Қаламтасвир тарихи, уни ўқитишнинг методологик асослари - Tasviriy san'at - Referatlar

Қаламтасвир тарихи, уни ўқитишнинг методологик асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Қаламтасвир тарихи, уни ўқитишнинг методологик асослари. 2. Қаламтасвир ишлаш методлари тарихидан

www.arxiv.uz Қаламтасвир – барча тасвирий санъат турларининг асоси ҳисобланади. Рассом тасвирий санъат турининг қайси бирида ижод қилишидан қатъий назар, қаламтасвирга асосланади. У ўзининг кузатишлари, катта асар композициялари устидаги изланишларини аввал қаламда дастлабки чизгилар билан ифодалайди. Санъат асарларини яратишда эса, ушбу бажарилган чизгилар рассомга ёрдамчи манба бўлиб хизмат қилади. Рассом у ёки бу картинасининг яратишни қаламдан бошлайди. Шудан кейингина ушбу санъат асари ранглар жилоси орқали томошабинга эстетик ҳузур бахш этади. Бошқача қилиб айтганда, қаламтасвирсиз ҳеч бир рассом ўз асарини етук ҳолга келтира олмайди. Қаламтасвир бошқа санъат турлари орасида мустақил равишда тугалланган дастгоҳли санъат асари ҳам бўлиши мумкин. тушь, сангина, пастель, соус, қалам билан бажарилган кўплаб картиналар жаҳоннинг турли санъат музейи ва кўргазмаларидан жой олган. Қаламтасвир машўулотлари кўриб-кузатиб тўўри тасвирлаш, борлиқни идрок этиш, қўл, он ва сезги оргинларини шакллантиришда нафақат бўлажак рассомга, балки турли касб соҳасидаги кишиларга зарурдир. Уйгониш даврининг буюк рассоми ва олими Леонардо да Винчининг «Рангтасвир қонунлари» номли асарида жумладан шундай деган эди: «Ёшлар ўзларини илм-фан, тасвирий санъатда синамоқчи бўлсалар, аввало расм чизишни мукаммал билмоқлари лозимдир». Қаламтасвир машўулотлари бошқа мутахассислик фанлари қаторида бўлажак ўқитувчи-рассомларни тайёрлашда асосий мезон ҳисобланади. Қаламтасвир дарслари талабларга I - IV курсларда назарий ва амалий машўулотлар орқали олиб борилади. Шуни таъкидлаш керакки, амалий машўулотлар қаторида назарий билимлар бўлажак мутахассисларга уларнинг кейинги педагогик, ижодий ва илмий фаолиятларида муҳимдир. Борлиқни реалистик тасвирлаш талабаларга нафақат амалий билимларни берибгина қолмай, балки уларнинг умумий дунёқарашларини ўстиришда

www.arxiv.uz катта аҳамиятга эга. Реалистик тасвирлаш санъати, шунингдек ёшларда борлиқни ҳаққоний образларда ифода этиш маҳоратларини ривожлантиради. Расм чизишни ўрганиш талабаларга атрофдаги жисмларнинг ҳажмини ҳаққоний тасвирлаш билан бирга, уларнинг эстетик дидларини ҳам ўстиришда катта аҳамиятга эга. Расм чизиш асосларини ўрганиш, нарсанинг ўзига қараб босқичма- босқич тарзда тасвирлаш принципида қурилгандир. Табиатга муҳаббат ва кузатувчанлик, буюмларни тўўри тасвирлаш каби фазилатлар ҳар бир тасвирий санъат билан шуўулланадиган талабаларга хос бўлмоўи керак. Бўлажак тасвирий санъат ўқитувчисининг етук малакага эга бўлишда нафақат амалий билимларни чуқур ўзлаштирган бўлиши, балки тасвирлаш санъати соҳасида назарий тайёргарлигининг пухталигига ҳам боўлиқ. Бўлғуси педагог-рассомларни буюк рассом ва тасвирий санъат соҳасида кўплаб назарий, амалий билимларни мерос қилиб қолдирган шахслар ҳаёти ва ижодий фаолиятлари билан таништириш, уларнинг асарларини чуқур ўрганиш ҳам катта аҳамиятга эга. Бу кўникма ва малакалар талабанинг олий ўқув юртининг барча босқичлари давомида билим олиш вақтида ўқув машқларини бажариш орқали ривожланади ва такомиллашиб боради. Шунингдек, ушбу билимлар бўлажак ўқитувчи-рассомнинг олийгоҳни тугатгандан сўнг, педагогик ва ижодий иш жараёнида ҳам муҳимдир. Қаламтасвир ишлаш методлари тарихидан Тасвирлашга нисбатан бўлган қизиқиш инсонларни қадимдан ўзига жалб этиб келган. Чунки у ибтидоий давр одамларига ўзаро мулоқот қилиш, сўзлашиш учун зарур бўлган. Тарихдан маълумки, тасвирларнинг аксарияти овчилик билан шуўулланиб келган қадимги одамларнинг ҳайвонларни қандай ов қилганликларига асосланган. Улар ҳайвонларнинг юрган йўлларини кузатиб, қоя ва ўорларда турли тасвир ва белгилар қолдирганлар. Вақт ўтиши билан уларнинг тасвирлаш қобилиятлари ривожланиши

www.arxiv.uz натижасида кейинчалик ҳар хил ов манзаралари ўзига ҳос дастлабки композиция ечимига эга тарзда акс эта бошлаган. Заравут-Сой (Сурхондарё) ўоридан топилган жаҳон эътиборига молик ушбу тасвирда одамларнинг еввойи буқага тош ва найзалар отиб, сўнгра уни тикка қоядан пастга тушириб юбориш саҳнаси тасвирланган. Тасвирларнинг жуда содда бўлишига қарамасдан айтиш мумкинки, улардаги ҳаётийлик, натурага нисбатан бўлган кузатувчанлик ҳолатлари кишини лол қолдиради. Ушбу тасвир қадимги тош асри (мезолит)га тегишлидир. 1957 йили Хўжакентда (Тошкент вилояти, Бўстонлиқ тумани) топилган тошга ўйиб ишланган буўу тасвири ҳам диққатга сазовордир.Унинг ўлчами буўунинг ҳақиқий катталигига яқин бўлиб,1,9 метрни ташкил этади. Шу ерда топилган еввойи бука расми ҳам тасвирланиши жиҳатидан силуэт шаклида бўлиб, тошнинг бўртиқлиги (рельефи) ҳисобга олиниб ишланган. Бу икки тасвир сўнгги палеолит даврига тегишлидир. Эрамиздан аввалги III - II асрларга мансуб кулолчилик буюмлари хамда деворларга ишланган суратларда (Чуст, Далварзинтепа) асосан осмон, ер, қуёш, сув, одам ва ҳайвонларнинг тасвирларини кўриш мумкин. Ибтидоий давр одамлари қоя ва тошларга кўмир билан турли тасвирларни тушириб, сўнгра улар устидан ўткир тошни юрўизиб чиққанлар.қейин эса тасвирларни пушти ранг билан бўяганлар.уни таъкидлаш лозимки, аксарият тасвирлар афсонавий ва турли маросимлар асосида ишланган (ритуал) характерга эга суратлар бўлиб, инсонларнинг ўша даврдаги дунёқарашларининг дастлабки кўринишларини ўзида мужассамлаштирган. Кейинчалик шулар асосида ёзиш пайдо бўла бошлади ва ривожлана борди. Аввалига пиктографик (тасвирий), сўнгра идеографик, яъни ҳар бир белги сўз маъносини англатувчи шакл, ундан кейин эса дастлабки ҳарфлардан иборат ёзувлар пайдо бўла бошлади. Одамлар тасвирлаш борасидаги дастлабки малакаларни табиатни бевосита кузатиш ва унга таҳлил қилиш йўли орқали эгаллаганлар.

www.arxiv.uz Тасвирлашга ўргатиш палеолит даврида ҳам ривожланмаган эди. Фақатгина кейинчалик неолит даврига келиб деҳқончилик ва ҳунармандчиликнинг бошланўич босқичида инсоннинг меҳнат қилиши натижасидагина саънатга бўлган қизиқиш янада ривожлана борди. Расм чизишга нисбатан иштиёқ инсонларнинг кундалик ҳаётда ишлатиладиган буюмларни безаш орқали ривожланди. Энг аввало сопол идишларга турли нақш ва тасвирлар тушириш пайдо бўла бошлади. Шу тариқа тасвирлар ишлашнинг дастлабки методлари ҳам юзага келди. Энди шогирд ҳунарманд-устозининг тасвирларини қандай ишлашини кузатиб унда йўл-йўриқлар ўрганар эди. Чунки шогирднинг устоз кўрсатмаларига риоя қилиши кейинчалик шу ҳунарнинг давом эттришда муҳим ўрин тутган эди. Шундай қилиб тасвир бажаришни ўргатишнинг дастлабки усуллари пайдо бўлди.Лекин, ушбу дастлаки методлар аниқ ишлаб чиқилган, йўл- йўриқлар ва тамойилларга асосланмаган эди. Тасвирий санъатга ўргатиш, ҳамда мактаблар ташкил этиш анча кейин бошланган. Тасвирий санъатга ўргатиш методлари тў ғ рисида гап борганда даставвал Қадимги Мисрнинг юксак ривожланган маданиятини мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Тарихий манбаларда ёзилишича Қадимги Миср мактабларида турли фанлар қатори расм чизиш ҳам кенг ўргатилган. Мактабни тугатган ўспирин хона ички кўринишини тасвирлай олиши, катта майдон чизмасини чизиб, унинг ўлчамларини қўя билиши, сув иншоотлари тасвирини чиза билиши шарт бўлган. Тасвирий санъат методларини мактабларда ўргатилишини биз дастлаб Қадимги Мисрликлар фаолиятида кўришимиз мумкин. Болани тасвирлашга ўргатишнинг асосий сабабларидан бири ўқитиш услуби иероглофик хусусиятга эга бўлганлигидандир. Чунки у ёки, бу фикрни баён этиш фақат тасвирлар орқали амалга оширишни талаб этарди. Болани мактабда ўқитиш тизими жуда қаттиққўллик билан, ҳаттоки мажбурлаш даражасида олиб бориларди. Белгиланган мактаб қонунига амал

www.arxiv.uz қилинмаган ўқувчи жазоланарди. Қадимги манбаларда ёзилишича, мактаб қонун-қоидаларига бўйсунмаган шогирд ҳивич билан саваланиб, сўнгра узоқ вақт қоронўу зулматда сақланган экан. Ўша давр мактаб қонуни қуйидагиларни талаб этарди: «Кундалик ўқишда фаол ва атрофдагиларга мулойим бўл. Ҳеч қачон дангаса бўлма, йўқса калтакланасан!». Мактабларда расм чизишга ўргатиш дастлаб Қадимги Мисрда пайдо бўлди. Ўқитиш рассом-педагоглар томонидан аниқ ишлаб чиқилган ва тасдикланган метод ҳамда қонунлар асосида олиб бориларди. Шуни таъкидлаш лозимки, Мисрликлар расм чизиш ва унинг назарий қонунларига асос солганлар. Ўша давр мактабларида ёшларга таълим беришнинг аниқ ишлаб чиқилган дидактик тамойиллари бўлмаган.Ешларга расм чизишни ўргатиш натурани кузатиш, таҳлил этиш, атроф табиатдаги воқеа ва ҳодисаларни кузатиш орқали эмас, балки олдиндан ишлаб чиқилган андозалар олиб борилган. Мисрликлардан фарқли ўлароқ Қадимги Юнон рассомлари тасвирий санъатни ўқитиш борасида таълим-тарбияга ўзгача ёндошиб, уни тубдан бойитдилар. Улар ёш рассомларни кўпроқ табиатни ўрганишга ва унинг ажралмас бўлакларидан бири бўлган инсон гўзаллигини юксак даражада тасвилашга чақирганлар. Парассий, Эвпомп, Памфил, Аппелекс ва бошқа рассомлар ўзларининг назарий асарларида дунёдаги барча нарса ва буюмлар симметрик, гармоник ҳамда математик жиҳатдан ўлчамларга эга эканлиги ҳақида ёзадилар. Жумладан эрамиздан аввалги 432 йилда яшаб ижод этган ҳайкалтарош Поликлет одам тана бўлакларининг бир-бирига нисбатлари ҳақида ёзиб, унинг исботи сифатида « Дорифор» маъбудасини яратган. Кейинчалик расм чизишни ўрганаётган ёшларга Поликлет яратган ҳайкаллардан бирини ўзига қараб тасвирлаш мажбурий равишда таълим тизимига киритилганини кўрамиз. Эрамиздан аввалги IV асрга келиб қадимги Юнонда Сикион, Эфесс, Фиван каби ўша даврдаги машҳур рассомлар мактаблари вужудга келди. Шулардан энг кўзга кўрингани Сиккаон мактаби бўлиб, у нафақат расм чизиш методларини такомиллаштиришга балки, умуман тасвирий санъатнинг

www.arxiv.uz ривожланишига катта ҳисса қўшди ҳамда у ёшларга тасвирий санъатни ўргатиш орқали гўзал табиатни севишга, унинг қонуниятларини илмий жиҳатдан ўрганишга қаратди. Тасвирлаш жараёнида ёшлар табиатни кузатиш билан бир қаторда мавжуд нарсаларнинг тузилиш хусусиятларини ҳам ўрганганлар. Шунинг учун Сиккион мактабининг асосчиларидан бири Памфил расм чизишни фан сифатида барча ўқув даргоҳларига киритилишини йўлга қўйган. У тасвирий санъатга илмий нуқтаи назардан қарашни биринчилардан бўлиб олдинга сурди. Тасвирий санъатнинг асоси бўлган қаламтасвирга юксакбаҳо бераркан «Қаламтасвир ишлашда юқори даражада аниқлик ва илмий асос бериши керак» деб ҳисобларди. Кўриб турибмизки, Памфил тасвирий санъатни, хусусан қаламтасвир бўйича ёшларга сабоқ беришнинг илмий асосланган, назарий ва илмий методикасини ишлаб чиққан. Унинг методикаси асосидасабоқ олиш ёшлардан назарий билимларни эгаллашни ва кўплаб амалий машқлар бажаришни талаб этарди. Бу ерда тўлиқ ўқиш даври ўн икки йил давом этган. Қадимги Юнон мўйқалам усталари ўз ўқувчиларига табиатни кўпроқ кузатиб идроклашни, унинг беқиёс ва такрорланмас гўзалликларидан лаззатланишни ўргатар эдилар. Яна шуни таъкидлаш ўринлики, Юнон рассомлари нарса ва буюмларни ўзига қараб ҳаққоний тасвирлашга биринчи бўлиб асос солганлар. Расм чизишнинг барча мактабларда фан сифатида ҳаққоний тасвирни ифодалай билишлари улар тарбиясига ўзининг ижобий таъсирини кўрсатди. Қадимги Рим даври санъаткорлари Юнон рассомлари эришган ютуқларни давом эттирган ҳолда тасвирий санъат соҳасида улкан мувоффақиятларга эришдилар. Ўша даврнинг бой кишилари санъат асари намуналарини йиўиб, кенг оммага намойиш қилишни одат қилганлар. Айниқса бу ҳол Цезарь ҳукумронлиги даврида кўпроқ оширилган. Лекин, Юнонлик санъаткорлардан фарқли ўлароқ, Рим рассомлари тасвирий санъатни ўқитиш тизимига ҳеч бир янгилик киритмадилар. Рим

www.arxiv.uz империясирассом-ўқитувчиси бадиий ижод муаммолари билан шуўулланмас эди. Асосан ўқитиш тизимида Бнон рассомлари яратган намуналарга эса рассом-ижодкор сифатида эмас, ҳунарманд нуқтаи назардан нусха кўчириш, юнон рассом-педагоглари ишлаб чиққан ўқитишнинг илмий асосланган услубларидан воз кечиш охир – оқибатда тасвирий санъатнинг ривожланишига тўсқинлик қилди. Ўрта асрларга келиб, реалистик тасвирий санъат батамом инқирозга учради. Чунки бу давр рассоми на буюмни тексликда ҳаққоний тасвирлаш қоидаларини ва на тасвирлашда Юнон рассомлари томонидан ишлаб чиқилган асосий принципларни тўлиқ билмас эди. Руҳонийлар буюк Юнон рассом-педагоглари томонидан ишлаб чиқилган ўқитишнинг назарий асосларини йўқ қилдилар. Уйгониш даврининг кўзга кўринган рассом- назариётчиси бу ҳақда шундай ёзади: «Император Константин ва Сильвестр папаси даврида Христианлик дини таркиб топди. Тасвирий санъат мисли кўрилмаган даражада таъқиб қилинди. Буюк санъат асарлари-картиналар, маъбудалар ва инсоннинг энг буюк туйўусини шакллантирувчи рассомлар санъатини ўқитиш борасида тўпланган чизма, қонун ҳамда ёзувлар йўқ қилини». Антик номи билан юритилган ушбу давр санъатнинг вайрон қилинишида турк истилочилари ҳам ўз «ҳиссаларини» қўшдилар. Турклар томонидан Юнонистоннинг босиб олиниши тасвирий санъатнинг батамом ривожланишдан тўхталишига олиб келади. Тасвирий санъат хусусан рангтасвир санъати билан шуўулланган Стендаль ўрта аср даврини шундай изоҳлайди: «Босқинчилар қадимги олимларнинг қўлёзмаларини ёқиб кул қилдилар, буюк санъаткорлар томонидан тасвирий санъат ва ҳайкалтарошлик намуналари йўқ қилинди. IX , X , XI асрлар, Қора зулмат асрлари бошланди». Бу вақтга келиб тасвирий санъат дарсларини умумий таълим фани сифатида ўқитиш олиб ташланди. Оқибатда ўқитишнинг аниқ ишлаб чиқилган назарий ва методик тизими йўқ бўлади. кейинчалик бу мураккаб ва

www.arxiv.uz маъсулиятли вазифалар уйгониш даври рассом-ижодкорлари томонидан бажарилди. Уй ғ ониш даври тасвирий санъатнинг ривожланишида янги даврни очди. Расм чизиш назарияси соҳасида рассомлар янгича методларни ишлаб чиқа бошладилар. Салкам минг йиллик тур ғ унликдан сўнг, илмий билимлар ва санъатни ривожлантириш муаммоларига бўлган қизиқиш яна қарор топди. Тасвирий санъат хусусан қаламтасвир бажаришнинг янги методлари бўйича Ченнини, Альберти, Ленардо да Винчи, Дюрер каби кўплаб буюк санъаткорлар шу ғ уллана бошладилар. Улар тасвирий санъат соҳасида илмий изланишлар табиат қонунларидан келиб чиқади деб қарайдилар. Расм чизишга нисбатан кўп бўлмаган 4 – 6 ўқувчидан иборат гуруҳлар ташкил қилиниб, улар уста рассомлар уста хонасида тахсил олар эдилар. Қаламда тасвирлаш композиция билан чамбарчас бо ғ лиқ ҳолда олиб бориларди. Уста рассом қандай қилиб қаламчизги бажариш, кейин уни материалда ишлаш ҳамда картон (хомаки расм) тайёрлашгача бўлган барча босқисларни ўргатар эди. Қаламтасвир, меъморчилик, ҳайкалтарошлик, рангтасвирнинг ҳақиқий асоси сифатида танг олинар эди. Шунинг учун ҳам уйгониш даври буюк рассомлари расм чизиш методларига катта эътибор берганлар. Ченнини Ченнино «Рангтасвир қонуниятлари» номли асарида қаламтасвир бажариш методларига катта эътибор бериб,унинг заминида нарсанинг ўзига қараб тасвирлаш машқлари етарди деб ёзган эди.Унинг таъкидлашича юксак махоратга эга булиш учун шогирд хар куни бир неча соат расм чизиши керак. Флоренциялик меъмор – Леон Ватиста Альберти ҳам қаламтасвир ва уни уқитиш методларига катта эътибор беради.Хусусан унинг «Рангтасвир тўўрисида уч китоб» номли машхур асарлар тўпламида ёзишича,ранглар билан ишлашни ўрганишдан зарурлигини айтади.Унинг ушбу асари 500 йил аввал ёзилганига қарамасдан, қонуниятлари, хулосалари, хозирги замон

www.arxiv.uz академик расм чизиш методларига тўла-тўкис мос келади. Альберти расм чизишга жиддий илмий фан сифатида қарар эди. Расм чизиш методларини такомиллаштиришга буюк Леонарда да Винчи ҳам ўз хиссасини қўшди.Унинг «Рангтасвир хақидаги китоб»ида оламнинг тузилиши, табиатдаги ўзгаришлар, хайкалтарошлик чизикли ва фазо перспективаси хақида кўплаб илмий асосланган фикрларни кўриш мумкин. Альберти каби Леонарда ва Винчи ҳам тасвирий санъатнинг асоси қаламтасвир деб ҳисоблаб, нарсанинг ўзига қараб тасвирлаш ўқитишнинг зарур қисми эканлигини таъкидлар эди.Ундан ташқари Леонардо да Винчи инсон аъзолари тузилишини анатом каби юксак даражада ўқиб ўрганган.Инсоннинг хат бир мушак тўқималарини ўрганиб, уларнинг тасвирларини чизиб қолдирган.Уй ғ ониш даврининг уста рассомлари орасида қаламтасвир бажариш методларини такомиллаштириш муаммолари билан шуўулланганлардан бири немис рассоми Альбертх Дюрер ва Шонлардир.Улар тасвирлашда перспективанинг асосий қонун – қоидалари устида кўплаб тажриба синовлар ўтказдилар. Рассом олимларнинг диққатига сазавор ишлардан яна бири инсон қоматининг нисбатларини ишлаб чиқиш ва уни кесик шакллар орқали акс эттириш методини ишлаб чиққанлигидир. Уйгониш даври рассомлари жаҳон тасвирий санъатнинг ривожланишига улкан ҳисса қўшдилар. Уларнинг тасвирий санъат бўйича ишлаб чиққан перспектива қонунлари кейинчалик ижодкор рассомларга мисли қурилмаган даражада ёрдам берди.Агар ўрта асрларда тасвирлаш методикаси буюмлар шаклу шамойилининг ўхшашлигини эътиборга олган ҳолда бажарилган бўлса,энди бу давр қаламтасвири илмий асосланган, анатомия қонунларини чукур ўрганиш, перспектива қоидаларига тўла тўкис ҳисобга олиб акс эттирган ҳолда тасвирлаш методлари ривожланган давр бўлди. Юқорида таъкидланганидек уйгониш даври рассомлари расм чизиш методикасига катта хисса қўшдилар ва қаламтасвирни фан сифатида ривожланишига асос солдилар.Лекин,улар ўқитишнинг дидактик негизларига кам эътибор

www.arxiv.uz бердилар.Бу муҳим вазифани ХУ1 асрнинг охирига келиб турли давлатларда ташкил этилган бадиий академиялар давом эттириб,хал эта бошладилар. ХVII аср тасвирий санъатни ўқитиш методикаси қаламтасвирнинг фан сифатида тўла-тўкис унинг академик тарзда давом эттиши учун замин яратди.Академик қаламтасвирнинг педагогик амалиётда ўқитишнинг тизими дастлаб Флоренциядаги «Қаламтасвир академиясида»ишлаб чиқилди.Ака- ука Каррачилир томонидан ташкил этилган Болониядаги ёш мусаввирларга қуйидаги усулда сабок берганлар.Дастлаб қаламтасвир чизиш методлари, қонун-қоидалари билан танишган, сўнгра гипс намуналарини тасвирланган,шундан кейин инсон қиёфасини ўзига қараб расмини солган.Бу машўулотларда у инсоннинг анатомик тузилишларини хам чуқур ўрганиш имкониятига эга бўлган. Болония академиясида ўз даврида ёшларга бадиий таълим бериш борасида энг макбул ва намунали олий ўқув даргохи ҳисобланганлиги туфайли унинг методикасини давом эттириб 1648 йилда Париж қаламтасвир ва хайкалтарошлик бўйича қироллик академияси, 1660 йили Римда бадиий академия,1696 йили Берлинда,1753 йили Мадридда Сан-Фернандо,1757 йили Питербург академияси, 1768 йили Лондон бадиий академияси ташкил этилган. Шуни таъкидлаш лозимки, давлат томонидан ташкил этилган академиялар билан бир қаторда хусусий санъат мактаблари хам мавжуд эди.Ўқув адабиётлари устахоналар билан тўлиқ таъминланган мактаблардан бири таниқли Фламанд рассоми Рубенснинг хусусий мактабидир.Рубенс ўз замонасининг йирик намоёндаси эди.У буюк рангтасвир,қаламтасвир устаси бўлибгина қолмай,балки санъат асарларини юксак қадрлай биладиган олим- тадқикотчи, давлат ва жамоат арбоби ҳамда шогирдларнинг мехрибон устози бўлган.У юқори даражада маълумотли бўлиб, инглиз,испан,француз, италян,немис тилларида ёзиш ва сулашни мукаммал билган.Антик давр санъатини чуқур, ўз шогирдларида ўша даврда яратилган хайкалларни тўўридан-тўўри кўчириш эмас, балки ушбу намуналарни акс эттириш

www.arxiv.uz орқали инсон аъзоларини тасвирлашда илмий томондан ёндошишга даъват этган. ХVII асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Франция бадиий мактабларининг ривожланган марказига айланди.Француз академияси бадиий таълим тарбия тизимига кўплаб янгиликлар олиб кирди.Айниқса у ерда академик қаламтасвир ишлаш борасида талайгина методик янгиликлар яратилгани маълум. Қаламтасвир ва унинг ўқитилиш методларини ривожлантиришга машхур Француз рангтасвир устаси Дуи Давид хам катта хисса қўшди.Тасвир бажаришда деб таъкидлар эди, у хар бир бўлак мукаммал, аниқ ишланиш, шу билан бир қаторда ушбу қисм яхлит бир бутунликни ташкил этиш лозим.Инсон қоматини тасвирлашда авваламбор унинг ички тузилишини скелетини, чукур ўрганиб, ташки қиёфасини чизишга ўргатар эди. Қаламтасвир ўқитиш методларини ривожлантиришга ака-ука Александр ва Фернанд Дюпюилар хам катта хисса қўшдилар.1835 йил улар Парижда ёш рассом ва хунармандлар учун бепул мактаб очиб, шогирдларга тасвирий санъат буйича сабоқ бердилар.Диққатга сазовор жойи шундаки, ушбу мактабда ўқитишнинг методик босқичлари ўзига хосдир.Бу ерда бошқа санъат даргохларидан фарқли ўларок энг мураккаб бўлган инсон коматини тасвирлашни мукаммал урганиб булгандан кейин гипс накш намуналарини чизишга утилган. Ака-ука Дюпюиларнинг таъкидлашича, ўсимликлардан ташкил этилган нақш бўлаклари табиатнинг барча энг мураккаб шаклларини ўзида мужассамлаштирган. ХIХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб хусусий академиялар янада кўпайиб борди.Баъзи академиялар кўп йиллар давомида тажриба ва синовлардан ўтиб,таълим беришда амалий жихатдан тўпланган тажрибаларни инкор этиш асосида қурилган эди.Ўқитувчи профессор ўзининг хусусий мактабини тарўибот этиш мақсадида ўтмишда ташкил

www.arxiv.uz этилган ва мавжуд академияларни «Эскириб, бир ерда қотиб қолган» деб ҳисоблаб, кўп холларда ўзлари ёшларга хеч қандай тизимга эга бўлмаган усулда таълим берардилар. Хусусий академияларга 40-50 га яқин ўқувчилар таклиф этилиб, уларни на курсларга ва на гурухларга бўлинмаган холда машўулотлар олиб борилган. Машўулотлар қуйидагича тарзда эди: Катта хонанинг бир неча жойида натура қўйилган бўлиб, ўқувчилар ҳеч бир йўналишга эга бўлмаган холда тахсил олар эдилар. Дарс давомида ўқувчиларга эркинлик берилиб, улар хохлаган натурага қараб расм чизар эдилар. Кўп холларда у ёки бу вазифани бажариш учун аниқ мақсад кўйилмасди. Шуни таъкидлаш керакки, хусусий тарзда ташкил этилган академиялар орасида хам аниқ йўналишларга эга бўлган ўқув даргохлари мавжуд бўлган: Жумладан венгер рассоми Шимон Холлоши (1857-1919) ва югослав педагог - рассоми Антон Ашбелар (1862-1905) мактаби диққатга сазавордир. Яхши йўлга қўйилган методика ва ўзига хос равишда тузилган дастурлар асосида ўқитиш тизими уларни бутун жахонга машхур қилган бўлиб, ушбу мактабдан ўнлаб истеъдодли рассомлар етишиб чиққанлар. XIX асрнинг охирига келиб академик тарзда ўқитиш тизими ўз йўналиши жихатидан янги замон талабларига жавоб бера олмай қолди. Қисқа вақт ичида турли бадиий оқимлар пайдо бўла бошлади. Неормрессионизм, кбизм, экспрессинизм, даизм, сюрреализм ва турли тармоқли оқимларнинг ўзаро зиддиятлари ўқитиш методикаси айниқса қаламтасвирнинг ривожланишига ўзининг салбий таъсирини кўрсатди. Санъатшунослик академик тарзда ўқитиш тизимига қарши чикиб бундай шаклда таълим тарбия бериш ёшларнинг ижодий ривожланишига тўсқинлик қилади деб хисоблар эдилар. Тарихдан маълумки ўша даврда намойиш этилган кўргазмалардаги бадиий асарларнинг умумий маданият савияси уёкда турсин, уларда тасвирлашнинг оддий қонун-қоидаларига хам эътибор берилмаганлигини кўрамиз. XX асрнинг бошларига келиб Гарбий Европа ва Америка давлатларининг бадиий мактаблари тўла инқирозга учради.

www.arxiv.uz Қаламтасвир ишлаш услублари хам кескин ўзгарди. Тасвирланажак намуна қиёфасини ноизчил ўрганиш, унинг тузилиш қонун-қоидаларини енгил-елпи эгаллаш оқибатида узоқ муддатли академик қаламтасвирлар ишлаш ўрни юксак кораламалар билан алмашди. Баъзи рассом-педагоглар эса ўз ўқувчиларига буюмлар шаклларини хохлаганча бузиб тасвирлашга рухсат этдилар. Бу хол собик совет тузуми давридаги ўқитиш тизимига хам ўз таъсирини кўрсатди. Академияларга антик даврга мансуб гипс хайкал намуналари йўқ қилинди, иқтидорли рассомлар томонидан яратилган академик ишлар барбод этилди. Натижада академик расм чизиш мустақил ўқув фани сифатида ўзининг қадрини йўқотди. Машўулотлар узбиларчилик тарзида ўтказилди. Тасвирлаш учун буюм ва нарсаларни (қуйилмаларни) ўқувчилар педагогсиз ўзлари хохлаган тарзда ташкил этардилар. Вазифалар эса аниқ мақсадга қаратилмасдан енгил елпи бажарилар эди. Бу эса ўқувчилар билан якка тартибда ишлаш имконини бермас эди. 1939 йилдан бошлаб собиқ иттифоқнинг кўпгина йирик шахарларининг олий таълим тизимида тасвирий санъат ўқитувчиларини тайёрлаш бўлимлари ташкил этилди. 1942 йилдан бошлаб эса ушбу бўлимлар бадиий графика факультетларига айлантирилди. Ушбу ўқув даргоҳларида тасвирий санъат машўулотлари хусусан қаламтасвир – академик тарзда нарса ва буюмларни хаққоний қилиб ўхшатиб тасвирлаш йўлга қўйилгани билан эътиборлидир. Бунинг натижасида ёшларни турли хил формалистик оқимларга кириб кетмасликларига имконият пайдо булди. 1947 йилда эса собиқ иттифок бадиий академияси ташкил этилди. Унинг уша йили қабул қилинган қарорларига эса 1947-48 ўқув йилидан бошлаб барча бадиий – олий ўқув даргоҳлари биринчи курсларда гипсдан ишланган антик давр бош намуналари ва одам портрети, иккинчи курсларда эса инсон қомати ва гипс торс намуналари, учинчи курсларда инсон қоматининг турли мураккаб одатларини тасвирлаш, тўртинчи бешинчи курсларда эса 2-3 либоссиз

www.arxiv.uz гавданинг қаламтасвирини узоқ муддатда академик тасвирлаш вазифалари белгиланди. Шундан сўнг собиқ иттифоқ республикаларининг Таллинн, Киев, Тбилиси шаҳарларида бадиий институт ташкил этилди. 1955 йили Низомий номидаги ТДПИ қошида ҳам Бадиий – графика факультети ташкил этилиб, турли йилларда иқтидорли рассом-педагоглар – Ўзбекистон халқ рассомлари М.Набиев, Н.Кузибоев, академиклар Р.Чориев, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоблари А.Бойматов, М.Саидов, доцентлар К.Эминов, Ю.Елизаров, Т.Огонесов, Н.Тен, Г.Абдурахмонов ва кўплаб йирик мутахассислар фаолият кўрсатадилар. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, қайси даврда бўлишидан қатъий назар тасвирий санъатнинг ривожланган энг йирик чуққиси, уни илмий асосланган, мукаммал ишлаб чиқилган методларида хамда назарий билимлар билан амалий фаолиятинининг уйўунлашган даврида ўз аксини топган. Педагогика университетлари ва институтларида тасвирий санъат ўқитувчиларини тайёрлашда қаламтасвир асосий фан хисобланади. Қаламтасвирга оид назарий билимлар эса бўлажак ўқитувчи-рассом учун нихоятда зарур. Қаламтасвир чизиш қонун-қоидалари, ундаги иборалар, турли ашёлар билан ишлаш технологияси, инсон ва хайвонларнинг пластик анатомияси, ёруў ва соялар, уларнинг буюм ва нарсалардаги кўринишлари: дарахт ва шох-шабаларнинг тузилиш хусусиятлари кабиларни ўқитувчи мутахассис ўқувчига методик босқичлардан фойдаланган холда тўғри тасвирлашни ўргатиши ва илмий жихатдан атрофлича тушунтира олиши керак. Кейинги вақтда тасвирий ва амалий санъатни ривожлантиришга хукуматимиз катта эътибор бермоқда. Унга эса қаламтасвир машўулотлари юксак даражада олиб борилгандагина эришиш мумкин. Буюк Микеланжело Буаноротти айтганидек: “Қаламтасвир - бошқача қилиб айтганда, чизгилар санъати, рангтасвир, хайкалтарошлик, меъморчиликнинг энг юқори нуқтаси қаламтасвир барча фанларнинг илдизи

www.arxiv.uz ва манбаидир”. Ушбу сўзлар 500 йил олдин айтилганига қарамасдан ҳозир ҳам қимматини йўқотмаган ва ўз исботини топмоқда.

O'xshashlar

Чет эллар тасвирий санъат ўқитиш методлари

Умумтаълим мактабларида ҳамда академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида тасвирий санъат ўқитиш методикасининг мақсад ва вазифалари

1920-1990 йиллардаги тасвирий санъат ўқитиш методикасининг қисқача тарихи

Инсон қиёфасини академик қаламтасвир усулда тасвирлашда методик изчилликка риоя қилиш

Тасвирий санъат тарихи