилиши бўйича дарс машўулотларини ўтказиш мақсадга мувофиқдир. Скелет тирик одам (ёки анатомик модель) позасига яқин позада, тик турган ҳолатда, иккала қўли пастда турган ҳалатда ва иккала оёғига бир хил таяниб турган ҳолатида жойлаштирилади. 1. Бош суяги. 2. Бўйин умуртқалари. 3. Кўкрак қафаси. 4. Елка суяги. 5. Тос суяги. 6. Умуртқа поўонаси. 22

www.arxiv.uz 7. Сон суяги. 8. Тирсак суяги. 9. Билак суяги. 10. Қўл панжалари суяги. 11. Катта болдир суяги. 12. Кичик болдир суяги. 13. Оёқ панжалари суяги. Скелет инсон танасининг конструктив ва динамик кўриниши бўлиб ҳисобланади ва у харакатланувчи асос вазифасини ўтайди. Одамнинг харакатланиши, юриши, югуриши, меҳнат қилиши, спорт билан шуўулланиши ва ҳок.лар ушбу конструкциясининг тузилишига боўлиқ. Суякларнинг бирлашган жойи (бугим ва бирикмалар) ўзаро харакати мушакларга бошни буриш, тана асосини эгиш ва букиш, қўлни кўтариш ва тушириш, кафтни муштум ҳолатига келтириш, ҳамда ҳар бир бармоқни алоҳида харакатга келтириш имконини беради. Расм чизиш чоўида ўқувчилар эътибори торс (тана асоси), бош ва қўл-оёқларни харакатга келтирувчи бугимларнинг турли-туманлигига қаратилади. Харакат давомида бугимларнинг аҳамиятини амалий жиҳатдан тирик одам мисолида кўрсатиш машўулотни яхши ўзлаштирилишига туртки бўлади. Бу рассомлар учун скелет ва тирик инсон танаси ўртасида узвий боўлиқлик мавжудлигини яхшироқ англаб етиш имконини беради. Тасвирий санъатнинг барча турларида бўлгани каби, и нсон скелети ҳам маълум кетма-кетлик асосида чизилиши керак. Аввало когозга тасвирнинг умумий ҳолати ва жойлашадиган ўрнини кўрсатувчи енгил штрихлар чизилади. Скелет баландлиги вертикаль бўйича ўмров суягидан (тўш суяги тутқичидан) товонгача бўлган оралиқ ҳисобланади ва у белгилаб қўйилади. Оёқлар жойлашувчи юзада горизонтал текисликдаги оёқ ўрнини кўрсатувчи перспектив тугри чизиқлар чизилади. 23

www.arxiv.uz Сўнгра скелет баландлигини оёқ суякларини бирлаштирувчи чизиқ орқали иккига бўлинади, ўмров суяклари бирлашган жойдан эса икки елка суягини бирлаштирувчи чизиқ тортилади. Вертикал чизиқнинг юқори учидан пастга томон бутун тана баландлигини ҳисобга олган ҳолда Бош баландлиги аниқланади ва шундан сўнг бутун скелетнинг баландлиги келиб чиқади. Сон суякларининг дўмбоқлари ўртасидаги оралиқ масофа ва ўмров суяклари ҳолати ўзаро ва бутун скелетга нисбатан солиштириб аниқланади. Аниқланган сон суяклари чизиқлари учидан пастга, оёқнинг тизза бугимлари томон йўналган тугри чизиқлар ўтказилади. Тизза бугимларидан эса товонгача чизиқ тортилади. Шундан сўнг скелетнинг юқори қисмини шакл ларини ишлашга ўтилади . Сон чизиўи асосида тос суяги, унинг баландлиги ва умумий шакли (трапеция) аниқланади. Думгазадан (тос суягининг энг пастки қисмида жойлашувчи қисмдан) бошланувчи ва Бош суягигача давом этувчи умуртқа поўонаси йўналишини кўрсатувчи чизиқ чизилади. Юқорида аниқланган Бош суяги баландлиги бутун Бош суягини чизишда асос бўлиб хизмат қилади. Шундан сўнг Бош суягининг бурилиш бурчагини кўрсатувчи бўйин суяги чизилади. Кўкрак қафаси шакли ва ўлчамлари умумий белгиланади –умуртқа поўонасидан юқори қисмидан елка суяклари ўтувчи тўш суягигача. Расмда орқа тарафдан кўкрак қафаси устида ётувчи курак суякларининг умумий кўриниши енгил чизиқларда белгилаб олинади. Шундан сўнг қўл суякларига мос келувчи схема чизиқлари - елка чизиқлари охиридан кафтгача, кафтдан кафт усти суяларигача чизиқ чизилади. Скелет чизишдаги кетма-кетликни педагог скелетдаги суяк ва бирикмалар асосида тушунтириб беради. Бунда у қуйидаги асосий нисбат муносабатларини эслатиб ўтиши керак: одатда пастга туширилган қўл сон суягининг ўртасигача чўзилади, сон суяги узунлиги жиҳатидан болдир суяги билан деярли бир хил, елка ва тирсак суяклари ҳам бир бирига тенг деб 24

www.arxiv.uz олиниши мумкин. Бош суягининг бутун скелетга н исбати эса 1:7 ёки 1:7,5 нисбатда бўлиши мумкин. Расм чизишдаги кетма-кетлик ва тизимлилик рассомда ташкилийлик ва и х чамлилик хусусиятларини шакллантиради ва келажакда инсоннинг турли ҳолатларининг тасвирини чизишда санъат асарлари яратиш да ҳамд а ижодий қобилиятини ривожлантиришда мустахкам асос бўлиб хизмат қилади. Скелет схемаси чизилганидан кейин, суяк шакли ва суякларнинг бирлашиш характерини аниқлаштирувчи чизиқлар чизилади. Асосий суякларнинг ўлчамини аниқлашда схема ва натура чизиқлари мўлжал бўлиб хизмат қилади. Сўнгги босқичда с келетнинг штрихли тасвири , ёруў -соя лик тушиши натижасида унинг ҳажми кўрсатилганида. Ўтилган мавзуни мустаҳкамлаш мақсадида ўқувчилар скелетнинг схематик шаклларини тугридан, ён томондан ва алоҳида бўлакларини қисқа тасвирлар орқали мустақил бажаришлари мақсадга мувофиқ. 93,94-расмлар. Экорше гипс анатомик модели расмини чизиш Маълумки тасвирий санъатда, хусусан қаламтасвир бажаришда машўулотлар тизими соддадан мураккабга тартибда тузилиши керак. Шунинг учун ўқувчи биринчи бор натурадан кийимдаги инсон тасвирини чизишдан олдин унинг гипсдан ишланган намунасини тасвирлаб ўз малакаларини ошириши керак. Бунда ўқувчига инссон скелетини чизиш даврида олган билим ва малакалари қўл келади. Шунингдек у турли қийинчиликлар дуч келмаслиги учун натурадан инсоннинг турли ҳолатларини тасаввур ёки хотирага асосланиб машқлар бажарса кўзланган мақсадга эришиш мумкин. Инсоннинг анатомик тузилишини тирик, харакатдаги инсон мисолида ўрганиш мушкул бўлгани сабабли мазкур вазифани бажаришда машҳур 25

www.arxiv.uz француз ҳайкалтароши Жан Антуан Гудоннинг “Экорше” гипс моделидан фойдаланиб амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Гипсдан ишланган ушбу анатомик модель ўзида инсон танасининг терисиз ҳолатини акс эттиради. Уни чизиш орқали одам танасининг пластик асоси бўлиб ҳисобланувчи му скуллар тузилишини ўрганиш имконини беради. Модель олд томони билан бироз баландликка ўрнатилади. Бунда жисм ёритилганлик даражасига эътибор берилади ва ёруўлик юқори-ён томондан тушиши ва ҳосил бўлган сояда модель шакли яхши англашилиши керак. Шунингдек, рассомнинг ён тарафига узоқроққа скелетни ҳудди шундай ҳолатда жойлаштириш бир-бири билан бугим ва пайлар орқали бириккан алоҳида суяклардан ташкил топган каркас модельни аниқ тасаввур этиш имконини беради. Скелет суяклари инсон танасининг пластик ва нисбий тузилишини намоён этади. Чунки суякларнинг ўлчами тана қисмлари ўлчами ва нисбатларини белгилаб беради. Уларнинг ўзаро бирлашган жойи эса тана харакати ни кўрсатади. Бундан ташқари суяклар қаттиқ ва уларнинг шакли ўзгармас, мушаклар эса ҳаракат даврида кичрайиб ёки катталашиб туради, бу эса энди ижодга кираётган ёш рассомларни чалўитиши мумкин. Расм чизувчилар бир-бирларидан энг камида бир-икки анатомик модель узунлигига тенг масофада жойлашадилар. Шунда модель ва унинг марказий чизиўи барчага кўринади. Марказий чизиқжуфт (симметрик) шаклларни ишлаш чоўида ориентир вазифасини ўтайди. Ёш рассомлар модельни ён тарафдан, марказ чизиўи тос суяги билан аралашиб кетган кўринишидан расм қаламслиги керак. Чунки бу ерда рассом учун симметрик жуфт шаклларни солиштириш имкони бўлмайди. Анатомик модель расмини ишлашнинг бошланўич босқичи бошқа жисмлар расмини ишлашдан фарқ қилмайди. Бунда жисм синчковлик билан таҳлил қилинади. Рассом моделни ўрганади ва кўриш нуқтасини танлайди. Рассом тасвир воситаларини тайёрлаб ишга киришади. Модель берилган форматдаги когозга тўлиқсиўиши учун, авваламбор модельнинг энг юқори ва 26

www.arxiv.uz энг пастки нуқталарини аниқлаш керак. Расм ишлаш жараёнида тасвир когознинг марказида жойлашиши керак. Расмни бир кўриш нуқтасидан чизиш катта аҳамиятга эга, аммо жисмнинг турли томонларини билиш ва кузатиш керак. Шунинг учун тажрибали рассомлар айтганидек ж исмни олд томонидан чизаётганда, унинг ён томонлари ва орқа қисмини ҳам тасаввур эти ш лозим. Одам расмини ишлаш вақт ида доимо шуни ёдда тутиш керакки, ҳажмли шакллар расм чизишнинг асоси бўлиб ҳисобланади, расм чизиш кетма-кетлиги эса умумийдан алоҳида қисмларга ва қисмлардан бойитилган умумий тасвирга ўтиш тартибида амалга оширилиши керак. Натурадан расм чизиш тартибига амал қилмаслик натижасида, ишланган тасвир нотабиий кўриниш касб этади. Ҳ ар бир иш ўз бошланиши, давом этиши ва якунланишига эга бўлганидек, расм чизиш жараёни ҳам ушбу тўрт та босқич асосида амалга оширил ади . Юқорида таъкидлаганимиздек, у мумийдан қисмларга, оддийдан мураккабга ўтиш тартиби – расм чизиш жараёнидаги асосий босқичлари бўлиб ҳисобланади. Иш бошлаш аввалида рассом расмнинг умумий кўриниши белгилаб ол ин ади. Бу ерда у шаклнинг жойлашуви, харакати ва характерини ҳисобга олиши лозим. Расм чизишда модельни ушбу модель жойлашган горизонтал юзага нисбатан кенгликда тик ҳолатда тугри жойлаштириш катта аҳамиятга эга. Бунинг учун авваламбор бўйин чуқурчасидан тос суяги томон чўзилган ва дум суяги билан якунланган марказий ўқчизиўи ҳолатини аниқлаш зарур. Инсон танаси симметрик ва унинг марказий ўқчизиўи торс (тана асоси) харакатини аниқ кўрсатиб беради. Кўпинча ёш рассомлар томонидан ишланган тик ҳолатдаги модель йиқилаётган кўриниш касб этади. Бунинг асосий сабаби марказий оўирлик чизиўи бўйлаб туширилган вертикаль тасвирланаётган инсон оёқларига ёки тана оўирлиги тушаётган оёққа тугри келмайди. Рассом тананинг асосий қисмлари бир-бирига нисбатан қандай ҳолатда жойлашганини аниқлаши муҳимдир (қайси оёққа тана тиралган, тос суяги оёқларга нисбатан қандай 27

www.arxiv.uz ҳолатда жойлашган ва у қай даражада эгилган, бош ва қўлларнинг бурилганлиги ва ҳок. Модель харакати расмда тугри ифодаланиши учун эса ўқувчи унинг ҳаракатини ва жойлашувини тугри таҳлил қилиши муҳимдир. Шакл ҳолатини аниқлаш учун оўирлик тушиш маркази ва унинг йўналишини аниқлаш зарур. Оўирлик тушиш марказига кўра тана қисмлари шундай жойлашиши керакки, бунда тана мувозанатда йиқилмай туриши керак. Қуйидаги 9 5 -расмда инсон тасвирини чизиш вақтида таянч ўқ ҳолатини тугри белгилаб олиш схематик тарзда кўрсатилган. Мукаммал тузилган одам танасининг оўирлик тушиш маркази билан, тик турган ҳолатда оўирлик тушиш марказининг ўртасида анча фарқ бор. Ёш рассомлар ишидаги асосий камчилик кўп ҳолларда қуйидаги асосий нисбатларни аниқлаш билан боўлиқ бўлади: бош бутун тана узунлигига нисбатан ҳаддан ташқари катта ёки кичик, оёқлар қисқа, қўллар узун ва ҳок. Модель тасвирини тугри ишлаш учун доимий равишда асосий нисбатларни эътиборда тутиш керак. Бунинг учун ўлчов воситаси сифатида, масалан, бош баландлигини олиш мумкин. “Экорше” гипс модели расмини ишлашнинг дастлабки босқичида рассом бутун модельнинг умумий кўринишини белгилаб ол иш лозим 9 6 - расм . Модель когозда белгилаб олинганидан кейин, чизишни кўрсатилган кетма-кетлик бўйича қуйидаги суяклар бирлашган жойини топишдан бошла на ди . Бунинг учун қуйидагиларни англаб олиш керак: модельдаги оёқларнинг ҳолатини аниқлаш учун тос ва сон суяклари бирлашган жойни аниқлаш; тизза бугими ва қопқоўи ҳолатини топиш учун сон ва болдир суяклари бирлашган жойни аниқлаш; ички ва ташқи товон юқорисидаги дўмбоқлар ҳолатини аниқлаш учун болдир суякларининг товон билан бирлашган жойини аниқлаш; икки ўмров суягининг курак ва елка суяклари билан бирлашган жойини аниқлаш; 28

www.arxiv.uz тирсак бугими жойлашувини аниқлаш учун елка суягининг билак ва тирсак суяклари билан бирлашган жойини аниқлаш; билак ва тирсак суякларининг қўл кафти билан бирлашган жойини аниқлаш лозим. Расм чизишда ушбу жойлар мўлжал вазифасини ўтайди. Анатомик модель расмини чизишни оёқдан ҳам бошлаш мумкин. Оёқни тосдан бошлаб қисмларга бўлиб чизилади. Бунда қисмлар жуфт-жуфт (иккита оёқдаги мушакларни бир-бири билан солиштирган ҳолда) чизилади. Аввалабор соннинг тиззагача бўлган қисми, сўнгра тиззадан болдиргача бўлган қисм ва энг охирида товон шакли аниқланади. Сон шакли тери остида жойлашган мушаклар тузилишига бевосита боўлиқ. Дастлаб расмда тос суягидан пастга тушувчи соннинг тугри мушаги енгил чизгилар билан белгилаб олинади. Шундан сўнг соннинг устки қисмини шакллантирувчи устки ташқи сербар мушаги ва ички кенг мушак чизилади. Кўрсатиб ўтилган мушакларнинг пастки қисми тизза қопқоўи ҳисобланади. Чизишда қулайликка эришиш учун сербар фацияни таранглаштирувчи мушакни, ҳамда ундан бироз юқорироқдаги ўрта думба мушагини белгилаб олиш керак. Соннинг юқори-ички қисмидан яқинлатувчи узун мушакни аниқлаш керак. Болдир суяги тузилишига ўтиш давомида авваламбор катта болдир суягининг қирраси йўналишини тугри аниқланади ва у тизза бугимидан ички товон дўмбоўигача белгиланади. Шундан сўнг ички ва ташқи товон ҳолати ва шакли аниқланади. Болдирнинг бутун устки юзаси бўйлаб, кичик болдир суягининг бошчасидан тортиб кичик болдир мушакларини белгилаб чиқиш керак. Болдирнинг ички тарафидан болдир мушакнинг латерал бошчаси ва камбалсимон мушак белгиланади. Шу йўл билан расмда болдирнинг олд ва ён тарафдаги юзалари аниқлаб олинади. 29

www.arxiv.uz Товоннинг умумий шаклини чизишда болдир ва товон суякларини бирлаштирувчи болдир-товон бугимини эътиборга олиш муҳимдир. Болдир-товон бирикмаси бирлаштирувчи (шарнир) вазифасини ўтайди. Унинг кўндаланг ўқи товоннинг товон усти суяги блокидан ўтади. Болдир суякларининг пастки қисми товоннинг ошиқва ошиқбошчаси қисми билан ички ва ташқи томондан бирикиб болдир-товон бугимини ҳосил қилади. Расмнинг умумий тасвирини ишлаш учун ўқувчи схематик тарзда товоннинг ёйсимон тузилишини тушуниб олишлари лозим. Бунда товоннинг кафт суяги ва оёқ кафт усти суяги ёй ҳосил қилиб бир-бирига тиралишини кўрсатиб бериш керак . Ёйлар пружинасимон хусусиятга эга бўлиб, улар оёқнинг аммортизацияси бўлиб ҳисобланади. Бармоқ фалангалари ҳам товоннинг баъзи ҳолатларида оўирлик тушиш маркази бўлиб хизмат қилади. Рассом товон расмини чизишни оёқнинг таг қисми ҳолати, таянч қисмлар ва бармоқларнинг шаклини аниқлашдан бошлаш керак. Товондаги оёқкафт суягига бош бармоқнинг бирлашган қисми, ҳамда бош бармоқнинг шаклини енгил штрихлар билан белгилаб олиб, товоннинг ички ёйсимон қисми ва қолган тўртта бармоқнинг умумлашган шакли аниқланади. Шунингдек, ташқи ёй шакли ҳам белгилаб олинади. Товон расмининг умумий кўринишини чизиш сўнгида товон пайининг ҳолати ва шаклларининг орқа томондан кўриниши аниқланади, ҳар бир бармоқ шакли ва товоннинг ёйсимон қисми (олд ва ён томондан кўриниши) алоҳида белгилаб олинади. “Экорше” гипс модели оёўини чизиб бўлинганидан сўнг тананинг тос қисми шакли ва тана асосини (торсни) аниқлашга киришилади. Бунда дастлаб тос суягининг ёнбош суяги ҳолати ва шакли аниқланиши керак. Тос расми ишланганидан кейин ёнбош суякдан бошланувчи қориннинг ўрта чизиўидан мўлжал чизиқ сифатида фойдаланиш мумкин. Ўрта чизиқ жуфт шаклларни чизишда мўлжал вазифасини ўтайди. Тана асоси (торсни) қуйидаги икки қисмдан ташкил топган деб тасаввур қилишимиз мумкин: пастки қисм – тоснинг ёнбош суяги ҳамда жинс ва киндик 30

www.arxiv.uz оралиўидан бошланувчи, ён томондан қорин мушаклари ва юқорисида қовурга ёйигача бўлган қисм; юқори қисм - қовурга ёйидан бошланувчи ва кўкрак қафасини ҳосил қилган қисм. Кўкрак қафаси расмини чизиш давомида, авваламбор, ўмров суяги, тўш суяги ва юқоридаги бешта қовурга ва уларнинг юқори қисмига бирикувчи елка суягидан бошланувчи катта кўкрак мушакларининг ҳолати ва умумий шаклини аниқлаш керак. Катта кўкрак мушаклари орасида тўш суяги юзаси ва унинг пастки учини (ханжарсимон ўсиқни) белгилаб қўйиш керак. Шундан сўнг ўнг қўл юқорига кўтарилганда кўкрак қафасининг ён тарафида тиш шаклини эслатувчи ва шунинг учун ҳам олдинги тишли мушаклар деб ном олган мушакларнинг умумий шакли аниқаланди. Бунда белнинг энг кенг мушагининг бир қисми ҳам кўринади. Ушбу мушакни ҳам расмда белгилаш керак. Қориннинг ташқи эгри мускуллари шаклини аниқлаш ва чизиш билан рассом тана асоси (торсни) ён томони юзасини чизишни тугаллайди. Т ана асоси ( торсни )нинг олдинги пастки қисми энг о х ирги ўринда чизилади. Бунда асосий эътибор шартли ўрта чизиққа мос келувчи қориннинг мушаклари яхши ривожланган одамларда яққол кўзга ташланувчи қориннинг тугри му скуллари ва пайларига қаратилади. Расмда кўкрак қафасининг олдинги томонидан тоснинг олдинги томонигача чўзилган қориннинг тугри му скулла ри ҳолатини тасвирлаб, кўприксимон пай шакли характерини ва киндикни белгилаш керак. Елка камари расмини ишлашга киришиш олдидан ёш рассомларга ўмров суягининг ички бошчаси тўш-ўмров бугими ёрдамида бирикиши ва ўмров суягининг уч йўналиш бўйича харакатланишини тушунтириб бериш зарур. Шундан сўнг ўмров суягининг иккинчи учи елка камари ва кўкрак билан бирикиши кўрсатиб берилади, елка камари ва қўлнинг харакатланишида му скуллар нинг (дельтасимон му скул , катта кўкрак му скули , трапециясимон му скул ва ҳок.) аҳамияти ҳақида тушунча берилади. 31

www.arxiv.uz Ярем чуқурчаси аниқланади ва елка камарининг тасвири жуфт ҳолда тасвирла нади. Бош расми умумий чизгиларда харакат характерини мужассамлаштирган ҳолда, елка камари ва бўйин ҳолатига мослаб бажарилади . Қўллар тасвирини ишлашга ўтишдан олдин, елка кенглигини тос кенглиги билан солиштириш керак. Қ ўлларнинг умумий шакли илк чизгиларда белгилаб олинган эди. Шаклни аниқлаштиришда алоҳида бўлаклар ҳолда ишланади: дастлаб елка бугимидан тирсак бугимигача, кейин тирсак бугимидан билак-кафт бугимигача, охирида эса кафт расми чизилади. Бутун тана расмини ишлашда бўлгани каби қўлларни ҳам жуфт, параллел ҳолатда ишланади. Бу жуда ҳам қулай ва фойдалидир, чунки бундай ҳолатларда чап ва ўнг қўлнинг турли кўринишда бўлганида шаклдаги ўзгаришларни кузатиш имкони туўилади. Дельтасимон му скул нинг ҳолати ва шакли текширилганидан сўнг, ушбу му скул елканинг икки бошли му скул и ва унинг тагидан чиқувчи елка му скул и орасидан чиқадиган жой белгилаб қўйилади. Куракдан бошланувчи елканинг икки бошли му скул и дельтасимон му скул о стидан чиқади ва пастга йўналади, тирсак чуқурчасида билак суягининг юқори қисмига бирлашган пай билан бирикади. Елка суягидан тирсак суяги бошчасигача давом этган елка му скули тери остида қисман икки бошли му скул олдидан ўтади. Икки бошли му скулн инг икки томонида чуқурчалар мавжуд ва улар рассомга елка ва икки бошли му скул чегараларини аниқ белгилаш имконини беради. Қ ўлнинг ён юзаси елка суягининг ички томонидан елка му скулл ари билан чегараланади. Билак юзасининг умумий шакли бир гуруҳ му скул ларнинг ташқи кўриниши асосида аниқланади: булар кафтни харакатлантирувчи узун ва қисқа елка-билак му скуллардир . Модель расмини чизиш якунланганидан сўнг, уни узоқроққа қўйилиб, узоқлаштирилади ва тасвирни натура билан тез-тез назар ташлаш йўли билан солиштирилади ҳамда юқоридан пастга томон нисбатлар аниқлиги текшириб чиқилади. Модель расмини чизишда, аввал ёруўлик-соя муносабатларини 32

www.arxiv.uz ҳисобга олган ҳолда, штрихлар ёрдамида умумий чизгилар чизилади. Модель умумий ҳажмга эга бўлиши учун шаклларнинг бир юзадан иккинчи юзага ўтишини штрихлар билан ажратиб кўрсатиш лозим. Шундан сўнг модельнинг алоҳида қисмлари тасвирини ишлашга ва ҳар бир детални аниқлаштиришга ўтиш мумкин. Шаклни ҳосил қилиш учун фақатгина модель тузилиши тамойилларини умумий тарзда ўрганиш вазифаси қўйилгани учун, моделнинг майда бўлакларин и ишлашга унчалик ҳожат йўқ. Масалан, қулоқ ў оваги, бурун, бармоқ бугимлари ва ҳок азо лар чегараланган вақт давомида ишланаётган расмда ифодаланмайди. Чизиқли-конструктив расмларда рассом моделнинг катта ва кичик қисмларини умумийлаштириб бир шакл кўринишида тасвирлай олиши, ҳамда шаклнинг конструктив тузилишидан фойдаланиб, ушбу моделнинг табиий шаклини кўрсата олиши етарлидир . Шундай қилиб гипсдан ишланган анатомик модель расмини чизиш босқичларини кўрсатиб ўтамиз: 1. Модель чизиш аввалида енгил чизиқлар ва штрихлар билан композиция жиҳатидан қуриб, чизиқли конструктив асосида чизилади. 2. Чизиқ шакл ажралиб чиққунича босқичма-босқич доимий равишда қалинлаштириб борилади; 3. Модель шаклини симметрик қилиб чизиш керак, бунда жуфт шакллар ва уларнинг перспектив ўзгариши солиштириб борилади; 4. Модельга тез-тез қараб гоҳида расмнинг тузилиши, гоҳида эса қисмлари ва умумий шакли текшириб борилади; 5. Вазифани бажаришда рассомни чалўитувчи кичик деталлар тасвирига расм сўнгида, умумий тасвир ҳосил қилингандан сўнггина эътибор берилиши керак. 33

O'xshashlar

Қаламтасвир тарихи, уни ўқитишнинг методологик асослари

Чет эллар тасвирий санъат ўқитиш методлари

Умумтаълим мактабларида ҳамда академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида тасвирий санъат ўқитиш методикасининг мақсад ва вазифалари

1920-1990 йиллардаги тасвирий санъат ўқитиш методикасининг қисқача тарихи

Тасвирий санъат дарси материалларини бошқа фан материаллари билан боғликлиги