Тасвирий санъат ўқитиш методикаси - Tasviriy san'at - Referatlar

Тасвирий санъат ўқитиш методикаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

153.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Кириш 2.Тасвирий санъат укитиш методикаси максади ва вазифалари 3. Тасвирий санъат методикаси фани, мазмуни ва моҳияти

www.arxiv.uz Муҳандиским, бир қаср обод қилди, Бу янғлиғ тарихни бунёд қилди. (А.Навоий) Тарих хотираси халқнинг, жонажон ўлкамизнинг, давлатимиз ҳудудининг холис ва ҳаққоний тарихини тиклаш миллий ўзликни янгилашни, таъбир жоиз бўлса, миллий ифтихорни тиклаш ва ўстириш жараёнида ғоят муҳим ўрин тутади. Тарих миллатнинг ҳақиқий тарбиячисига айланиб бормоқда. Буюк аждодларимизнинг ишлари ва жасоратлари тарихий хотирамизни жонлантириб янги фуқаролик онгини шакллантирмоқда. Ахлоқий тарбия ва ибрат манбаига айланмоқда. Марказий Осиё тарихида сиёсий ақл-идрок билан маънавий жасоратни, диний дунёқараш билан маънавий жасоратни, диний дунёқараш билан қомусий билимдонликни ўзида мужассам этган буюк арбоблар кўп бўлган. Имом ат Термизий, Имом ал Бухорий, Ҳожа Баҳовуддин Нақшбандий, Хожа Аҳмад Яссавий, Ал Хоразмий, Беруний, Ибн Сино, Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Заҳириддин Муҳаммад Бобур ва бошқа кўплаб буюк аждодларимиз миллий маданиятимизнинг ривожланишига улкан хисса қўшдилар, халқимизнинг миллий ифтихори бўлиб қолдилар. Уларнинг номлари, жаҳон цивилизицияси тараққиётига қўшган буюк хиссалари ҳозирги кунда бутун дунёга маълум. Маданият ва санъат, унинг ривожланиш жараёни тарихини билиш ўқиш ва ўрганиш – бу бизнинг келажак дунёвий тафаккуримизнинг қай даражада бўлишлигини белгилаб беради. Шу ўринда авлоддан –авлодга афсона сифатида ўтиб келаётган бир ҳақиқатни киритиб кетсак зарар қилмаймиз. – Эмишки ислом динининг асосчиси пайғамбаримиз Муҳаммад (САВ) кўчада кетаётса бир бекорчи йигитга дуч келади. У йигит ҳам пайғамбаримизни кўриб даров салом берибди. Пайғамбаримиз эса у йигитни саломига – алик олмабди ва йўлида давом этиб кетаверибди. Бу ҳол эртаси куни ҳам такрорланибди. Учунчи куни пайғамбаримиз ўша

www.arxiv.uz йигитни яна кўриб қолибди. У йигит эса пайғамбаримизни келаётганини сезмасдан ерга нималарнидир тасвирлаб, чизиб ўтирган экан. Бу ҳолни кўрган пайғамбаримиз йигитни ёнига келиб салом берибди. Бундай ҳолатдан ҳайрон қолган йигит – пайғамбардан сўрабди. – Эй Муҳаммад, сен менга тушунтириб бергин-чи, нима учун мен икки кундан буён сенга салом берсам - алик олмайсан. Бугун сен ўзинг келиб менга салом бермоқдасан? – дебди. Шунда Муҳаммад (САВ) айтибди – с аволинг тўғри , икки бор салом бердинг, мен алик олмадим , саб а би сен бекорчи эдинг. Бугун эса ўзим келиб салом бердим, чунки сен меҳнат қилаяпсан. Бу ҳолат менга ёқди – дебди лар . Қиссадан ҳисса шулки, сиз-у биз, яъни илм аҳлнинг асосий ишимиз- билим олиш, илмли бўлиш, ақлий меҳнат билан шуғулланиш экан. Ҳар бир талаба,ҳар бир бўлажак ўқитувчи ўз устида жуда кўп тинмай шуғулланиши лозим. Шундай экан тасвирий санъат инсонни ҳар томонлама камол топишида жаҳон педагогикасининг энг муҳим ва ажралмас бўлими бўлиб қолаверади. Инсоннинг атроф - муҳит, табиатни тушунишда маънавий ўзлигини англашда бу фан илми асосий манба бўла олади. Бу фандан хабардор инсон характерида инсонпарварлик, олийжаноблик, кишиларга нисбатан меҳр-мурувват каби хусусиятлар устунроқ шаклланади. Ҳаётдаги камчиликлар, зиддиятларни бартараф этишда, замонавий шароитни ҳисобга олган ҳолда, Ўқувчиларда аниқ ахлоқий тарбия критерияларини, ишлаб чиқиш ва уларни жалб этиш қоидаларини такомиллаштириш керак. Эстетик ва бадиий фанлараро алоқаларнинг ҳаётий мураккаблиги ҳамда ҳаётий яшаш йўлини фикрлаб кўра била оладиган ўқувчиларни тарбиялаш, амалий иш жараёнида билим беришни қайта қуриш тубдан кўриб чиқишни талаб этади.  Ахлоқий маданиятни юқори даражада шакллантириш учун ижодий тасаввурни такомиллаштириш лозим бўлади. Ижодий кенгқамровли тасаввур

www.arxiv.uz қила олиш қобилиятига эга болаларга тасвирий санъат алифбосига тўғри йўналтиришни йўлга қўйиш керак.  Тасвирий санъат инсон ҳаётида, унинг ахлоқий тарбиясига таъсир этувчи муҳим омиллардан биридир. Инсоннинг ҳис қилиш, санъат объектидан ҳиссий лаззатланиш хусусиятларини шакллантиришда – санъатнинг й´налтирувчи асосий кучини кўрамиз. В.А.Сухомлинский – болалар тарбияси тўғрисида жуда кўп фойдали фикрлар бериб кетган. Болаларни ҳиссий тарбиялаш эстетик-ахлоқий маданиятли этиб тарбиялаш гўзалликни сеза олиш, қабул қилиш билишни шакллантириш керак. Жисмоний ва илоҳий гззалликни ҳис қилиш тасаввур қилиш ҳақида ҳам ўйлаб кўрилса мақсадга мувофиқ бўлар эди. Қилган ишидан завқланиш, санъатни тушуниш ва ҳис қилиш, ҳамда болаларни санъат асарларини севишга ўргатиш, табиатни муҳофаза қилиш табиатдан завқ олиш каби ҳислатларни такомиллаштириш лозим. Ҳар бир одам гўзалликни кўра билиш, ҳис қилиши, завқлана олиши маънавий тарбиянинг асосидир. Инсонни нг интилиши унинг дунёқарашини шакллантиради. Маънавий тарбияда тасвирий санъатни нг тут ган ролини ҳеч бир нарса билан алмаштириб бўлмайди. Тушуниб етиш, ҳис қилиш орқали турли хил образларни яратамизки бу сиймолар инсон юрагига дилига йўл топади. Ақлини та а ж ж убга солади. Бадиий дидни нг ўсиши, маънавий қониқиш ҳосил қилишга, инсон дунёқарашини нг шаклланишига шароит яратади. Ижтимоий кўтаринкилик , шахсни нг маънавий-маърифий билимини , ҳаётда тутган ўрнини белгилаб беради. Санъат асарларини чуқур тушуниш, фикрлаш ундан қониқиш ҳосил қилиш – инсоннинг фикрий доирасига дидига боғлиқ. Ибтидоий жамоа тузумидан бошлаб одам ўзининг мустақил фикрлаши, идрок қилиши, табиат ходисаларидан ўз манфати йўлида фойдалана билиши

www.arxiv.uz орқали инсон қифасини эгаллайди. Ҳозирги кунда ҳам инсон дунёни чуқур билмай туриб табиатдаги бирон бир воқеани ёки ҳодисани тўғри талқин қила олмаслиги бор гап. Демак инсонга чуқур дунёвий билимлар доимо ва ҳар лаҳза зарурдир. Ижтимоий юксалиш учун одам зотига ҳамиша жуда катта билим, куч- қувват керак бўлса, гўзалликни тушуниш учун идрокий тасаввур лозим бўлади. Инсон доимо юқори даражадаги тушунча ва дидга эга бўлмоғи ҳамда болани шундай йўналишда тарбияламоғи шарт. Бу эса одамнинг энг юқори ютуқларидан биридир. Келинг, тасвирий санъат фани педагогикаси масалаларига яқинроқ қайтайлик.  Тасвирий санъат асари муаллифи муҳитни, орзу қилган образни яратиш, гўзалликни пайдо қилиш учун уни аввал тасаввур этмоғи ва сўнг тасвирламоғи лозим. Ўз устида тинимсиз меҳнат қилган мусаввиргина ўзи орзу қилган кўникмани шакллантира олади. Бола билиш орқали ҳар томонлама ривожланади, олам бутунлигини тушуниб етади. Гўзалликни сев иш, уни ҳис қил иш даражасига эришади.  Гўзаллик нима? Инсонни нг ҳаётий турмуш тарзида, ахлоқий ва ижтимоий ҳаётида, маънавий чеҳраси нинг табиий шаклланишида акс этадиган ҳолатлар тизимида – маънавий тарбиянинг асосий котег о ри я лари сифатида акс этади. Гўзалликни кўра билиш, ҳис қилиш, дид билан баҳо бериш - ҳиссий кўникма ҳосил қилишга олиб келади. Нарсаларни нг бир-бирига боғли қ лиги, овозларни нг табиат билан уйғунлашиб кетиши, рангларни ўзаро узвий оҳангдорлиги – гўзаллик негизидир. Инсон ички дунё си нинг мукамаллиги дидини нг юксаклиги – шахсни ҳисси й гўзалли кка интилувчан этиб тарбиялайди. Ўз аро мулоқатда ҳам одамларнинг маънавий етуклиги, фаоллиги туфайли – инсон и ж тимоий ҳаётнинг яратувчиси дейишимизга асос бўлади.

www.arxiv.uz Санъатда – гўзалликни нг рўйи-рост барқ уриши унинг акс этиши инсоннинг яратувчанлигига боғлиқ. Гўзаллик ўқувчилар шахсини нг – шаклланишида ҳам муҳим роль ўйнайди. Бадиий кўникма билиш билан узвий боғли қ ҳ олда шаклланади. Бадиий бойликни тушуниш турли тасодифлар туфайли турли йўсинда ўсади. Бир-бирига боғлиқ ҳолда ривожланади.  Ҳаёт эса бир-бирига таъсир этувчи кучлар орқали давом этади ва юксалади. Гўзаллик – инсонни ҳиссий жунбу ш га келтирса атроф муҳитга бўлган иштиёқини оширса табиий воқеаларни таҳлил қилишга ундаса демак гўзалликни ўзининг сирли кучи билан инсон руҳига таъсир кўрсатмоқда деб тушуниш керак. Шу куч гўзалликни ҳис этиб-янада гўзалроқ санъат асарини яратишга илхомлантиради. - Бола кўрганини қилади деган халқимизда мақол бор – демак бола оилада мактабда маънавий тарбиянинг асосини оладиким – бу таълим умрининг охирига қадар таъсир этиш мумкин. Маънавий тарбия асоси эса гўзалликни , атроф-муҳитни севишга ўргатади. Яратувчанлик қобилиятини шакллантиради. Бадиий асарларни севиш, тушуниш, авайлаб – асраш ижодиётга интилиш каби ҳислатларнинг дебочасига асос солинади. Маънавий тарбия – бу ҳиссий дид ва ақлий кўникма ҳосилидир. Эстетик а – гўзаллик манбаидир, тўғри тушуниш, тўғри хурсанд бўлиш, санъатни нг ҳаётдаги ўрнини кўра билишдир – деган Ар и стотель . Маънавий дид - инсонда гўзалликни ҳис қилиш , сезиш қобилиятининг негизидир. Шахсни нг ахлоқий тарбияси – маънавий тарбия билан узвий боғли қ дир. Инсонда мудраб ётган ҳиссиётни уйғотиш – маънавиятнинг асосидир. Бутун иш фаолияти даврида тўғри мўлжалда иш олиб бориш – гўзалликни ҳис қилиш манбаи ҳисобланади.

www.arxiv.uz Ташаббускорлик ҳаётда ўзига ишонч, ҳаётга бўлган муҳаббат, олам гўзаллигини ҳис қилиш, ҳақиқатни ёлғондан фарқ қила олиш, гўзалликни хунукликдан фарқлай олишлик каби ҳислатларни нг такомиллашувида санъат асар лар ини ўрганиш муҳим аҳамият касб этади . -Инсон битта нон, сув билан тирик эмас балки унинг ҳаётда баркамол яшаши учун маънавий бойлиги, дунёқараши, диди ҳам зарурдир. Инсон ҳаётда бахтли яшаш учун майда-чуйда нарсаларни нг бўлиши етарли эмас. Ҳаётда ҳ ар бир нарсани ўз ўрни бор. Ижтимоий ҳаётдаги сабоқлар шу нарсани кўрсатадики маънавий тарбиядаги эҳтиётсизлик мактаб парталаридан ҳиссий бўш, маънавий но етук , гўзалликни кўра олмайдиган, ҳиссиётсиз, дидсиз шахсларни шаклланиб қолишига сабаб бўл ади. А қлан - заиф, қаҳри - қаттиқ, атроф- муҳитга бепарво, ота-онасига бемеҳр, қаллоб, ша ф қатсиз, ўз шахсидан бошқа шахсларни паст кўрадиган, турли оқим ва а қид а ларга ишонувчан, динга кўр- кўрона ишонувчан – манқуртлар етишиб чиқишига ёрдам беради. Улар шиддатли ҳаёт оқимига тайёр эмас, ўз манфатини кўзлавчилар бўлиб қоладилар. Уларни санъатга, гўзалликка йўналтириш бу жамиятимизнинг келажаги ишончли қўлларга ўтиши учун асосий кўприк вазифасини ўтайди. Бу ўринда тасвирий санъат ўқитувчисининг ҳиссаси беқиёсдир. Гўзаллик бу – такрори йўқ гавҳардир. Уни кўра билишнинг илк ғунча с и –санъатдир.  табиат гўзалликни яратувчи боғбон.  умум б аширият гўзаллик ила тирик ва тўла-тўкис ҳамоҳанг яшайди  Гўзаллик доимо кўз олдимизда, уни биз ҳар ла ҳ зада кўришимиз ҳис қилишимиз мумкин лекин бу ҳолатни ҳис қилиб сезиш ҳаммага ҳам насиб этавермайди. Оламда х уник нарсани нг ўзи йўқ, ҳамма нарса чиройлидир. Уни қандай қабул кўра олишга боғлиқдир.  Чиройни, гўзалликни кўра билишлик, қалбдан сезиш, завқланиш, лаззатланиш – бу маънавий дидимизга, ахлоқий дунёқарашимизга боғлик.

www.arxiv.uz Рассом одамни, ҳайвонат оламини тасвирлар экан унинг тузилишини ҳамда тасвирлаш методикасини мукаммал билмоғи лозим. Методика сўзи грекча бўлиб, "тадқиқот" йўли билиш, усул маъноларини беради. Педагогикада ўқитиш методлари деганда, талабаларни билим, маҳорат ва малакаларини оширишда ижодий қобилиятларини ривожлантиришда ва дунёвий билимларни чуқур эгаллашида ўқитувчиларнинг қўллаган иш методлари - усуллари тушунилади. Олий таълим муасса са ларида таълимни нг турли усуллари қўлланилади. Масалан: ўқув, ўқув тури, режасини дастури ва таълим принц и плари, ўқув тарби я вий ишларнинг мақсад ва вазифалар и муҳим аҳамиятга эгадир. Республикамизда рўй бераётган ўзгаришлар барча соҳалардаги каби бўлажак тасвирий санъат педагогларининг зиммасига ҳам ўта маъсулиятли вазифаларни юклайди. Дарҳақиқат халқимиз ўз мустақиллигини қўлга киритиб халқаро миқёсида тўла ўзлигини намойиш қилди. Тасвирий санъат , яъни маънавият ўқитувчиси бошқа фанлар ўқтувчилари каби биринчи галда энг юксак фазилатли, ахлоқий пок, иймон ва эътиқодли, ҳалол ва софдил, талабаларга, ўсмир ва ёшларга нисбатан ўта меҳрибон, ўта талабчан ва ўзбек халқининг урф-одатларини, анъаналарини мукаммал биладиган ва ҳурматини жойига қўядиган бўлиши керак. Ўқитувчининг касбий хусусиятлари борасида тўхталганда шуни таъкидлаш лозимки, у энг аввало ўз касбининг жонкуяри, уни дилдан севадиган, ўз ишига ижодий ва илмий ёндошадиган шахс бўлмоғи таълаб этилади. Бу шахсда янги билимлар ва илғор тажрибаларига чанқоқлик, муҳими унда ташкилотчилик, кузатувчанлик, қатъийлик ва инсонийлик хусусиятлари яққол сезилиб турсин. Ўқитувчи тасвирий санъатдан махсус билим ва малакалар билан қуролланмасдан туриб муаллимликни бажара олмайди ёки ўқувчи ёшларга табиат гўзаллигини, она Ватанимизнинг тарихини, миллий меросимизнинг тарихини таърифлаб бера олмайди, ҳамда ўз касбига қизиқтира олмайди. Бугунги талаба, бўлажак педагог, ўзбек халқининг ҳамда ўтмиши бор

www.arxiv.uz бўлган Марказий Осиё халқларнинг амалий ва тасвирий санъат борасидаги ноёб намуналарини ўзлаштирган бўлиши ва тўлалигича ўқувчи ёшларга улашмоғи айни давр талабидир. Шу сабабли бўлажак рассом-педагогларга қуйидаги талаблар юкланади : -Ўзлари таълим бериши лозим бўлган ўсмир ва ёшларга санъат сирларини, маданий мерос намуналарини ҳар томонлама ўргатиш; -Айни янгиланиш, ривожланиш даврида ёш авлодни билимдон, яратувчан, юксак маданиятли ва мустақил мамлакат тақдири учун маъсул шахслар қилиб тарбиялаш; -Улуғвор бунёдкорлик ишида малакали, ғайратли ўқитувчилар ёшлар пешқадамлик қилмоқлари учун замон талабларига жавоб берадиган юқори малакали, онгли мутахассис кадрлар тайёрлаш ; -Талабаларни тасвирий санъат йўналиши буйича ижодкорликка етаклаш, лаёқат сезилганда эса астойдил ўргатиш учун махсус мактаб ёки тўгаракларга жалб этиш : -Ўқувчи ва ёшларга нафис санъат сирларини ўргатиш борасида ўз устида доимо изланиш, талабалар фаолиятини ривожлантириб, тўғри ва асосли шакллантириш учун педагогик қоидалар асосида тажрибалар олиб бориш : - Турли давр, турли халкларга мансуб тасвирий санъат асарларини мушоҳада қила олмоғи ва уни тушуниш сирларини ёшларга улашиш услубларига эга бўлиш:  Тасвирий санъат инсонни шакллантиришдаги муҳим ва ишончли воситалардандир, бундай имкониятни хар бир машғулотда қўллаш учун янгича услуб ва мумкин бўлган усулларини ишга солиш ҳамда амалда қўллай олиш маҳоратини ўргатиш :  Замон талаби билан дарс ва машғулотларни ноанъанавий дарс режалари билан ўтказиш :  Жаҳон андозаларига хос янги технологияларини ўрганиб, дарсда қўллай олиш ма ҳ оратини эгаллаши керак.

www.arxiv.uz Юқорида зикр этилган талабларни ўзида мужассам этган ҳар қандай талабага келажак авлодимизни ишониб топширсак бўлади. Тасвирий санъат муаллими – илмий изланувчан ижодкор. Рассом ўқитувчилар қаерда, қандай ўқув маскани да таълим жараёнини олиб б о риш и дан қатъий назар педагогик фаолияти ижодий изланишлар билан бойитиб борса, шундагина яхши шогирдлар, ҳақиқий рассомларни шаклланитириш имкониятига эга бўлади. Тасвирий ва амалий санъат ўқитувчисининг ўз со ҳ асидаги саводхонлиги етарли даражада бўлсагина ўқувчилар билан ёнма-ён ўтириб ўзлари амалий намуна кўрсата оладилар. Ўшандагина ўқувчилар ўз кўзлари билан мураббий рассомнинг эгаллаган ма ҳ орат сирларини амалий ишларида кўриб руҳан ҳис қилади ҳамда санъатнинг нозик сирларини тушуниб етишишига имкониятлари кенгаяди. Тасвирий санъат машғулотлари ҳар томонлама ривожланган инсоннинг тарбиялаши учун бой имкониятлар очиб беради. Тасвирий санъат билан шуғулланиш болаларнинг ақлий ва эстетик жиҳатдан ривожлантиради, атроф дунёни тушунишига кўмаклашади, буюмларни эътибор билан кузатишга, уларнинг шаклини та ҳ лил қилишга ўрга т ади. Т асвирий санъатдан саводни чиқармасдан туриб, киши санъатни тушуниши ҳам, қадрлаши ҳам, ундан ҳузур қилишни ҳам била олмайди. Болалар тарбиясида замондошларимиз ме ҳ натини гўзаллигини кўрсатишга, мустақил давлат тараққиёти ютуқлари ни ўрганиш алоҳида ў рин эгалла й ди. Бу ўқувчиларнинг ижодий активлигини оширишга уларнинг ку ч ини, маънавий қувватини янги ҳаёт қур и ш учун курашга сафарб а р этишга к ў маклашади. Эстетик тарбия – бу ўқувчиларда ҳ аётдаги, табиатдаги, с а нъатдаги, фан ва жамиятдаги гўзалликларни тўла-тўкис қабул қилиш қоб и лиятини тарбиялашдир. Ҳаётдаги гўзал нарсалар, ақл, ру ҳ , иродага таъсир қилиб, инсоннинг ру ҳ ий оламини бойитади. Эстетик тарбия ўз ичига бадиий, мафкуравий, маънавий ҳамда ахлоқий тарбияни олади.

www.arxiv.uz Эстетик тарбия жараёнида кишининг қарашлари, ҳиссиётлари, ди д и ҳамда идеаллари шаклланади : бу шаклланиш мафкуравий тарбия, ижодий фикрнинг ривожланиши билан мустаҳкам боғлангандир. Эстетик тарбия кишини олижаноб, гўзал ҳамда инсонпарварлик ҳаракатларига мойил қилади. Бугунги кунда маданий ва маънавий тарбия ўз олдига инсонда мавжуд воқелик ни ижодий ўзлаштириш қобилияти га эҳтиёжини яратишдан ташқари, балки унда гўзаллик қонунига асосан қайта қуриш эҳтиёжини ҳам тарбиялашга қаратилган. Касб ҳунар коллежлари лицейларнинг вазифаси эстетик тарбиянинг турли методлари ёрдамида боланинг ақл ва вужудига таъсир ўтказиб, унда эстетик ҳиссиётларини пайдо қилиш оркали уни гўзалликка, табиат кўринишларига яқинлаштириш, шунингдек боланинг ижодий имкониятларини, фикрий фаолиятини ривожлантириб, и нсон фаолиятининг турли со ҳ аларида намоён бўлишига кўмаклашишдан иборатдир. Физика – математика фанлари доктори, профессор А.А.Китайгородский, шундай ёзади: Турли- туман кўринишларга эга бўлган гўзалликни тушуниш ва севиш инсоннинг маънавий бойиши учунгина эмас, балки унинг яхши ишлаши учун ҳам керакдир. Инсон қайси со ҳ ада ишламасин, у адабиётчи ва математик, географ ёки химикми, у нафосат ва гўзалликларни кўра олиш и ва тушуна олиши керак. Ҳар бир ўқувчи ни ҳаёт д а, давлатимизни нг моддий ва маънавий ривожланишида фаол иштирок эт адиган қилиб тайёрлаш учун унга фақат билим бериб тарбиялашгина камлик қилади , унинг шахсий қобилиятини ривожлантириш, янгилик яратишни ўргатиш, гўзаллик қонуни бўйича яшаш ва ижод қилишни шакллантириш лозим. Ҳаёт гўзаллигини кўришга интилиш инсонни олижаноб қилиб тарбиялайди, унинг кундалик ишини эстетик р оҳ ат- фароғат манб ъ аига айлантиради. Болалар кўнглида гўзаллик ва юксак ғоялар ҳ ис сини уйғ о тишга да ъв ат этишда тасвирий санъат ўқитувчисининг ўрни ғоят каттадир . Болалар маънавий дидини ривожлантириш учун ўқитувчи, аввало, уларнинг

www.arxiv.uz эътиборини ҳаётдаги гўзалликка қаратишга, гўзалликни пайқаш, ҳис этиш, қабул этиш, ҳузурланиш, қувонишга ўргатиш керак. Дид инсоннинг туғма хусусияти эмас. У ривожлантирилади, мактабда уни такомиллашувига ёрдам берувчи биринчи инсон тасвирий санъат ўқитувчисидир. Ўқитувчи болаларга табиатнинг ранг-баранг оламини, ранг-биранг шаклларини кўрсатади. Табиат гўзаллиги, очиқ ҳавода ўтказилган кунлар ҳақида хотиралар, улар ҳаётда кўриб бахр и -дилларини очилган, тасвир лаш қийин бўлган гулзорларнинг ранглари - уларнинг кўнглини шодихондон этган, ҳа я жонлантирган нарсаларнинг хотираси узоқ вақтгача ўқувчи қалбида сақланиб қолади. Ўкувчилар натурадан манзара, дарахт шохлари, япроқлар, гулларгнинг расмини чизар эканлар, уларнинг шаклларини ўрганар эканлар, табиатга, унинг шакл ва ранглари нақадар бой ва турфалигига амин бўладилар,табиатдаги гўзалликка,воқеа-ҳодисаларга меҳр-муҳаббатлари оша боради. Мактабдаги расм дарслари туфайли киши дунёнини ҳарёқлама кўрадиган бўлади,уларнинг кузатувчанлиги ривожлантирилади, мантқий фикрлашга ўргатади, кўрган нарсани англаб е тишга ўргатади. Болалар тасвирий санъат дарсларида атрофларидаги яқин турган предм е тлар ул а рнинг шакли, ранги, ҳ ажми ва бошқа ўзига хос жиҳатлардаги хилма-хиллик билан танишадилар. Бу танишув улардаги кўз хотирасини кучайтиради, буюмлар ҳақидаги аниқ ва тўла тасаввурлари пайдо бўлишига ёрдамлашади. Тасвир жараёни ўқувчига илгари қисқагина назар солиб ўтган буюмларни энди чуқурроқ ўрганишга имкон беради. Ўқувчи расм чизаётган вақтида буюмнинг формаси , уларнинг шаклий қур и лиши , пропорцияси, бўшлиқдаги ҳолати, ранги, унинг оч-тўқлиги, материалининг қандайлиг и эътибор билан ўрганилади, шу билан уларни янада самаралироқ, кўп томонлама, теран ва аниқ хис этиш г а кўник иб боради . Тасвир чизишга ўрганиш ўзаро боғлиқ бўлган икки масалани ҳал қилади: ўқувчининг кўриш қобилиятини ўстиради , ҳамда тасвирлаётган, кўраётган нарса ҳақидаги тасаввурини ошириб уни чуқурроқ англаб е тишга

www.arxiv.uz ўргатади. Ўқувчиларнинг кўриш қобилиятини ўстириш деганда биз улардаги бир мақсадга қаратиб йўналтирилган кузатишни тарбиялашни: буюм ва ходисаларини ўзаро таққослаш, ўхшашлик ва тафовутни аниқлаш, уларнинг шакл ва услубига қараб туркумлаштиришга ўргатишни тушунамиз. Тасвирий санъат машғулотларининг вазифаси жиддий эътибор билан қарашга, фикрлашга, буюмлар шаклини аниқ таҳлил қилишга ўргатишдан иборатдир. Ранг-баранг тассуротларини муло ҳ аза қилиш, кузат и шлардан умумлашмалар чиқариш ва тўғри хулосаларга келиш натижасида ўқувчилар нинг малака ва кўникмалари ривожланади, улар да янги билимлар эгаллашга интилиш уйғонади. Ўқувчиларнинг о нгли кўриш , эътиборини такомиллаштириб бориш натижасида диққат –эътиборни нг бошқа шаклларини, яъни мактаб ёшдаги болалар учун зарур бўлган турларни ривожлантиришга ёрдамлашади. Чунки бу ёшдаги болаларда одатда уюшмаган, беқарор эътибор мавжуд булади. Тасвирий ва амалий санъат фанлари бўйича юқори малакали мутахассислар тайёрлашда "Тасвирий санъат ўқитиш методикаси" бадиий графика факультетида ўрганиладиган асосий курслардин бири бўлиб, у бўлажак ўқитучиларни амалий машғулотларда методик жиҳатдан тайёргарлигини такомиллаштиришнинг муҳим омилидир. Бу амалада машғулотлар II-IV босқич талабаларини бадиий-касбий билимини, малака ва маҳоратини шакллантиришга ҳамда уларни мактаб ўқувчиларига бадиий таълим-тарбия бериш жараёнида қўллашга ўргатишга қаратилган. "Метод" сўзи грекча бўлиб, "Тадқиқот йўли" "билиш усули маъносини англатади.Пелагогика ўқитиш методлари деганда, мактаб ўқувчиларнинг билим, махорат вамалакаларини эгаллашида, уларнинг ижодий қобилиятларини ривожлантиришда ва дунёқарашини таркиб топдиришда ўқитувчиларнинг қўллаган иш усуллари тушунилади. Методика таълим-тарбия жараёнида ўқитувчининг ўқувчилар билан ишлаш усулларининг мазмунининг хусусиятларига қараб чиқади.

www.arxiv.uz Маълумки, мактабда ўқитишнинг хилма-хил методлари қўлланилади. Бу ерда таълим усули, ўқув материалларининг жойлашиши (ўқув, режа, дастур), таълим принциплари ва яна (сўнгида), ўқув тарбиявий ишларнинг умумий мақсад ва вазифалари энг муҳим аҳамиятга эгадир. Методика сўзи аввало таълим ва тарбиянинг самарали усулларини мажмуи маъносини билдиради, мазкур методик қўлланма академик касб ҳунар лицей ва колежларида тасвирий санъатни ўқитиш методикасининг бир қатор жиҳатлари кўриб чиқилади. Тасвирий санъат ўқитиш методлари деганда ўқитувчининг ўқувчилар билан ишлаш усуллари натижасида ўқув материалларини яхши билиб олиш даражасига эришиш ва ўзлаштириш даражасини оширилиши назарда тутилади. Ҳар бир ўқитиш методлари ўқувчилар эгаллаши лозим бўлган билимларининг мазмуни (ҳажми)га монанд тарзида таълим мақсадига, ўқувчиларнинг ёш ва физиологик хусусиятларига боғлиқ. "Усул" ибораси педагогик адабиётларида тез-тез учраб туради. Ўқитиш усули – бу таълим- тарбия алоҳида қисмлари ҳисобланади, уларнинг йиғиндиси ўқитиш методларига киради. Умумий йўналишга қаратилган маълум бир ўқитиш методлари ва усулларининг мажмуасидан ўқитиш тизими тузилади. Тасвирий санъат ўқитиш методикаси педагогик илмий фан сифатида тажрибада синалган ишларнинг назарий қисмларини умумлаштириб, амалиётда самарали натижалар берган ўқитиш методларини тақдим этади. Методика, асосан, педагогика, психология, эстетика ва санъатшуносликнинг тадқиқот натижаларига асосланади. У тасвирий санъатни ўргатиш қонун қоидаларини таърифлаб беради, келажак авлодни тарбиялашнинг замонавий методларини белгилайди. Амалий методика, таълим ва тарбиянинг ривожланиш жараёнини ўрганади. Педагогик ма ҳ орат кўникмаларини ўрганиш уни эгаллашга қаратилган маълум истеъдод, қобилиятлар ва иштиёқлар (мойилликлар) мавжуд бўлишини таълаб этади, чунки методика фани санъат

www.arxiv.uz пе д агогикасининг машақ қ атли мураккаб ва жуда маъсулиятли со ҳ асидир. Демак, тасвирий санъатни ўқитиш методикаси фани п едагогика илмининг ўқувчиларни тасвирий санъатга ўргатиш мазмуни, вазифалари ва методларини ўқитишнинг мазмуни, вазифаларини ва методларини аниқловчи, ижодий ишлардаги оқилона усулларини ўрганувчи, таълим ва тарбиянинг мақсад ва вазифаларига таянган ҳолда самарали ўқув жараёнини ташкил этувчи, шакл ва йўлларини тадқиқ этувчи со ҳ асидир. Тасвирий санъат методикаси методика фанининг бошқа со ҳ алари каби умумий ва хусусий турларга ажратилади. УМУМИЙ МЕТОДИКА --- ўқув фанинг назарий қисмини асосларига қарашли саволларни ва кўпчилик фанларга тегишли ўқитиш усул ва услубларини қўлланишларини кўриб чиқади. Булар қуйидагилар : -тасвирий санъат фани ни нг мақсад ва вазифалари : -тасвирий санъат фани дастурларининг тузилиши ва мазмуни : - ўқитишнинг ташкилий шакллари ва методларини ишлаб чиқиш : - кўргазмали методик воситаларни тадқиқ қилиш ва танлаш (ўқув кўргазмали қуроллар ва техник воситалари) : -тасвирий санъатнинг бошқа фанлар билан бо ғ лиқлиги (адабиёт, мусиқа, биология, тарих) : -тушунчаларни, ибораларни таърифлаш ва бошқалар. ХУСУСИЙ МЕТОДИКА –бирон-бир ўқув фанининг ўқитиш услуби назарда тутилади . -кўргазмали қуроллардан фойдаланиш бўйича тавсиялар берилади :  амалий ва ижодий ишларнинг мазмунлари аниқланади ва х.к. Ҳозирги кундаги расм ўргатиш методикаси бирданига келиб, шаклланган эмас, бунга қадар мазкур методика шаклланиши ва мураккаб тараққиёт йўлини бо с иб ўтди. Республикамизда тасвирий санъ ат ни ўргатиш методикасини нг шаклланиш и да ма ҳ аллий олимлар, методистларнинг қатор изланишлари, ўқув қўлланмаларнинг а ҳ амияти жуда катта ўрин тутади. Бадиий педагогика методика со ҳ асидаги сўнги ютуқлари кўрсатилган ва

www.arxiv.uz талабаларни педагогик фаолиятга тайёрлаш, уларни методик билим ва ма ҳ оратлар билан қуроллантириш ўқитиш санъатини эгалл а ш и га ёрдам б е ришни ўзига асосий ма қ сад қилиб қўйган. Ўқитувчи тасвирий ва амалий санъат дарсларининг ташкилотчиси, ра ҳ бари ва ил ҳ омчиси. Юқорида кўрсатиб ўтилган ўқув-тарбиявий вазифаларни амалга оширишга дастур асосида ўқитиладиган тасвирий санъат машғулотлари нарсанинг аслига қараб тасвир чизиш; хотира ва мавзу асосида тасвир чизиш ; декаратив амалий санъат ва ҳайкалтарошлик : Санъатни идрок қилиш каби турларда олиб борилади. Қўйида биз тасвирий санъат фанинг турларини кўриб чиқамиз. Ўқитувчи тасвирий санъат дарсларида ўқувчиларни дарс мавзусига активлаштириш учун дарс мавзусининг мазмуни, ҳаётдаги аҳамияти ва уни чиқиш қоидалари тушунтириши зарур. Баъзида ўқитувчилар тасвирий санъат дарсларини ташкил этиш учун ўқ увчиларга дарс мавзуси юзасидан саволлар бериб, унга берилган жавобларни тўлдириш каби воситалардан фойдаланилади. Ўқувчилар дарс ва дарсдан ташқари вақтларда мустақил равишда бажараётган ишлари воситаси билимга, малакага, ижодий кўникмага эга бўлдилар, ўқитувчининг вазифаси ўқувчиларнинг мустақил ишларига ёрдам бериши, рағбарлантириш методи асосида ил ҳ омланти ри ш, ютуқ ва камчиликларни ўз вақтида кўрсатиш, уларни ўз кучига ишончини мустаҳкамлашида ра ҳ барлик қилади. Дарс жараёнида ҳар бир индивидуал хусусиятлари билан бир-биридан фарқ қиладиган турли ёшдаги ёшлар билан иш олиб борилади. Ўқувчилар орасида кўриб турган нарсаларни тўғри тасвирлай оладиган хотира асосида қийналмай расм чизадиганлар билан бир қаторда, оддий тасвирга қараб нусха кўчиришга ҳам қийналадиганлар учрайди. Бу борада биз баъзи ўқувчиларнинг кўриш қобилятининг сустлиги, ранг сезмаслиги каби бошқа ҳолларини ҳисобга олишимиз керак.

www.arxiv.uz Ўқувчиларнинг қобилият ва хусусиятларига қараб гуруҳларга бўлиб таълим бериш методига ўз вақтида рус педагоги Ушинский ижобий баҳо берган эди. /"Синф болаларини бир бирдан кучли бўлган бундай гуруҳларга бўлиб ўтказиш зарур эмас".- деб кўрсатилган эди./ Гуруҳларга бўлиб ўқитиш шунинг учун қулайки, кучли ўқувчиларга қўшимча топшириқлар берилади, улар ўзларига берилган топшириқларни қийналмай бажариб туришади. Бўш, қийналадиган ўқувчилар эса ўқувчилардан ва кучли ўқувчисидан ўрганади. Бундай ўқувчилар тасвир чизишда сурункасига орқада қоладилар, натижада улар ўқишга қизиқмай қоладилар. Бу ўқиш улардан кўпроқ ақлий куч сарфлашни талаб қилади. Шуларни бартараф қилиш учун синфда олиб бориладиган индивидуал ишни айрим ўқувчилар билан олиб бориладиган индивидуал иш билан қўшиб олиб бориш керак. "Кучли" биладиган ўқувчиларга "кучсиз" билимли ўқувчиларни бириктириб қўйиш ҳам яхши натижа беради. Ўқувчиларнинг тасвирий фаолиятини активлаштиришда, айрим ўқувчилар билан якка тартибда муносабатда бўлиш ва унга педогогик таъсир ўтказиш ҳам катта аҳамиятга эга. Таълимни индивидуаллаштириш масаласи ҳозирги даврда педогок ва психолог олимлар ва методистларни қизиқтирмоқда. М.Н. Скатин, Н.Н. Ростовцев, М.И.Маҳмудов, В.С.Кузин, Б.П.Юсупов, С.С.Булатов асарларида бу масалалар ёритилган. Синфдаги болалар ҳақидаги дастлабки маълумотларга эга бўлгандан кейин, ўқитувчи ҳамма болаларнинг қобилият ва малакаларига қараб қуйидаги группаларга бўладилар : 1. Тасвирий фаолияти яхши ривожланган, кузатувчанлиги, ижодий тасавури тараққий қилган, тасвирий санъат материалларини ўзлаштирган ёки тез ўзлаштира оладиган ўқувчилар. Бу 3 тоифа ўқ увчиларнинг ҳ ар бири билан ало ҳ ида ишлаб, уларнинг барчасини дарсга қ изи қ тириш учун куйидаги усуллардан фойдаланиши ма қ ул б ў лар э ди.

www.arxiv.uz 1. Кузатувчанлиги, ижодий тассавури ў ртача ривожланган тасвирий санъат материалларини ў қ итувчи ёрдамида ўзлаштира оладиган ўкувчилар гуру ҳ и. 2. Кузатиш кўникмаси яхши ривожланмаган ,ижодий тассавури бўлмаган,тасвирий санъат материалларини ўкитувчилар ёрдамида кийин узлаштирадиган укувчилар. Бундай дарс утиш бизнинг фикримизча ўқувчиларнинг активлигини оширади. Ўқувчилар билан индивидуал ишлашнинг аҳамияти катта . бу метод ёрдамида қолоқларсиз ўқитиш даражасига етиш мумкин. Бундан ташкари тасвирий санъат синф хоналари етарлича ёруғ бўлиши керак. Ёруғлик нормал бўлмаган жойда кўриш сезгиларига зўр бериш зарарлидир.Бундай холларда ўқ увчиларнинг тез чарчашлари о қ ибатида дарсга б ў лган қ изи қ ишлари сустлашишига олиб келади. Нарсани ўзига қараб расм чизиш НАРСАНИНГ ўзига қараб расм чизиш ўтиладиган тасвирий санъат машғулотларининг асосий турларидан бири ҳисобланади. Бу машғулот жараёнида ўқувчиларнинг нарса ва ходисаларнинг кузата билиш қобилиятлари ривожланади, хотирадан ва тафаккурдан расм чизиш малакалари ортади, нарсаларнинг фазодаги ҳолатларини аниқлай билиш, уларнинг ҳажми, шакли, рангини, шуъла-сояси ёрдамида текисликда тасвирлаш тушунчалари ўсиб боради. Кузатиш жараёнида ўқувчилар нарсаларнинг ўлчовларини ўзаро солиштирадилар, улар ўртасидаги фарқни таққослаш йўллари билан топадилар. Нарсанинг ўзига қараб расм чизиш дарслари икки босқичда олиб борилади. Биринчи босқич --- бу ҳажмга эга бўлмаган переспектив қисқаришни ўз олдига мақсад қилиб қўймайдиган текис нарсалар, яъни дафтарлар, байроқча, папка, ўқувчилар сумкаси, болта, арра, ҳар хил дарахтлар барглари ва шунга

www.arxiv.uz ўхшаш бошқа нарсалар расмини олд томондан, фронтал ҳолатда чиздирилади. Иккинчи босқичда--- ҳажм л и нарсалар яъни мевалар, гул, ҳайвон, одам, уй анжомлари, қисқаси 3 ўлчовга эга бўлган (эни, бўйи, кенглиги) геометрик шакллар ва нарсаларни чиздиришдан иборатдир. Ўқувчилар дарс жараёнида биринчидан расм чизишнинг асосини ўргансалар, иккинчидан ижодий қобил и ятлари ўсиб, эстетик жиҳатдан тарбияланиб борадилар, I-II гуруҳларда ўзига қараб расм чизиладиган нарсаларни тўғри кўришга асосий шакл нинг бўйини энига нисбат а н қоғоз юзига композицион жиҳатдан тўғри жойлашишини, бўлакларнинг нисбий ўлчовини кўрсатиб , уларнинг бир-бирига бо ғ ликлиги ни , рангла ри ни аниқлаш ва ул а рнинг ўзига хос хусусиятларига алоҳида аҳамият берилади. I-II бос қ ичлардаги тасвирий санъат дарсларида тик, ётиқ, қия чизиқларини тўғри чиза олишни, квадрат, тўғри бурчакли, тўртбурчакли, учбурчак, доира ва бошқаларни тассавур қ ила олиш, тўғри чиза билиш ҳамда чизиқларни кўз чамасида тенг бўлакларга бўлиш қобилиятларини ўстириб бориш керак б ў лади. Чизилган расмни акварель гуашь, бўёқлари билан бўяшдан олдин унинг рангини тўғри аниқлаб олиш ва шу ранг номини тўғри айтишга ўқувчиларни ўргатиб бориш талаб этилади. Бунинг учун ўқ и тувчи махсус тайёрланган рангли плёнка, ойна ёки полиэтилин (сариқ, қизил ва зангори асосий ранглар) материаллари орқали кўргазмали қурол тайёрлаб ўқувчилар билан савол-жавоб ёрдамида танишиб чиқса яхши натижаларга эришади. I-II бос қ ичларда чизиладиган нарсанинг махсус нусхаси катта ўлчовда бўлиб, яхши кўринадиган жойга ўрнатилади. Агар чиздириладиган нарса майда ўлчовда бўлса (ҳар хил барглар, гуллар ва бошқалар) уларнинг ҳар бир партага биттадан тарқатиб чиқиш лозим бўлади. Ўқувчилар нарсани ўзига қараб расм чизганларида чизиладиган предметлар улар олдида шундай қўйилмоғи керакки, яъни переспектив ходисалар аниқ сезилмоғи керак. I-I I бо қ ичларда кўз билан чамаланадиган переспектив ходисаларининг

www.arxiv.uz элементар қоидалари билан таништирилади. Ҳажмли нарсалар қалам, акварель, гуашь бўёқлари билан ёруғ-соя ёрдамида қандай кўринса шундай тасвирлаш вазифаси қўйилади. Нарсалар шаклини, ёруглик манбаини ҳисобга олган ҳолда, уларнинг сиртда ёруғ ва сояларнинг жойлашуви, нарса рангининг ёруғлик тушишига қараб ўзгариши тўғрисидаги маълумотларни оладилар. Шу мақсадда сабзавот ва меваларни алоҳида ва тўп ҳолдаги расмлари чиздирилади. Шунингдек , нарсаларининг шакли ва нисбатлари пропорцияларининг ўзгаришини тасвирлай олиш ва уларнинг малакаларини ўстириш мақсадида оддий геометрик шаклларни эслатадиган уй жиҳозларини нг ўзига қараб расм чизадилар. Тўғри тўртбурчак билан чегараланган нарсаларни кенгайтириш ва ўстириш, ҳажмли нарсаларни ёруғ-соя ёрдамида тасвирлай олишни ўргатиш ма қ садида ўқувчиларга нисбатан бурчак остида столга қўйилган китоб, яшик, ҳар хил қутилар , қуш уяси ва геометрик шакллар расмлар и чиздирилади. Переспектив ходисаларни кўргазма асосида ўқувчиларга ўргатиш дарс жараёнида анча қулайлик туғдиради. Бунда санъат асарлари, схемалар, плакатлар ва моделлардан фойдаланиш мақсадга му в офиқдир. Масалан: Ч.Ахмаровнинг "А.Навоий" ёки З.Ино ғ омовнинг "Чойга" асарларини ўқувчиларга кўрсатиб, ундаги переспектив ходисаларни сўзлаб бериш мумкин. Нарсанинг ўзига қараб расм чизиш дарслари тасвирий санъат предмети курсида якунловчи босқич ҳисобланади. Шунинг учун бу г у руҳларда ўтиладиган дарслар ўқувчиларни фақатгина назарий машғулотларини бойитибгина қолмасдан, систематик равишда амалий машғулотлар ўтиб уларнинг билим малакаларини такомиллаштириб бормоқ ҳам керак. Переспектив қоидаси ва уни қўллаш усулларини фақат нарсаларнинг ўзига қараб расмини чизиш дарслардагина эмас балки хаёлдан, тасаввурдан расм чизиш дарс жараёнида рассомлар асарлари ҳақида сухбат ўтказиш машғулотларида ҳам ўқувчиларга ўргатиб, тушунтира бориш катта аҳамият касб этади. Ўқувчилар чизиқли препектива бўйича сурат текислиги марказий

www.arxiv.uz кўриш нури, майдони ҳақида билимлар оладилар ва бир ёки ундан ортиқ кесишиш нуқтасига эга бўлган уф қ чизиғи ҳақида олган маълумотларини янада кенгайтирадилар. Нарсанинг ўзига қараб расм чизиш жараёнида ўқувчиларга одам, ҳайвон шунингдек қушлар туркумининг ўлчов нисбатлари, умумий ўлчовлар: калла, қўл, оёқ, тос ва бошқа пластик анатомия ҳақида тушунчалар берилади. Бундан ташқари фактура ҳақида маълумот бериб борилади, масалан, юзи гадир-будир бўлган нарсалар билан бир қаторда юзаси ялтироқ бўлган шиша ёки сирли нарсаларнинг шакли чизилади . Шунингдек, чизилаётган нарсани ўзига ўхшатиб, характерини топа билиш билан бирга унинг фактурасини ҳам ифода этиш талаб этилади. Нарсанинг ўзига қараб чизилган тасвирида эстетик томонга кўпроқ аҳамият берилади. Нарсанинг ўзига қараб расм чизиш дарси жараёнида ҳар бир ўқитувчи мавзуга оид тасвирий санъат асарларини келтириб унда рассом қандай тасвирий воситалардан фойдаланганлиги, унинг композицияси, асардаги рангларнинг мослашуви ҳақида чизилаётган нарсаларни таққослаб кўрсатса мақсадга мувофиқ бўлади. Бу борада ўқувчилар фақат нарсанинг ўзига қараб расм чизишдаги малакалари ошиб бормасдан балки санъатимиз намоёндалари ишлаган санъат асарлари намуналари билан танишиб борадилар. Масалан: бирор сабзавот ва мевалардан ташкил топган натюрмортни ўқувчилар чизаётган бўлсалар шунга мос ёки шу мавзуда бор нарсалардан чизилган ўзбекистонлик рассомларнинг асарларидан рангли репродукцияларни ўқувчиларга кўрсатиш самаралидир. Масалан, рассомлар А.Абдуллаев Э.М.Коволевский, З.Иноғомов, Ю.И.Елизаров, М.Набиев ва бошқа рассомларнинг асарлари репрадукциялари шунга қўл келиши мумкин. Репрадукциялар хаёлдан ва нарсанинг ўзига қараб расм ишлашда ўқувчилардан бевосита кузатишни, предметлар, экран воситалари, китобга ишланган иллюстрациялар, ҳужжатли материаллар, компьютер техникаси воситаларидан кенг фойдаланишни талаб этади ва булар бадиий образни

www.arxiv.uz яратишда ўқувчиларга катта ёрдам беради. Мавзу асосида расм чизиш Мавзу асосида расм чизиш дарслари тасвирий санъат фанининг қизиқарли машғулотларидан биридир. Бу машғулотларда ўқувчилар ўзлари билган таъсирланган воқеа ва ходисаларни хаёлдан тасаввур қилиб тасвирни ишлайдилар, бадиий адабиётларга иллюстрациялар ишлайдилар. Айниқса ўқувчиларининг кундалик ҳаётларидан олинган мавзулар, ҳайвонларнинг ҳаётига оид мавзулар, адабий асарлар (эртак, масал, ҳикоя, шеър) мавзули расм дарсларининг манбаи бўлиб хизмат қилади. Мавзу асосида тасвир ишлаш дарсларда болаларнинг фантазияси ва тасаввури актив фаолиятга айланади. Мавзу асосида расм чизиш машғулотларининг олдида турган мақсад ва вазифалар педагогиканинг илмий асослар и билан белгиланади. Мавзули расм чизиш болалар ёш хусусиятни эътиборга олган ҳ олда энг содда бўлган мавзулар тавсия этилади. Бунда йил фаслларга мос келадиган мавзу лар "Тоғда куз", "Кузги ишлар", "Янги йил байрами", "Қишки ўйинлар", "Мактаб боғида", "Навруз", "Ўзбекистон мустақиллиги куни", каби. Дастур асосида анча мураккаб яъни "Ҳосилни йиғиб-териб олиш", "Мактаб тажриба учаскасида", "Баҳор келмоқда", "Молхона", "Ўзбекистонда ҳосил байрами", "Мустақиллик байрами", "Ўзбекистон конситутцияси куни", "Ҳайвонат боғида ", "Республикамиз меҳмонлари" каби ва бошқа мавзу лар билан бир қаторда, бадиий асарларга, эртак, ҳикоя, масалларга иллюстратив расмлар чизадилар. Композиция яратишнинг тайёргарлик босқичида ўқувчилар нарсага қараб расм чизиш переспектива, рангшуносликдан олган билимлардан кенг фойдаланишлари керак. Ўқитувчи вазифани тушунтиришда ўқувчиларда мавзу га нисбатан қизиқиш уйғотиши лозим. Биргина мавзуни турли хил мазмунда, ҳар бирини ўзига хос кўринишда талқин қилган ҳолда тасвирлаш мумкин. Масалан: "Бизнинг

www.arxiv.uz қур и лишларимиз" мавзусида ўқувчилар кузатишлари асосида турли конструкциядаги замонавий ўйинларни, ҳар хил машиналарни, турли ишларни бажараётган одамларни тасвирлашлари мумкин. Тажриба шуни кўрсатадики, ўқитувчи мавзуни қанчалик кенг ва тўлиқ тушунтирса болалар расмлари шунчалик мазмундор ва сифатли чиқади. Ҳар бир мавзу ни чизишдан олдин ўқувчилар билан маълум вақтгача экскурсиялар ўтказиш, мавзу асосида ишлаган асарларини таҳлил қилиш ҳам мақсадга мувофиқдир. Расм чизиш жараёнида чизиш қийин бўлган образлар, масалан, одам, ҳайвон, мураккаб техника ва х.к.з ни чизиш йўллари ҳақида маълумот бериш, схематик тасвирини чизиб кўрсатиш керак. Безакли – декоратив тасвир ишлаш дарси. Декоратив расм дарсларида ўқувчиларни эстетик жиҳатдан тарбиялашнинг имкониятлари анча каттадир. Чунки бундай дарслардан ўқувчилар халқ амалий-декоратив санъатининг асл нусхалари билан танишадилар, унинг усталари каби болалар ҳам шу соҳада ижод қиладилар. Амалий санъатдаги ритм, ранг, симметрия каби ифодалилик воситалари ҳақида фикр юритадилар. Декоратив тасвир чизиш дарсларида болалар ҳар қандай нақшнинг, асосан теварак атрофдаги нарса ва ходисалардан олинганлигини англашлари лозим ўқувчилар нақш намунасидан кўчириш дарсларида нақш чизишнинг ўзига хос хусусиятлари билан танишадилар, рангларнинг номларини ўрганадилар. Бўёқларни аралаштириб ишлаш устида иш олиб борадилар. Нақш намуналаридан кўчириш ва мустақил нақш чизиш дарсларида ўқувчилар кўз билан чамалашни ўрганадилар. Тасвирий санъат халқ амалий санъати ва бадиий ҳунармандчилик анъаналари билан бирга ҳозирги замон техника эстетикаси ва бадиий безаш асослари билан боғланади. Нақш билан безатилган буюмларни ўқий олишга ўргатиш амалга ошириладиган асосий вазифалардан биридир. Нақш намунасидан кўчириш ва мустақил нақш чизиш ижодиёти намуналаридан кўрсатиш, нақш санъати асарларини кўчириш ва таҳлил қилиш орқали ўқувчиларнинг бадиий диди

www.arxiv.uz ўстирилади. Мустақил нақш чизиш орқали болаларнинг ижодий қобилияти, фантазияси, тафаккури ривожлантирилади. Ўқувчиларга ўзбек амалий- декаратив санъати ва унинг ўзига хос хусусиятлари тўғрисида тушунча бериш ва уларнинг эстетик идрок этиш қобилиятини ривожлантириш мақсадида суҳбатлар ўтказиш мақсадга мувофиқдир. Суҳбатда болаларнинг эътибори турли идишларда, ҳар хил безатилган кийимлар ажойиб ишланган ўйинчоқлар ва бошқаларга қаратилади. Декоратив график ишларнинг вазифаси ўқувчиларнинг ижодий қобилиятларини ўстириш дарс жараёнида олган билим ва малакасини ҳаётда амалий фаолиятда қўллай олишга ўргатишдир. Декаратив амалий фаолият дарслари тасвирий санъат предметини текисликда тасвирлаш, пластилин билан ишлаш, санъатни идрок қилиш, композицион фаолият ва бошқаларга таянган ҳолда ўтилади. Ҳайкалтарошлик Тасвирий санъатнинг турларидан яна бири ҳайкалтарошлик бўлиб, у ҳам бошқа тасвирий санъат турлари қатори ҳаётни реал акс эттиради, дунёни билишга инсонга ёрдам беради, уни ғоявий ва эстетик жиҳатдан тарбиялайди. Ҳайкалтарошлик, жумладан, думалоқ ҳайкал рассомнинг санъатидан шуниси билан фарқ қиладики, ҳайкални ҳар тарафдан кўриш, ишлаш мумкин, бу унинг ифлодалагини оширади. Ўқувчилар бу дарсда текисликни тасвирлаш ва декоратив амалий фаолият дарсларида олган билимларига таяниб ҳайкаллар ишлайдилар. Болалар ёшлигиданоқ ҳайкалтарошлик сирлари билан танишадилар. Шунинг учун ҳам мактабларда тасвирий санъатнинг бу тури (лепка) пластилин ёки лой билан ишлаш бўйича дарс ўтиш программалаштирилган. Бу ўқувчиларнинг бадиий дидларини санъатга бўлган қизиқишларини орттиради, табиатда, инсонларда бўлган индивидуал хусусиятларни тезда англаб олишга ёрдам беради. Пластилин ва лойдан шакллар ясаш дарсларида ўқувчилар санъатнинг

www.arxiv.uz муҳим тури бўлган ҳайкалтарошликнинг элементар асослари билан танишадилар. Бу дарсда ўқитувчи болаларга ҳайкалтарошлик моҳияти, аҳамияти ҳақида, ҳайкал ишлашнинг ўзига хос томонлари ҳақида маълумот бериб боради. Ҳайкал ишлашда лой, пластилин, қисман ёғоч ва табиий шакллардан фойдаланилади. Масалан : ёнғоқ пўчоғи, дуб дарахтининг меваси, турли хил шохчалар ,илдизлар ва х.к. Лой ва пластилиндан ҳайкалчалар ясаш, айниқса бошланғич синфда ишланганда, ҳар бир буюмнинг конструктив тузилиши, ҳажмини чуқуроқ хис эт ишга ёрдам беради . Булардан ташқари бу машғулотларда болаларнинг қўл бармоқлари, мушаклари ривожланади, фантазиясини нг янада кучайишига хизмат қилади. Санъатни идрок қилиш. Болаларнинг санъат и дрок этиш б и лими тасвирий санъат дарсларида аста - секин кенгайиб боради. Бу эса ўкувчиларнинг амалий ишларда борлиқдаги ва санъатдаги гўзалликни идрок этиш га онгли равишда ёндошиш имконини беради. Д арсларда тасвирий санъатнинг тур ва жанрлари ҳақида тез-тез су ҳ бат ўтказиш , маш ҳ ур санъаткор ва уларнинг етук асарларини та ҳ лил этиш болаларнинг бадиий дидини ўстиришга, гўзалликни севиш ва тушунишга ёрдам беради. Тасвирий санъат бўйича су ҳ бат ўтказиш учун махсус соатлар ажратилмайди. Су ҳ бат дарслари тасвирий санъат турлари текисликни тасвирлаш, пластилин билан ишлаш, декоратив амалий санъат билан қўшиб ўтилади. Тасвирий санъатда су ҳ бат учун ажратилган вақт 15-20 минутдан ошмаслиги лозим. Су ҳ бат дарсларининг темаси ҳар хил бўлиши мумкин. Рассомлар, ҳайкалтарошларнинг ижодлари, тасвирий санъатнинг тур ва жанрлари тўғрисида су ҳ батлар ўтказилиши мумкин. Су ҳ батда ўқувчилар рассомларнинг ҳаёти ва ижодини, асарларини та ҳ лил қилишга ўрганадилар. Санъат асарларини идрок этиш бўлимида ўзбекистон халқлари ҳаёти ва

www.arxiv.uz ижодини акс эттирувчи асарларга кўпроқ вақт ажратиш ма қ садга мувофиқдир. Тасвирий санъат асарлари билан ўқувчиларини таништиришда, уларга яқин ва теварак тарофдаги ҳаёт д ан олинган мавзу асосида ўтказилади. Булар табиат манзарасини акс эттирган истеъдодли ўзбек рассомларининг, Ўзбекистон табиатнинг манзараси, к ў к ў пар тоғлари, кенг қулоч ёйган ям- яшил далаларини, қур и лиш иншоатларини ранг-баранг ёрқин бўёқларда ифода этилган асарлар и орқали таништириш мумкин. Дарс жараёнида ўзбек тасвирий санъатини ва бошқа қардош халқлар тасвирий санъати билан таққослаш усули ни қўллаб кўриш мақсадга мувофиқ. У.Тансикбоев, Н.Корахон, Р.Темуров, И.Хайдаров, Н. К ў зибоевларнинг чизган расмлари билан таниш а ётганимизда рус манзара ч и рассомлари И.Левитан, А.Саврасов, ва И.Шишкинларнинг асарлари намунасини таққослаб кўрсатишимиз мумкин. Суратлар ни солиштириш мабойнида ўқувчилар табиат гўзаллигини хис қилиши, кишиларнинг қадимий ва ҳозирги ҳаёти ҳақида тас саввурга эга бўладилар . Тасвирий санъат методларини илм даргоҳларида ўргатилиши ни биз илк мартоба тарихда қадимги мисрликлар фаолиятида кўришимиз мумкин. Болани тасвирлашга ўргатишнинг асосий сабабларидан бири ўқитиш услуби иероглофик хусусиятга эга бўлганлигидир. Чунки шу йўсинда бирор бир маънони англатишини фақат тасвирлар орқали амалга оширишини талаб этарди. Қадимги Мисрда ёшларни мактабда ўқитиш тизими жуда қаттиқўллик билан ҳаттоки мажбурлаш даражасида олиб борилган. Белгиланган мактаб қонунига амал қилмаган ў қ увчи жазоланарди. Қадимги манбаларда ёзилишича, мактаб қонун-қоидаларга бўйс у нмаган шогирд гаврон билан саваланиб, сўнгра узоқ вақт қоронги зулматда сақланган экан. Ўша давр мактаб қонуни қуйидагиларни талаб этарди : "Кундалик ўқишда фаол ва атрофдагиларга мулойим бўл. Ҳеч қачон дангаса бўлма, йўқса калтакланасан!". Мактабларга расм чизишга ўргатиш дастлаб қадимги Мисрда пайдо булди. Ўқитиш рассом – педагоглар томонидан ани қ ишлаб

www.arxiv.uz чиқилган ва тасдиқланган метод ҳамда қонунлар асосида олиб борилган. Шуни таъкидлаш лозимки, Мисрликлар расм чизиш ва унинг назарий қонунларига асос солганлар. Ўша давр мактабларида ёшларга таълим беришнинг аниқ ишлаб чиқилган дидактик тамойиллари бўлмаган. Ёшларга расм чизишни ўргатиш натурани кузатиш, та ҳ лил этиш, атроф табиатдаги воқеа ва ҳ одисаларни кузатиш орқали эмас, балки олдиндан ишлаб чиқилган андозалар асосида олиб борилган. Мисрликлар дан фарқли ў лароқ Қадимги Юнон рассомлари тасвирий санъатни ўқитиш борасида таълим-тарбияга ўзгача ёндошиб, уни тубдан ўзгартириб бойитдилар. Улар ёш рассомларни кўпроқ табиатни ўрганишга ва уни ажралмас бўлакларидан бири бўлган инсон гўзалигини юксак даражада тасвирлашга чақирганлар. Улар қўлаган методлар рассомларнинг борлиқдаги ходисаларини инсоннинг табиат билан чамбарчас уйғунлигини кенгроқ билиб олишларига ёрдам беради, нарсаларнинг шакли, конструкциясини элементар таҳлил килиш ва умумлаштириш қобилиятларини ҳамда кузатувчанлигини ўстириш имконини беради ва тасвиирй санъат дарслари шу тарзда ташкил этилади.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Абдуллаев А.А. санъат тарихи Т. 1991. 2. Апухтин О.К. Тасвирий санъат ҳақида сухбатлар Т.1961. 3. Азимова Б,Ражабов Р, Абдирасилов С. 4. Тасвирий санъатга оид аташамарнинг изоҳли луғати Т 1994. 5. Булатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Т. 1991. 6. Булатов С.С.Амалий санъат қисқача луғоти. Т. 1992. 7. Қосимов Қ. Наққошлик Т. 1982. 8. Мажидов Ж. Т. сиа. Мактабдан ташқари ишлар. Т. 1983. 9. Мажидов Ж. Мактабда тасвирий санъат бўйича ўқув тарбиявий ишларни ташкил этиш Т.1995. 10. Набиев М.Н, Азимова Б. Расм чизишни ўргатиш методикаси Т. 1976. 11. Набиев М.Н. Рангшунослик Т. 1995. Адабиётлар Рус тилида : 1. Бабанский Ю.К, Сластенин В.А, Сорокин Н.А. и др. Под ред. Бабанского Ю.К. Педагогика. М, Просвещенение, 1988. 2. Баранов С.П, Сластенин В.А. Педагогика. М, Просвещение, 1988. 3. Возрастная и педагогическая психология. Под ред. Петровского А.В. М, Просвещение, 1973. 4. Василевский А.К. Искусство и школа. М, Просвещение, 1981. 5. Выготский Л.С.Психология искусства. М, 1965. 6. Голоболин Ф.Н.Психология. М, Просвещение, 1973. 7. Даниэль С.М. Искусство видеть Л., Искусство, 1990. 8. Дмитриева Н.А. Эстетического воспитание. М, Просвещение, 1965. 9. Журналы "Юный художник". №№ 7, 10 за 1985, № 2 за 1986, № 8 за 1990. 10. Кабалевский Д.Б. Прекрасное побуждает доброе. М, Просвещение, 1973. 11. Крутецкий В.А. Психология обучения и воспитания школьников. М, Просвещение, 1976. 12. Каретникова И.Х, Степанян Н.А. Как смотреть и понимать проиведения искусств. М, Знание, 1964.

O'xshashlar

Чет эллар тасвирий санъат ўқитиш методлари

Тасвирий санъат тарихи

Тасвирий санъат атамалари

1920-1990 йиллардаги тасвирий санъат ўқитиш методикасининг қисқача тарихи

Тасвирий санъат ва чизмачилик таълимининг мақсад-вазифалари, аҳамияти