1920-1990 йиллардаги тасвирий санъат ўқитиш методикасининг қисқача тарихи - Tasviriy san'at - Referatlar

1920-1990 йиллардаги тасвирий санъат ўқитиш методикасининг қисқача тарихи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Тасвирий санъат ўқитиш методикасининг қисқача тарихи 2. Тасвирий санъат ўқитиш таълимининг давлат концепцияси.

www.arxiv.uz Янги вазифаларни амалга ошириш катта назарий ёки практик ишларни амалга оширишни, халқ маориф барча ходимларнинг жипслашувини талаб этди. Бундай бирлашувга бирданига эришиш мумкин эмас эди. Дастлабки пайтларда санъатни давлатнинг вазифаларидан четда туришига ҳаракат қилган, ўтмиш меросини ўрганишнинг аҳамиятини рад қилган арбоблар бу ишга анчагина тўсиқ бўлдилар. Бадиий ижод сохасида реалистик санъатнинг мустаҳкам эътиқодли тарафдорлари билан жиддий мактабни рад этувчи буржуа формалистик йўлнинг тарғиботчилари ўртасида кескин ғоявий кураш борар эди. Афсуски, ҳокимиятнинг дастлабки йилларида расмий санъат маъмурияти, маориф ходимлари вазиятга тўғри баҳо бериша олмадилар. Рассомчилик Бадиий академиясида антик давр ҳайкалларидан ишланган ганч кўчирмалар уриб синдирилди, чиқариб ташланди, унинг назарияси ва методикаси сохасида бошбошдоклик ҳукмрон эди. 1921 йили ягона меҳнат мактабида ўргатиладиган тасвирий санъат ўқитиш праграммаси илмий жиҳатдан жиддий камчиликларга эга эди. Масалан, праграммада таълимнинг дастлабки поғонасида "натурага қараб мажбурий расм чизишдан мутлақо воз кечиш керак" деб айтилган эди. Праграммаларда тасвирий санъатдан савод чиқаришни эмас, балки болаларни тўла равишда ўз ихтиёрига ташлаб қўйиб, уларнинг қобилиятини ривожлантиришга интилиш асос қилиб олинган. Йигирманчи йилларнинг бошларида кўпчилик мактабларда болаларни тўғри, реалистик расм чизишга ўқитишган эмас. Мазмунсиз устомонлик методиканинг мохиятини чиқарибгина қолмасдан, балки умумтаълим мактабларидаги расм ўқитиш ва вазифаларини ҳам бузиб қўймоқда эди. Натижада расм чизиш болаларнинг ақлий ривожига ҳеч нарса бермагандан ташқари, аслида уларнинг эстетик тарбиясига тўсиқ бўлиб қолган эди. 20 - йилларнинг охири 30 – йилларнинг бошида ўқитишнинг формалистик методлари кенг ва адолатли танқид қилина бошланди. Бу методларнинг келтирилган зарарлари яққол кўриниб қолади. Собик ВКП (б)

www.arxiv.uz Марказий комитетининг 1931 йил 25 августидаги қароридаги мактабдаги таълим етарли даражадаги умумтаълим билимларни бера олмаётгани, техникумлар учун, ҳамда олий мактаблар учун тўла билимли бўлган, фан асосларини яхши ўрган кишиларни етказиб бериш вазифасини қониқарли ҳал қила олмаётгани кўрсатиб ўтилган эди. Праграмма ва ўқув планлари мазмунини қайта кўриб чиқиш натижасида мактабда расмдан дарс бериш методлари ўзгартирилди. Расм ўқитиш дунёни ўрганишнинг жиддий воситаларидан бири сифатида қараладиган бўлди. Ўқитувчи расмдан дарс бериш жараёнида ўқувчилар зарур билим ва кўникмаларни эгаллаб, улар онгли равишда расм чизадиган бўлишларини кўзлаб дарс бермоғи лозим эканлигини таъкидланди. 1931 йилда нашр этилган праграмма ўқув матераллари ва расмдан таълим бериш методлари мазмунини янгидан белгилаб берди. Унинг асосига натурадан расм чизиш йулга қўйилган эди. Шу билан бирга праграммада хаёлдан, безакли расм чизиш, темалар бўйича расм ишлашга ҳам жой ажратилган. Санъат ҳақидаги сухбатларга муҳим аҳамият берилган. Бу сухбатлар ўқувчиларни тасвирий санъат асарлари билан таништириши, ғоявий ва сиёсий тарбияга кўмаклашуви керак эди. Кейинги йилларда собик СССР Рассомлари саюзи, собик СССР Педагогика Фанлар Академияси қошидаги бадиий тарбия институти биргаликда илмий ходимлар ва педагоглар группаси бадиий таълимни яни мазмунини ишлаб чиқди. /1974/ 1984 йиллар/ умумтаълим мактабларида тасвирий санъат фанини ўқитилишини такомиллаштириш борасида назарий ва амалий тавсиялар берилди. Мана шу ишларнинг ҳаммаси ўқитувчиларда янада жиддий ва чуқур тайёргарликни, педагогика ва ўқитиш методикаси қоидаларини назарий жиҳатдан билишни талаб қилади. Расм чизиш ҳамда санъат асарларини идрок этиш жараёнида ўқувчиларнинг тафаккур қилиш қобилиятлари ривожланади, ва шу шу тариқа уларнинг дунёқарашлари шаклланиб боради. Расм чиза билиш ва санъат

www.arxiv.uz асарларини идрок этилиши ҳар бир киши учун зарурдир. Расм чизишни билиш агрономга, шофёрга, дастгох ёнидаги ишчига, оғир операцияни бажараётган хирургга кўмаклашади, олим ва ўқувчига, архитектор ва конструкторга, шунингдек фаолият даражаси бевосита расм билан алоқодор бўлган бошқа мутахасисларга кўпроқ нафи тегади. Мана шу ишларнинг ҳаммаси ўсиб келаётган авлодни ҳаётга тайёрлаш ишида расм чизишнинг улкан амалий аҳамияти борлигидан далолатдир. Ўрта мактабдаги тасвирий санъатга ўқитишнинг асосий амалий вазифаси – бу реалистик расмнинг, унинг усуллари ва расм чизишнинг малакаларини ўрганишдан иборатдир. Ўқувчи қаламни қўлда қандай тўғри ушлаш, чизиқларни қандай чизиш, чизиқлар орқали текисликда ҳажми катта предметларни қандай тасвирлаш кераклигини кўрсатади. Ўқитувчи турли рассомчилик материаллари ҳамда қуроллари билан таништиради, методик изчилликни сақлаган ҳолда расм устида қандай ишлаш кераклигини кўрсатади. Умумтаълим мактабларида тасвирий санъат машғулотлари ўз олдига болаларда бошқа сифатларни тарбиялаш вазифасини ҳам-уюшқоқлик, иш режасини уйлаб олиш, онгли ва планли равишда ишлашни мантиқан тафаккур қилиш сифатларини ҳам ўргатади. Расм чизиш жараёни мақсадга қаратилган меҳнатдир. Ўқувчи расм чизар экан, маълум бир мақсадни ўз олдига қўяди. Маълум мақсадларга эришиш йўлида ўз кучларини бир ерга тўплай олиш маҳорати кишининг амалий фаолияти учун жуда катта аҳамиятга эгадир. Меҳнат жараёнида мақсадга интилиш ҳиссасини ривожлантирар экан, биз шу билан бирга мактаб партасида пайтидаёқ одамнинг келажакдаги ҳаёти учун зарур бўлган сифатларни тарбиялашга ёрдамлашган бўламиз. Ниҳоят тасвирий санъат машғулотларида ўқувчилар машҳур санъат асарлари ва уларнинг ижодкорлари билан танишадилар. Санъат ҳақидаги сухбатларда ўқитувчи тасвирий санъатнинг ҳар хил турлари : графика, рангтасвир, ҳайкалтарошлик, меъморлик, безак – амалий санъат турлари

www.arxiv.uz ҳақида ҳикоя қилади. Санъат ҳақидаги сухбатлар ўқувчиларни инсоният маданияти тараққиёти тарихи, санъатнинг улуғ асарлари, буюк рассомнинг ҳаёти ва ижоди, маълум бир даврнинг услублари, ўтмишдаги ва ҳозирги кундаги атоқли кишилар ҳаёти, ижоди билан танишадилар. Ўқитувчин ин г вазифаси мана шу маълумотларни содда, лўнда қилиб тушунарли шаклда болалар онгига етказишдан иборатдир. Бу иш асосан тасвирий санъат турларини ҳамда улуғ рассомларнинг номларини санаб чиқиш билан иш битмайди,- ўқувчиларни санъат асарларни қадр-қимматини тушунишга ўргатиш, ўшалар ҳақида болаларнинг ўз фикрлари ва мулохазаларини ривожлантириш қобилиятини ўстириш керак. Бунинг учун пелагог ўқувчиларни муттасил сухбатга тортиб туриш, уларга ўз фикрларини айтишга имконият бериши, у ёки бу асарга ўқувчи тўғри баҳо берганда рағбарлантириш, рассомларнинг асарларидаги энг муҳим ва қадрли, қимматли ўринларни тушунмай қолганда одоб билан тўғрилаб тушунтириши лозим. Тасвирий санъат билан танишиш санъатдаги ҳамда ҳаётдаги гўзалликни тушунишга,табиат, ватанга муҳаббат ҳиссасини ривожлантиришга қаратилгандир. Ўқ и тувчи санъат ҳақидаги сухбатлар ор қ али болалар эътиборни бадиий тасвир воситларга , ижро этиш техникасига ўргатади, яъни санъат асарларини "ўқийдиган" қилади. Санаб чиқилган ўқув-тарбиявий вазифаларни амалга оширишда ўқитувчи ўқувчилар билан ишлаганда маълум бир системага риоя қилиши ҳамда ранг - баранг методикадан фойдаланиш зарур. Ҳар бир машғулот ўзининг методикасини, ишга ўзига хос ёндашувини талаб этади. Машғулотларга ижодий ёндашувида педагогнинг топқирлиги ва ма ҳ орати ў зига хос катта аҳамиятга эга. Ўқитувчи иш жараёнида ютуққа эришмоқчи экан, у шунингдек ўқувчи қайси ёшда қанча ҳажмдаги билим ва малакани эгаллай олишини яхши билиши, ўқувчилар билан иш методикасини пухта ўйлаб кўриши, улар иш

www.arxiv.uz хусусиятларини назарда тутиши лозим. Бу вазифа асосан собик СССР Маориф минстрлиги таъсис этган тасвирий санъатдан мактаб ўқув праграммасида ҳал этилган, бироқ праграммада ўқитувчи ишининг барча хусусиятларини аниқлаш мумкин эмас. Энг муҳим-программани билганда уни қуруқ ёдлаш эмас, балки ўйлаб, назарий жиҳатдан пухта ўйлаб тушуниб билиши керак. Ўзбекистон тасвирий санъати тарихи фани ҳаётда ва амалиётда тутган ўрни ва мавқеига кўра асосий ва етакчи фанлардан бири ҳисобланади. Халқимиз тасвирий санъатини ибтидосидан то бугунги ранг-баранг ютуқларигача бўлган жиҳатларини ўз ичига қамраб олган ҳолда бўлажак мил л ий педагогларимизга ўргатилиши керак булган энг долзарб масалаларидан бири. Шу боисдан ҳам Ўзбекистон тасвирий санъати тарихининг улкан бир қисми сифатида шакллантирилишига етарли асос бор. Бугунги ўзлигимизни англаш, ўз қадримиз ва фарзандларимиз истиқболини яратиш имкониятига эга бўлган даврда мустақил Ўзбекистонда миллий маданиятимизнинг ўзига хослигини тиклаш, умумтаълим, академик лицей ва касб-ҳунар колежларида ёшларни бадиий тарбиялаш ва камол топтириш ҳамда ҳозирги кунимизни тўлароқ идрок этиш учун энг тўғри тарихимизни яхши билмоқлик ҳисобланиди. Чунки ҳар бир янгилик тарихий боғланиш орқали амалга оширилади. Тарихий манбалардан фойдаланиш эса аждодларимиз тўплаган қимматли тажрибаларга асосланган бўлади. Ҳар бир соха кишисига ўз ижодий фаолиятида истиқболдаги вазифаларни белгилаб олиш имкониятини яратади. Ўтган даврларда ёшларнинг жуда кам қисми бадиий таълим олиш учун ўша даврдаги тажрибали халқ усталаридан, подшоликнинг сарой устахоналаридан машаққатли ҳунар таълимни ўқиб ўрганган. Бадиий-эстетик таълим-тарбияни янада ривожлантириш, унга махаллий ёшларни жалб қилишда бир неча йиллармобайнида Туркистонга келган рус рассомларининг хизматлари сезиларли бўлган. Улар ўлкамизнинг бир неча йирик шаҳарларида бадиий студиялар

www.arxiv.uz ташкил этганлар, ўзларининг яратилган асарларидан кўргазмалар уюштирилган. 1918 йили ана шу бадиий студиялар базасида Тошкентда бадиий очилади. Бошқа шаҳарларда 1918 йилдан 1920 йилгача бирин кетин махсус мактаблар, интернатлар, бадиий тугарак ва устахоналар барпо этилди. Бу барпо этилган бадиий мактабларда дарсларни асосан мутахассис бўлмаган ёки иши юришмаган баъзи бир рассомлар олиб борган. Машғулотларни ўқитиш ва ўргатишга миллий дастурлар ишланмаган, маҳаллий бадиий материаллар, асбоб-ускуналар мавжуд бўлмаган ҳолда ўта ночор ахволда дарслар ўтилган. 1920-21 йилларга келиб илк очилган бадиий мактаблар тажрибаси ўрганилиб, уларнинг иш тажрибаларини умумлаштириб биринчи бор тасвирий санъат, "расм" дарсига дастурлар ишланди. 1923-24 йилларда ма ҳ аллий педагогларнинг иш тажрибалари асосида янги ўқув дастурилойихаси тузилди. 1925 йилда ўқув дастури яна ҳам мукаммаллаштирилди ва "Биринчи босқич мактабда бадиий тарбия" дастури номи билан нашр этилди. 1927 йили Тошкент ва 1928 йили Самарқандда ташкил этилган бадиий билим юрти Ўзбекистон мактабларида тўгарак ва студияларни раҳбар ва ўқитувчилар билан таминлашда муҳим аҳамиятга эга бўлди. 1927-28 ўқув йилида собик Маориф Халқ Комиссарлиги соби қ ЎзССР мактаблари учун янги дастур ишлаб чиқди. Бу йилда ишлаб чиқилган дастур иккинчи босқич мактаблари учун ўқув жадвалида тасвирий санъатга 1-5 синфларда ҳ афтасига соатдан ўрин берилди. Йил давомида ҳар бир синфда 34 соатни ташкил этди. Дастурда асосан Тошкент, Самарқанд ва Россия мактаб дастурларидан кенг фойдаланилди. Шу тариқа тасвирий санъат дастурлар ҳар 3-5 йил давомида қайтадан ишланиб турган. Ўша пайтдаги статистик маълумотга кўра Туркистонда ҳаммаси бўлиб 100 кишига яқин рассом-педагог мутахассислар бор эди. Уларнинг кўпчилиги асосан Тошкент ва Самарқандда фаолият

www.arxiv.uz кўрсатганлар. Мусулмон расм ўқитувчилари мутлоқа йўқ эди. 30 йилларнинг биринчи ярмида тасвирий санъат ривожига катта салмоқли ҳисса қўшган Исканлар Икромов дастлабкикитоб графикаси рассоми ҳисобланган. 1932 йилда ўзбек тилида унинг "расм ўрганиш қўлланмаси" нашр этилди. Бу қўлланма оддий, тўғри бурчакли ҳарфларнинг ёзилиши тўғрисида бошланғич маълумот берилди. Булар ўзбек тилида ёзилган бирдан-бир қўлланма бўлиб, мактабда тасвирий санъатни ўқитиш методикасида оид дастлабки қўлланма бўлди ҳамда ўзбек мактабларидаги тўгаракларга катта методик ёрдам берди. Дастурлар қайта қайта ишланиб ўз замонасига монанд ҳолатга келтирилган.1937 йилдан бошлаб собик Ўзбекистон ССР Маориф Халқ Комиссарлиги /МХК/ бошланғич мактаблар бошқармаси томонидан туз и лган "бошланғич мактаб дастурлари"да расм "расм ва лой иши",- деб юритилди. Дастурнинг мақсади ўқувчиларнинг билим ва тасаввурини кўргазмали шаклда ифодалаш учун уларга зарур бўлган малака ва кўникмалар ҳосил қилишга қаратилди. Шунингдек, талабаларнинг шакл ва ранг ҳақидаги тасаввурларини аниқлаш ва кенгайтириш, уларни кўриш ва кузатишга ўргатиш, бўёқ ва пластик материаллар билан ишлашда бошланғич техник малакани таъминлашни таркиб топдиришга хизмат қилган. Бундан ташқари дастурдаги мавзулар ўқувчиларнинг ёшини ҳам ҳисобга олган ҳолда тузилган. Бу дастур ўз ичига қуйидаги тартибда бўлимлардан иборат бўлган : -мавзули расм ишлаш /эркин расм ишлаш/: -тасаввур ва кузатиш асосида расм ишлаш: -ҳаётдан олинган айрим буюмлар ёки буюмлар гуруҳининг расмини ишлаш : -оддий нақшлар ишлаш ва ранг хусусиятлари билан талабаларни таништириш учун баъзи бир машқларни бажариш:

www.arxiv.uz -шрифт ва плакат ишлари: -лой ишлари: бундан ташқари ҳар бир синфда ўқувчиларнинг ёш хусусиятларига қараб талаб даражаси белгиланади. Мисол, 1 синфда ўқувчилар қизил, сариқ, кўк, яшил, қора ва тўқ сариқ фойдалана олишни, 2 синфда мавзули расмлар билан бирга айрим буюмларнинг расмини тасавур ва кузатиш асосида ишлашни назарда тутилган. 3 синфда ўқувчилар буюмларнинг шакли, рангги, фазовий ҳ олати, переспективасини билиши талаб этилган. 1936, 1937, 1939 йиллар давомида "расм ва лой иши", "расм солиш", 1945-46, 1947-48 йилларга келиб "расм" ўқув дастури билан жамланиб қайта ишлов берилди ва амалда фо й даланилди. 1942 йилларда Ўзбекистонда бошланғич 7 йилли ва ўрта мактаб бўйича ўқувчиларнинг педагогик маълумоти аниқланганда мусиқа, чизмачилик ва расм ўқитувчиларининг умумий сони 246 кишини ташкил этган, аммо бу дегани ҳаммаси махсус маълумотли дегани эмас. 1941-45 Иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўзбекистон жуда кўп тасвирий санъатни турларини маълум миқдорда жонлантирди. 1949-50 ўқув йилида тузилган дастурларни амалда қўллашга эътибор берилмади. 5-6 синфларда расм дарслари учун соат ажратилмади, балки синфдан ташқари қўшимча дарс соатларига қўшиб қўйилди. 1954-55, 1957-58, 1958-59 ўқув йилларда расм дастурига ўзгартиришлар киритилмади. 1959-60 ўқув йилида дастур қайта қурилиб 1-4 синфларнинг расм дарслари қайта жадвал соатларига киритилди. 1960 йил Ўзбекистон Педагогика фанлари илмий - текшириш институтининг тузилиши ҳам тасвирий санъат педагогикасининг равна қ ига салмоқли хисса қўшди. Худди шундай Ўзбекистоннинг миллий тасвирий санъат усталари Б.Ҳамдамий, Ш.Хасанов, А.Абдуллаев, У.Тансикбоев ва М.Набиев ҳамда

www.arxiv.uz бошқаларнинг ижодий ишлари, педагогик методик ўқув қўлланмалари ҳамда ўзларининг иш тажрибалари билан ёшларимизни тасвирий санъат таълимига бўлган интилишини яна ҳам ил ҳ омлантириш хиссиёти билан су ғ орди. Эндиликда мустақил Республикамизда амалда оширилаётган инқилобий ўзгаришлар жамиятимизни иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, маънавий жиҳатдан жаҳоннинг энг ривожланган мамлакатлари қаторидан ўрин олишда ўзининг ижобий натижаларини бермоқда. Олий мажлиснинг 1997 йил 28 августдаги IX сессиясида қабул қилинган "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури" муҳим тарихий, амалий ҳужжат бўлиб, таълим тизимини тубдан исло ҳ қилиш, уни дунёнинг илғор демократик давлатлари даражасига етказиш ва ёш кадрларни юксак маънавий, ахлоқий, юқори билимларга эга қилиб тарбиялашни мақсад қилиб қўяди. Кейинги вақтда ҳамма со ҳ аларда бўлгани каби халқ таълими тизимида ҳам кўпгина амалий тадбирлар амалда оширилмоқда. Хусусан, Педагогика университети ва институтлари Бадиий графика факультетларида ёш педагог –рассомларни тайёрлаш бўйича янги ўқув режалар, дастурлар тузилмоқда. Ўзбекистондаги ҳозирги ижтимоий ва сиёсий ўзгаришлар, республикамиз халқ таълимотидаги танглик мактабларда ҳамма фанлар қатори тасвирий санъат ўқитилишини ҳам тубдан қайта кўришни тақозо этади. Мазкур муаммо бадиий таълимнинг тарихи, унинг назарий ва амалиётдаги аҳволини, мамлакатлрда бу ўқув фанига бўлган муносабатни ўрганиш ва улардан хулосалар чиқаришини шарт этиб қўяди. Маълумки, бизнинг мавжул ижтмоий таълим ва тарбия тизимида узоқ йиллар давомида юқори идоралардаги сиёсатдон раҳбарлар томонидан белгилаб келинди. У тизим инсонга жамият томонидан бериладиган қадриятларини акс эттирадиган формулаларни текшириш ва ёдлатишнинг норматив тизими бўлиб қолди. Талабаларга инсон эмас, меҳнат ресурслари сифатида қаралиб келгани, табиий- математик туркумдаги фанларга эътиборни хаддан зиёд ошириб юборилганлиги ва аксинча, нафосат, тарбия ва ижодий йўналишдаги ўқув

www.arxiv.uz фанларга /адабиёт, мусиқа, тасвирий санъат/ эътиборини хаддан зиёт сусайиб келганлигига ёшларимизни роботлашган янги авлодларни шаклланувига олиб келади. Мактаб ўқув режаларда бадиий таълимнинг ўрни илмий хулосалар асосида эмас, балки юқоридан, бир гуруҳ раҳбарлар томонидан белгиланиб, улар тасвирий санъатга ижтимоий ривожлантирувчи, ижодкорликни ўстирувчи омил эмас, балки талабаларнинг кўнгил очувчи фани сифатида муносабатда бўлдилар, аниқроғи унинг аҳамиятини яхши тушуниб етмадилар. Бошланғич синф ўқитувчиларининг тасвирий санъатдан мутахассис эмасликлари, шунингдек, уларни кўп ҳолларда бу ўқув фани ўрнига математика, ўқиш, она тили дарсларини ўттказишлари тасвирий санъатга бўлган қизиқишни аста-секин сўндира бошлади. Қолаверса, тасвирий санъат ўқув фанига бўлган муносабат кўпчилик мактабларда бу соҳа бўйича маълумотли ўқитувчиларнинг етишмаслиги таълим ва мазмунини пухта ўзлаштириш имконини бермади, натижада ўқувчиларнинг бадиий маданияти талаблар даражасида ривожланмади. Мактабларни рассом - ўқитучилар билан таъминлаш, моддий техникавий беза ва ўқув-методик таъминот энг кам миқдорда ҳам бажарилмади. Тасвирий санъатдан махсус маълумотлилар Ўзбекистоннинг бир вилоятида керагидан ортиқ бўлса, иккинчидан етишмайди. Ўрта махсус педагогика ўқув юртларида тайёрланаётган рассом - ўқитувчилари эса бутунлай талабга жавоб бермайди. Мактабдаги таълим қатори бадиий таълимга оид бу қониқарсиз аҳвол ёшларимиз орасида маънавий ва маданий қашшоқликни келтириб чиқариш билан бирга улар орасида жиноятчилик ва қонунбузарликнинг авж олдиришига ҳам таъсир кўрсатади. Бунинг устига бадиий таълим мазмунида хилма-хилликни жорий этилаётганлиги, хорижий мамлакатлардаги бадиий таълим ривожидаги илғор тамойилларни /тенденцияларни/ ҳисобга олмаслик

www.arxiv.uz ва ундан фойдаланмаслик /АҚШ, Олмония, Англия,Франция каби мамлакатларда тасвирий санъат 1-12 синфларда ҳафтага 2 соатдан 5 соатгача, Япония, Покистон, Миср, Эфиопия, Ҳиндистон кабиларда эса биздагига қараганда 2-3 баробар кўп ҳажмда ўқитилади/ халқ таълимидаги энг катта хатолардан бири бўлди. Буларнинг жами бадиий таълимни халқ таълими тизимидаги энг қолоқ бўлимлардан бўлиб қолишга олиб келади. Мактабда тасвирий санъатнинг мақсад ва вазифалари. Талабаларда ижобий қобилиятларини, кўриш хотираси, маром ва уйғунлик туйғуналари, ҳаётдаги ва санъатдаги нафосатни кўра билиш ҳамда англаб етиш маҳоратини, ранг сезиш, эмоционал сезгирлик, кузатувчанлик ва образли тафаккурни ўстиришда, сабр-тоқат ва фикрни бир жойга тўплаш кўникмасини ҳосил қилишда мактабда тасвирий санъат фанининг олдига тушадиган бирорта ҳам ўқув фани йўқ. Шахс камолотида эса ҳар бир шахснинг турмушдаги ва касбий фаолиятида бундай хусусиятлар ниҳоятда керак бўлади. Шу билан бирга бу ўқув фани инсон ақл-идрокининг ҳамда унинг теварак-атрофини, ундаги воқеа-ходисаларини билиш ҳамда уни ўзгартириш йўлларини ўргатади. У иқтидор ва истеъдоднинг шакллануви учун кенг имкониятларини очиб беради. Тасвирий санъатни ўқитиш жараёнида унинг олдига қўйиладиган топшириқлар эса ўқувчиларни бирдан- бир ва бетакрор ва ўз шахсини, ўзининг маънавий имкониятларини намоён этишга шароит яратади. Муайян билимлар, малака ва кўникма мажмуига эга бўлган киши фақат ижрочи кишилар, холос. Жамиятимиз учун эса ижрочилар эмас, балки ижодкор, ташаббускор, ўйловчи ва ўзгартирувчи кишилар керак. Эртанги кун ишчиси, мухандиси, олими махсус билимлардан ташқари яхши ривожланган фахм-фаросат ва айни чоғида аниқ мантиқий тафаккур, ҳаётда кўзда тутилмаган янги вазиятларига тез ва тўғри жавоб бера олиш, кутилмаган ностандарт ечимлар топа билиш махоратига эга бўлиши ниҳоятда муҳимдир.

www.arxiv.uz Кишиларнинг ташаббускорлиги, ижодкорлиги, мустақиллигига кенг имконият яратиб бериш керак. Мактабда бадиий таълим мазмунини аниқлашнинг энг катта ва энг қийин, лекин муҳим ва асосий вазифаси ана шундан иборат. Мактабда бадиий таълимнинг янги сифат даражасига кўтариш биринчи галда олий махсус маълумотли ўқитувчилар тайёрлаш билан боғлиқ. Бунинг кадрлар тайёрлашнинг мавжуд тизимини рассом - ўқитувчилар тайёрловчи ўқув юртларининг ўқув режаларини тубдан ўзгартириш лозим бўлади. Бусиз концепцияда илгари сурилган ғоя ва режаларини ҳал қилиб бўлмайди. Янги ўқув режаларида ўзбек халқ амалий санъати, меъморчилигини ўрганиш асосий ўринни эгаллаш керак бўлади. Бу йўналишдаги ишлар синфдан ва мактабдан ташқари т ў гарак ва студиялар учун тасвирий, амалий ва меъморчилик санъатлари бўйича раҳбарлар тайёрлашга ҳам йўналтирилган бўлиши лозим. Маълумки, академик леций ва коллежларда тасвирий санъат таълими асослари миллий маданиятимизнинг ва унинг анъаналарининг, шунингдек, жаҳон бадиий маданияти дурдоналари асосида белгиланади. Бу нарса ўз - ўзидан қатор дастур, дарслик методик қўлланма ва кўргазмаларини қайтадан ишлаб чиқишни то қ азо этади ва у катта илмий - методик кучларни талаб қилади. Бунинг учун бадиий таълим бўйича Ўзбекистон педагогика фанлари илмий тадқиқот институти, Ўзбекистон тасвирий санъат муаллимлар Уюшмаси, вилоят педагогика ва малака ошириш институтлари, академик лицей ва коллежлардаги мавжуд кучларини марказлаштириш лозим бўлади. Бу кучлар эътибори долзарб муаммоларини ечишга қаратилган. Муаммоларини ечишдан аввал уларнинг кўлами ва ишларининг режаси ишлаб чиқилади. Мазкур ишлар билан педагогика фанлар илмий-тадқиқот институти ва РУММ иштирокида тузилган марказ шуғулланади. Бу марказда тасвирий санъат ўқув фанининг мазмуни ва соатлар ҳажмининг хилма-хиллиги, синфдаги ўрта, яхши ва ёмон ўзлаштирувчи талабалар учун мўлжалланган дастурлар, методик қўлланма, тавсиянома ва бошқа материаллар ишлаб

www.arxiv.uz чиқилади. Тасвирий санъатни ўқитишнинг илмий-методик та ъ минотида нашр ишлари билан бир қаторда матбуот, телевидение, махсус илмий- амалий конференциялар, танловлар катта роль ўйнайди. Мактабда узлуксиз бадиий таълимни амалга ошириш, уни талаблар даражасида ўқитилишини ҳ о ҳ лар эканмиз, бошланғич синфларда /мутахасислар бор жойларда/ тасвирий санъат дарсларини рассом- ўқитувчилари олиб борилиши шарт. Акс ҳолда бадиий таълимда ҳам, қолаверса умуман бошланғич таълимда ҳам яхши натижаларга эришиб б ў лмайди. Лекин тасвирий санъат ўқитувчиларини бошланғич синф ўқитувчиларининг ёш хусусиятларини, ўзига хос хусусиятларини, ўзига хос жиҳатларини мукаммал билишлари ва улар билан иш олиб бориш усулларини эгаллашлари зарур бўлади. Тасвирий санъат машғулотларининг бир қисми, айниқса табиатни ва меҳнат жараёнларини идрок этиш, табиий материаллар ёрдамида тасвирлаш, табиатдаги рангларни ўрганиш бевосита табиат қўйнида, меъморчилик, халқ амалий ва тасвирий санъат асарларини идрок этиш эса музейлар, майдонлар, кўргазма заллари ҳамда санъат асарлари ва меъморчилик обидалари мавжуд жойларда, шунингдек рассомлар халқ усталарининг устахоналарида амалга оширилиши лозим. Мактабларда тасвирий ва амалий санъат, меъморчиликни ўқитишнинг ўзига хос томонларини ҳисобга олиб, машғулотлар учун камида икки синф хонаси ва натура ҳамда кўргазмали қуроллар учун махсус хона бўлиши талаб этилади. Тасвирий санъат бевосита ўқувчиларнинг ижодий фаолиятлари билан боғланганлигини ҳисобга олиб, табақалашатирилган таълимни жорий этиш мақсадида бу машғулотларни икки гурухга бўлиб ўқитилади. Тасвирий санъат ва бадиий меҳнат ўқув фани ўқувчиларида маънавий маданиятнинг ажралмас қисми ҳисобланган бадиий ва ахлоқий маданиятни шакллантиришга хизмат қилади. Бу ўқув фани мазмунан интеграллашган курс бўлиб, у тасвирий санъат декаратив-амалий санъат турларини ўз ичига

www.arxiv.uz олади. Шунинг учун ҳам бу фандан таълим мазмуни аввалигилардан кескин фарқ қилиб, унга умумий таълим мазмунида кенг ўрин берилиши назарда тутилади. Бу ўқув фанининг яна бир ўзига хос хусусиятлари шундан иборатки, бундай дарсларда талабаларга бадиий билимлардан ташқари яна тасвирий малакалар шакллантиришдан, уларда кузатувчанлик, кўз хотираси, чамалаш қобилиялари, образли тасаввур каби к ў никмалари ўстирилиб борилади. Тасвирий санъатнинг энг муҳим вазифалари талабада ижодкорлик, мустақиллик, ташаббускорлик, бадиий эстетик дид каби ҳислатларни ўстиришга қаратилгандир. Шуни ҳам ёддан чиқармас керакки, Ватанимизга ҳар томонлама (ҳам мафкуравий, ҳам иқтисодий, ҳам маданий) ривожланган, илмий фикрлайдиган, мустақил ташаббускор шахслар керак бўлади, фақат ижодкор кишиларгина халқимизнинг фаровон келажагини яратишлари мумкин. Яна шуни таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон хорижга юз тутиб, ҳамма фанлардан таълимни дунё стандартлари даражасига олиб чиқишни мақсад қилиб қўйган экан, бадиий таълим, хусусан, тасвирий санъат таълимини ҳам дунё стандартлари даражасига олиб чиқиш керак бўлади. Бунинг учун тасвирий санъати ривожланган мамлакатларнинг ўқув режаларидаги ўрнини яхши ўрганиш лозим. Тасвирий санъат ўқув фани ривожланган мамлакатларда (АҚШ, Англия, Франция, Олмония, Италия в.б.) умумий таълим мактабларининг биринчи синфидан охирги синфларгача ҳар бир синфда ҳафтага 2-5 соатгача ўқитилиб турган бир пайтда, бизда 1-7 синфларда ҳафтасига 1 соатдан ўқитилаётганлигини нормал ҳ ол деб бўлмайди. Натижада мактабларда тасвирий санъат ўқитувчиларнинг тегишли соатлар билан таъминлай олмаслик муаммоси ҳам пайдо бўлди. Бу эса кўпчилик ўқитувчиларни мактабни ташлаб, бошқа со ҳ аларга ишга ўтиб кетишларига мажбур этмоқда. Ҳар қандай ўқув фани таълим мазмунида албатта ўзбек халқи яратган беқиёс бой маданий ва маънавий меросни асос қилиб олиш керак. Уларни

www.arxiv.uz болалар кўпроқ билишлари шарт. Шундай экан, ўзбек халқини дунёга машхур қилган меъморчилик, амалий ва тасвирий санъатни академик лицей ва касб-ҳунар коллежларда кўпроқ ва чуққурроқ ўргатилиши талаб этилади. Шу билан бирга таълим мазмунини вилоят ва шаҳарлар бўйича табақалаштирилиши ҳам мақсадга мувофиқдир. Хусусан, Самарқанд, Бухор о , Хивада меъморчилик, дек о ратив-амалий санъат кенгроқ ўқитилиши мумкин. Чунки, Ўзбекистоннинг вилоят, шаҳар, хаттоки қишлоқларида декаратив- амалий санъат ва меъморчиликнинг ривожланишида ўзига хослик бор. Буни Самарқанд, Тошкент, Бухор о , Каттақ ў рғон, Риштон, Шахрисабз, Нурота, Марғилон, Ғиждувон, Ургут, Хўжайли каби шаҳарларнинг санъатида яққол кўриш мумкин. Миллий санъатимиз бизнинг фахримиз, уни биз кенг ўрганишимиз табиий. Лекин жаҳонда ҳамма халқлар томонидан тан олинган умуминсоний бадиий қадриятлар ҳам бор. Уларни талабаларга ўргатмасдан туриб, халқимиз жаҳон маданиятидаги ўз ўрнини топа олмайди. Акс ҳолда ўқувчиларимиз миллий қобиққа ўралашиб қолиб, жаҳон дурдоналаридан ба ҳ раманд бўла олмайдилар. Шуни алоҳида қайд қилиш лозимки, кўп асрлик миллий-бадиий маданиятимизни (тасвирий санъат, безакли амалий санъат, меъморчилик санъати) ва шу билан бирга ўқувчиларнинг тасвирий ва амалий санъатдан ўзлаштириши лозим бўлган малакалар ҳам ҳисобга олиниши лозим. Мазкур стандартда Республика ўқувчилари ўзлаштиришлари лозим бўлган минимал билим ва малакалар баён этилган. Бу асосида Ўзбекистоннинг барча вилоятлари, Қорақ о лпоғистон халқ таълими вазирлиги ва Тошкент шаҳар халқ таълими бош бошқармаси тасвирий санъатдан ўзларидаги ўзига хосликни ҳисобга олиб, таълим мазмунини ишлаб чиқадилар. Бу таълим мазмунида ҳар бир худуднинг санъати ва маданияти, унинг бадиий анъаналарини ўз ифодасини топади. Жаҳоннинг илғор санъатини ўқув режаларида берилган ҳафтасига бир соатлик тасвирий санъат дарсларида етарли даражада ўзлаштиришга имкон

www.arxiv.uz йўқ. Шундай экан, ўқув режаларида тасвирий санъат ўқув фанининг салмоғини ошириш ва уни ҳар бир синфда камида 2 соатдан ўқитилишини таъминлаш зарур бўлади. Республиканинг академик лицей ва касб - ҳунар коллежларида ўқитиладиган бу йўналишдаги ўқув фани "Тасвирий ва амалий санъат", "Тасвирий ва меъморчилик санъати", "Тасвирий санъат ва бадиий меҳнат", "Санъат" бўлиши мумкин. Юқорида номлари қайд қилинган ҳар бир ўқув фани бўйича таълим мазмуни талабаларнинг кучига (бўш, ўрта, юқори) шунингдек, қишлоқ ва шаҳар мактабларига мослаб табақалаштирилади. Академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида тасвирий санъат машғулотлари талабаларда бадиий ва эстетик маданиятини шакллантиришни мақсад қилиб қўяр экан, у қуйидаги фаолият турлари асосида амалга оширилади : 1. Қаламтасвир. 2.Рангтасвир, 3.Композиция, 4.Амалий санъат, 5.Ҳайкалтарошлик, 6.Санъат тарихи, 7.Қуриш-ясаш. (қоғоз пластикаси) Борлиқни идрок этиш машғулотларида талабаларга уларни ўраб олган табиат-ўсимликлар, гуллар, дарахтлар, ҳашоратлар, қушлар, балиқлар, ҳайвонлар в.б. турмушда қўлланиладиган буюмлар ва халқ амалий санъати намуналари, кийим-кечаклар, бинолар ва меъморчилик обидалари, меҳнат қуроллари ва транспорт воситалари, халқимизнинг турмуш тарзи, меҳнат жараёнлари, йил фаслларидаги ўзгаришларни кузатиш ва уларни билиб олишни назарда тутади. Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, ҳаётни ва борликни билмасдан туриб, тўлақонли бадиий ижодни амалга ошириб бўлмайди.

www.arxiv.uz Композиция – тасвирий санъат ўқув фанининг энг йирик ва муҳим қисмлардан ҳисобланиб, бу бўлимнинг асосий вазифалари талабаларда ижодий тафаккур, фантазия, кўз хотираси, бадиий дид каби психологик жараёнларни ривожлантиришга қаратилган. Бундай фаолият орқали фақат бадиий ижод вазифаларини ҳал қилиниб қолмай, балки ёшларни ахлоқий сифатлари, хусусан миллий ғурур ва ватанпарварлик туйғулари ривожланади. Рангшунослик бўлими рангларнинг киши ҳаётидаги роли тўғрисида, айниқса табиатда ранглар, рангнинг халқ истеъмоли моллари ва техника буюмларини ишлаб чиқаришдаги роли, рангнинг тасвирий ва декоратив- амалий санъат, меъморчиликдаги аҳамияти ҳақида айрим назарий маълумотларни беради. Бундай тушунчалар ва тасаввурлар рангшунослик бўйича мустақил машғулотлар жараёнида ҳам, натурага қараб тасвирлаш бўйича машғулотларда ҳам, теварак-атроф, воқеалар ва санъатни идрок этишда ҳам, композиция фаолиятида ҳам бериб борилади. Мазкур таълим стандарти турлича бадиий материаллар ва тасвирлаш воситаларидан фойдаланишга жиддий эътибор беришни ҳам назарда тутилади. Бундай бадиий материаллар қаторида қалам, соус, пастель, сангина, кўмир, акварель, тушь, лой, пластилин, рангли қоғозлар, табиий материаллар, ойна, тош ва газлама парчалари ва ҳакозолар киради. Тасвирлаш техникаси эса штриховка, ҳўл ва қуруқ қоғозларда ишлаш, хомаки ишлар /қоралама, ранглама/, гравюра, мозика, аппликация, колл а ж кабилардан иборат. "Тасвирий санъатни ўқитиш методикаси"ни ўрганиш жараёнида талабаларга қўйилган минимал талаблар қўйилади. 1. Тасвирий санъат фанининг атама ва иборалари: Натура, фон, /замин/, симметрия, ёдгорлик, қ ирмизи, себарг, чорбарг, ойгул, пахтагул, натюрморт; манзара, турмуш жанрлари, шакл, сурат, қаламтасвир, ритм.

www.arxiv.uz Портрет, тарихий, батал, анимал, мифология, барикрам, гулнор, тутиё, феруза, перспектива, уфк чизиғи, эскиз, силуэт, ёруғ, соя, ярим соя, шуъла , рефлекс, шахсий соя, тушувчи соя, композиция, рангтасвир, ҳайкалтарошлик композицияси, мўъжиз рангтасвир, м а ҳ о батли рангтасвир, ма ҳ обатли ҳайкал, мозаика, фреска, мармар, гипс, стилизация. Наққошлик, ганчкорлик, кулолчилик, ёғоч ў ймакорл и ги, мисгарлик, бадиий каштачилик, зард ў злик, матога гул босиш, наққош, ганчкор, зард ў з, сополд ў з, мисгар, каштачи бофта. К ў пбарг, чиннигул, гуллола, мар ғ ула, гулсафсар, қ ў шбанд, ислими, гири ҳ , мураккаб, формат меъмор, кошин, арка, панжара, пешто қ , гумбаз, минора, колонна /устун/ қ аср. Автопортрет, нилоби, шингоб, новвоти, ложувард, китоб графикаси, газета-журнал графикаси, дастго ҳ ли графика, зар ҳ ал ҳарф, бош безак, якуний безак, иллюстрация, зарвара қ , титул, афиша, гумбаз, раво қ , макет, готика, романтизм, этюд. Декорация, диптих, триптих, ранг доираси, садаф ранг, нилгун, симоб, новшадил, кумуш хал, тилла хал, плакат перо, шрифт, репродукция. Колорит, абстракционизм, кубизм, авангардизм, академизм, импрессионизм, реализм, формализм, галерея, каракатура, мольберт, орг и нал, панно, пастель, соус, сангина, этюдник, тагкурси, ретушь, салон, санъатшунос, слайда, экспозиция. 2. Тушунчалар: Илиқ ранглар, совуқ ранглар, хроматик ранглар, ахроматик ранглар; оғир ранглар, енгил ранглар, манзара ва турмуш жанрида ижод қилувчи 3-4 рассом исми ва фамилияси ; 1-2 амалий санъати устасининг исми ва фамилияси; халқ санъати устаси. Композициянинг асосий воситалари: уфқ чизиғи, кузатиш нуқтаси, ёруғ соя қонунлари; нарсалардаги ёруғ ва сояларни ёруғлик манбаининг кучига боғликлиги, чизиқли преспектива, ҳаво переспективаси; натюрмортда ишлаш тартиби ва қоидалари; ўзбек миниатюра асарлари /6 та/; Камолиддин

www.arxiv.uz Бекзоднинг ҳаёти ва ижоди; Узбек рассом ва ҳайкалтарошлари /5-6 та/ Шарқ санъати марказлари -/5-6 та/; ганчкор уста Ширин Муродов ижодининг ўзига хос томонлари; Ўзбекистон халқ амалий санъати ривож топган марказлар /8- 10 та/; очиқ /Чексиз/ нақшлар ёпиқ нақшлар, Самарқанд, Бухоро, Хива ва бошқа шаҳарлардаги машхур меъморчилик обидалари /10-12 та/; кийимлар ва уларнинг турлари. Тасвирланаётган нарсаларнинг конструктив тузилиши ; Шарқнинг миниатюрачи рассомлари /4-5- та/; Шарқ мамлакатларининг қадимий меъморчилик обидалари /Хирот, Деҳли, Бомбей, Пекин, Миср, Истамбул, в.б./; У.Тансиқбоевнинг ҳаёти ва ижодининг ўзига хос хусусиятлари. Бадиий устахона; бадиий кўргазма; мумтоз санъат; Ўзбекистон худудидан топилган қадимги тасвирий ва меъморчилик /Варахша, Афросиёб, Тупроқ қалъа, Куй, Болалик тепа/ ёдгорликлари; Ўзбекистоннинг ҳозирги замон тасвирий санъат усталари ва уларнинг асарлари /5-6 та/; хорижий мамлакатларнинг илғор тасвирий санъат усталари ва уларнинг асарлари /10 та/; Ўзбекистоннинг ҳозирги замон меъморчилиги / 5-6 та/; Хорижий мамлакатларнинг ҳозирги замон илғор меъморчилиги /АҚШ, Япония, Франция, Мексика, Россия, Олмония в.б./; тасвирий ва амалий санъатни кишилар ҳаётидаги ижтимоий аҳамияти билан таништириш керак.

O'xshashlar

Тасвирий санъат тарихи

Тасвирий санъат ўқитиш методикаси

Чет эллар тасвирий санъат ўқитиш методлари

Тасвирий санъат атамалари

Умумтаълим мактабларида ҳамда академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида тасвирий санъат ўқитиш методикасининг мақсад ва вазифалари