Ўзбекистонда музей иши тарихи. Туркистонда дастлабки музейларнинг вужудга келиши - Tarix - Referatlar

Ўзбекистонда музей иши тарихи. Туркистонда дастлабки музейларнинг вужудга келиши

Yuklangan vaqt:

24.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистонда музей иши тарихи. Туркистонда дастлабки музейларнинг вужудга келиши Режа: 1. Музейларнинг шаклланиш тарихи. 2. Рус босқини даврида музей иши.

Ўрта Осиё халқлари қадимдан Яқин Шарқ ва Ғарб давлатлари, яъни Урарту, Миср, Греция, Бобил, Рим кабилар билан иқтисодий ва маданий алоқалар ўрнатганлар. Ўрта Осиё заминида ўтган машҳур «Буюк ипак йўли» Шарқий Осиё ва Ҳиндистонни Ўрта ер денгизи мамлакатлари билан боғлар эди. Бундай жозибали ўлка барча давлатларда чет эл истилочиларининг диққат марказида бўлган. Шу сабабли тақдир тақазоси билан Ўрта Осиёнинг тарихий қисмати жуда оғир кечди. Босқинчилик урушлари, ҳукмрон доираларнинг ўзаро ички зиддиятлари туфайли тўс-тўполонлар ҳам тез-тез юз бериб турган. Доимий қирғинлар туфайли бетакрор саройлар, гўзал шаҳарлар, ноёб иншоотлар вайронага айланиб, йиғилган бебаҳо маданий бойликлар ғолиблар ўлжаси бўларди. Муаррих Мухаммад Наршаҳийнинг гувоҳлик беришича, араблар Пойкант жангларидан ҳисобсиз тилло , кумуш буюмлар , қурол аслаҳалар , қимматбаҳо кийим - кечаклардан иборат катта ўлжа билан қайтганлар . Араб истилоси даврида хазина тўплаш , маданий бойлик жамғариш ишларида дурустроқ силжиш юз бермади . Ўрта Осиёда мустақил Сомонийлар давлатининг (IX-X асрлар ) барпо бўлиши бу борада тубдан ўзгариш қилди . Бу даврда сарой бойликларидан ташқари, катта кутубхоналар, архивлар ташкил этилди. Тарих гувоҳлигича, Х асрдаги Бухоро ва Шероз амирликлари кутубхоналарида инсоният яратган кўплаб нодир китоблар бўлган. Ғазнавий сулоласининг асосчиси Мухаммад Ғазнавий ҳам жуда кўп китоблар тўплаган. Хоразмшоҳ Мухаммад мамлакатнинг равнақи йўлида катта ишлар қилди. Гўзал саройлар, қасрлар, мақбаралар қурди. Нодир моддий-маънавий

бойликлар тўпланди, аммо бу бетакрор санъат ва маданият ёдгорликлари, бутун шаҳар мўғул босқинчилари истилоси туфайли йўқотилди. Кутубхоналар ёндирилди, маданий ҳаёт 100 йиллар орқага чекинди. Орадан 150 йил ўтгандан сўнг Ўрта Осиёда фан ва маданият қайта куртаклай бошлади. Айниқса, Амир Темур томонидан ягона марказлашган давлат тузилиши ва Самарқанднинг пойтахт қилиниши катта бойликларнинг тўпланишига сабаб бўлди. Меъморий ёдгорликлар, мақбаралар, масжид- мадрасалар, саройлар қурилди. Амир Темур забт этган мамлакатлардан қадимий қўлёзмалар, хон, амирларга тегишли ёзишма ва элчилик ҳужжатлари, мусулмон дунёсининг муқаддас китоби бўлмиш «Усмон Қуръони»нинг асл нусхасини Самарқандга келтирди. Дунёга машҳур Темур кутубхонасини барпо этди. Темурнинг севикли набираси, Шарқнинг буюк астроном олими Мирзо Улуғбек бу кутубхонани янада бойитди. Темурий ҳукмдорларнинг ҳаммаси маданиятни ривожлантиришга катта ҳисса қўшдилар. Маълумотларга кўра, Алишер Навоийнинг жуда катта, нодир, қўлёзмаларга бой шахсий кутубхонаси бўлган. Бу кутубхонадан тарихчи Хондамир, мусаввир Бехзод ва бошқа олиму фозиллар фойдаланганлар. Бухоро-Хива хонликларида ҳам нодир қўлёзмалар коллекциясини тўплаб сарой ва шахсий кутубхоналар барпо этиш одат бўлган эди. Хива хони Муҳаммад Раҳим II , (Феруз таҳаллуси билан машҳур шоир 1865-1910) кутубхона барпо этиб уни дунёнинг ҳар чеккасидан келтирилган нодир қўлёзмалар билан бойитиб боради. Ўрта Осиёда биринчи бўлиб Хивада литография ташкил қилиб, ноширлик санъатини ривожлантирилади. XIX асрда Хива хонлиги ўзининг китоб хазинаси билан дунёга машҳур бўлади. Бу ерда араб, форс-тожик тилларидаги қўлёзмалар ўзбек тилига таржима қилинган. Қўқон хонлигида ҳам бой кутубхона бўлиб, нодир қўлёзмаларга эга эди. Бу даврда Ўрта Осиёнинг йирик шаҳарлари Фарғона, Бухоро, Қўқон,

Тошкент ва бошқа шаҳарларда китоб ихлосмандлари бўлиб, улар жуда катта маблағ сарфлаб нодир қўлёзмаларни йиққанлар. Масалан: Тошкентда Жўрабекнинг шахсий қўлёзмалар коллекцияси машҳур эди. (1906 йилда ўлдирилган.), Боқижон бой, Қози Мухиддин, Андижондаги Дукчи Эшон кутубхоналари, Бухорода яшаган Қози Шарифжон Махзун Зиёнинг кутубхонаси ва ундаги қўлёзмалар ўзининг нодирлиги ва қадимийлиги билан машҳур эди. Шундай қилиб, юқоридаги фактлар асосида шундай хулосага келиш мумкинки, Ўрта Осиё диёрида моддий ва маънавий ёдгорликларни тўплаш асрий анъана бўлиб, миллий хусусиятларга, ислом дини урф одатларга риоя қилган ҳолда амалга оширилган. Ўрта Осиёлик буюк алломаларнинг қомусий, шох асарлари XII асрдан Оврупа мамлакатларида лотин тилига таржима қилиниши, дунё фани ривожига катта ҳисса қўшди. Шарқ мамлакатларида эса, бу шоҳ асарлар кутубхоналарнинг олтин фондига айланди. Қадимдан Оврўполик олимлар, хукмрон доиралар Ўрта Осиё халқларининг тарихи, маданияти ва маданий ёдгорликларини эгаллашга ҳаракат қилардилар. Кейинги даврга келиб, Ўрта Осиёдан фақат ерли муаллифларнинг қўлёзмалари эмас, балки Шарқдаги буюк мутаффаккирларнинг фақат номларигина маълум, аммо ўзи топилмаган асарлари ҳам худди шу ердан чиқиш мумкин деган мулоҳазада бўлдилар. Дарҳақиқат, уларнинг тахминлари тўғри чиқди ва изчил олиб борилган ҳаракатлари натижасида Ўрта Осиёнинг маънавий ҳазиналари Оврўпо-Осиё давлатларининг мулкига айланди. Бу ишлар хилма-хил йўллар билан амалга оширилди: бу бойликлар хонликларга келган элчиларга совға сифатида берилди, савдогарлар, атайлаб келган сайёхларнинг ҳаракатлари, ўртададаги воситачилар орқали ва босқинчилик ҳаракатлари туфайли хорижий мамлакатларга чиқа бошлади. Масалан: 1740 йили Эрон шоҳи Нодиршоҳ Ўрта Осиёни босиб олади ва Амир Темур мақбарасидан кўп ёдгорликларни олади: Темур қабри устидан нефрит тоши, соҳибқироннинг мақбарага

қўйилган олтин сопли қиличи ва қалқонлари, қабр устига қўйилган Қуръон Самарқанддан босиб олинган бехисоб ўлжалар ичида олиб кетилади. Аммо Темур қабри тошини йўлда синиб қолгани учун тезикда қайтаради. 1831-1833 йилларда Ост-Индия компаниясининг лейтенанти Александр Бёрнс Бухорода яшаб, қадимий тилла ва кумуш тангаларни йиғади ва 200 дан ортиқ нодир нумизматика коллекциясини барпо этиб, Британия музейига тақдим этади. Ҳозир бу коллекция бебаҳо ҳисобланади. Аммо бу борада Рус империяси алоҳида кенг кўламда «изланиш» ишларини олиб борди. Бу жараён айниқса XIX асрга келиб жуда авж олди. Петербургдаги Осиё музейининг директори, шарқшунос олим Х. Д. Френ 1834 йил Ўрта Осиёдан излаб топилиши мумкин бўлган Шарқ муаллифларига мансуб «Юз асарнинг хронологик рўйхати» ни тузиб чиқди. Оренбург божхонасига савдогарларни жўнатиш ва кўрсатилган қўлёзмаларни Петербургга юбориш ҳақида фармойиш берилди, бу вазифа буюрганидан ҳам аъло даражада бажарилиб, Яқин ва Ўрта Шарқ халқлари тарихи географиясига доир қимматли қўлёзмалар Петербургга оқиб кела бошлади. Бу Ўрта Осиё моддий ва маънавий ёдгорликларининг олиб келинишининг биринчи босқичи эди. Шу даврдаёқ Оврўпо давлатлари ва Русиянинг подшо саройлари кутубхоналарида Туркистон ёдгорликлари пайдо бўла бошлади. 1853 йили рус қўшинлари томонидан Оқ масжид қалъасининг қўлга киритилиши пайтида моддий ва маънавий хазиналаримиз рус қўшини томонидан вахшийларча таланди. 1869 йилдан режали ўлжа йиғиш чоралари ишлаб чиқилди. Солдат- офицерлар қўлларига Петербургда ёзилган тавсиянома берилиб қандай нарсаларга аҳамият беришликлари кўрсатилган эди. Асосий мақсад: Туркистон шаҳарлари ва хонликлардан қўлёзмалар, ҳужжатлар, танга, муҳр, амалий санъат намуналари, осори-атиқалар, маҳаллий ҳунармандларнинг ижод маҳсулотлари, гиламлар, мис ўймакорлиги буюмлари, нодир эгар- жабдуқлар, заргарлик буюмлари, айниқса, соплари дур, гавхар тошлари

билан безатилган қимматбаҳо металлардан ясалган қилич, ханжар, пичоқлар ва бошқа буюмлар Петербургдаги музей ҳамда кутубхоналарга жўнатилиши керак эди. Ҳарбий бошлиқлар ва амалдорлар бу қимматбаҳо ёдгорликлардан ўзларига коллекция тўплашни ҳам унутмадилар. 1869 йили Самарқандда Туркистонннинг биринчи генерал-губернатори К. П. Фон Кауфман (1867-1882й) мусулмон дунёсининг муқаддас китоби VII аср Куфа қўлёзма ёдгорлиги «Усмон Қуръони»ни Петербург императорига жўнатди. 1870 йили Бухоро амири фуқаролари қўзғолонини бостириш баҳонасидаги ҳарбий юришда Шаҳрисабз ва Китоб бекларига қарашли жойлардан 97 жилд қадимий қўлёзмалар тортиб олинди. Маданий ва маънавий ёдгорликларни илмий асосда йиғиш 1873 йили Хива хонлигига юриш олдидан жуда мукаммал ташкил қилинди. Бу ишга Петербургдаги рус география жамияти бош қош бўлди. Йирик шарқшунос олим П. И. Лерх хонликда нималарга эътибор бериш ва йиғиш ҳақида мукаммал дастур ишлаб чиқиб Туркистонга юборди. Дастур, яъни «Кўрсатма» типография йўли билан нашр қилиниб солдат ва офицерларга тарқатилди. «Кўрсатманинг» махсус бўлимида архив ҳужжатлари, тилла, кумуш тангалар ва қўлёзма китобларни йиғиш алоҳида қайд этилди. Яна кўрсатиладики, юқоридаги ёдгорликлар, қозихоналар, масжид-мадраса ва хонадонлардан олинсин. Бу ерларда Абу Райхон Беруний, А. Навоий ва бошқа мутаффаккирларнинг қўлёзмалари бўлиши шартлиги кўрсатилади. Ёзилган қўлёзма ва осори-атиқа буюмларини Петербургга жўнатиш Туркистон генерал-губернаторининг фахрий маслаҳатчиси шарқшунос олим А. Л. Кун зиммасига маъмурий йўл билан юклатилади. Солдат ва офицерларни рағбатлантириш йўллари кўрсатилади. Бу пайтда Хива хони шошилинч равишда қочган бўлиб, сарой босқинчилар иҳтиёрида қолган эди. Хон саройи ва ундаги хазиналар талон-

тарож этилди, қўлёзмалар ва ҳужжатлар Петербург императори кутубхонасига (ҳозирда С. Шедрин номидаги Петербург давлат кутубхонаси) жўнатилди. Хива хони тахти эса 1874 йилда Москвадаги қурол аслаҳа палатасига топширилди. Бу тахтни илмий тавсиф этган рус олими В. В. Стасов: «Бу тахт Хива ҳунарманд усталарининг маҳорат чўққиси, яъни металлга гул солиш ҳунарининг бетакрор маҳсули» дейди. Хон саройидан олинган қимматли ўлжалар ичида 200 та пул ясайдиган қолиплар, 25 пуд тилла ва кумуш, хон муҳри, 200 дан ортиқ қадимий тангалар, беҳисоб қимматли тошлар ва тиллодан ясалаган заргарлик буюмлари ва кийим- кечаклар бор эди. Бу нарсалар Петербург ва Москва музейларига Эрмитаж, Царскосельский арсенал, Москва политехника музейи, этнография музейи ва бошқа жойларга жўнатилди. Булар бутун дунёдан келтирилган санъат дурдоналари эди. Беҳисоб Хитой чинни идишлари, Эрон, туркман ипак гиламлари, Кашмир рўмоллари, ажойиб чопон ва қурол аслаҳалардан, беҳисоб заргарлик буюмларидан иборат эди. Фақат XVII - XVIII - XIX асрга оид Хитой чиннисидан ясалган буюмлар 1000 дан ортиқ бўлиб бу нарсалар рус офицерларига ўлжа бўлди. 1875-1876 йили Қўқонга юриш бўлди, хонлик тугатилиб, хонлик хазинаси, ундаги қўлёзмалар қимматли мис, тилла, кумуш буюмлар, қурол аслаҳалр Петербургга жўнатилди. Қўқондан олинган мисгарлик, заргарлик буюмлари шу вақтгача йирик музейлар-Эрмитаж, Британ музейи ва бошқа музейларнинг кўргазмаларида кўрсатилмоқда. Шундай қилиб, Ўрта Осиё халқларининг тўкилган қонлари ҳисобига Туркистон ерида 5 та маъмурий вилоят: Сирдарё, Зарафшон (Самарқанд), Фарғона, Каспий орти вилояти, Еттисув тузилиб генерал-губернаторга қарам бўлди ва Россиянинг тўла маънодаги колониясига айланди. Бухоро билан Хива рус империясининг тобе хонликлари бўлиб қолди. Ўлкада ярим подшо Туркистон генерал-губернатор бўлиб, у чекланмаган ваколатга эга эди.

Энди янги вазифа Ўрта Осиёнинг улкан территориясини ўзлаштириш, уни чоризмнинг Шарқдаги истеҳкомига, бойиш манбаига айлантириш, ўлкани мукаммал ўрганиш, яъни ўлкани ер ости ва ер усти бойликларини ўсимлик ва ҳайвонот оламини, тарихини, этнографиясини ўрганиш зарур эди. Бу борада катта дастур ишлаб чиқилди: унда Туркистоннинг қадимги тарихи, моддий ва маънавий ёдгорликлари, географияси, ер ости ва ер усти бойликлари, табиати, ҳайвонот дунёси, урф одатлари, ҳаёт тарзини кенг кўламда ўрганиш ва ўзлаштириш мўлжалланган эди. Шу мақсадда генерал-губернатор ҳузурида фахрий маслахатчилар штати барпо этилди ва бу лавозимларга шарқ тарихи билимдонлари жалб этилди. Петербургдан шарқшунос олимлар Ўрта Осиёга доимий ва узоқ муддатли командировкаларга келиб маҳаллий коллекционерлар ва шарқшунослар ёрдамида ҳар тарафлама текшириш ўтказар эдилар. Улар ишни археологик қазилмалар ва бетакрор мақбара ва мадрасалардан бошлар эдилар. Бу ишларнинг натижаси ўлароқ, улар ихтиёрида қадимий нодир ёдгорликлар, қимматли манбалар тўпланарди. Бу ноёб манбалар Петербург музей ва кутубхоналарига жўнатилади. Улар Петербургнинг ҳамма шаҳарларига генерал губернатор ваколати билан бориб хон саройлари, мадрасалар, масжидлар, қозихона ва савдогарларнинг шахсий коллекцияларини, моддий ва маданий ёдгорликларни, қадимий нодир қўлёзмаларни изчил равишда қўлга киритиб, саралаб Петербургдаги археоглогия комиссиясига, Осиё музейига ва Император кутубхонасига узлуксиз жўнатиб турдилар. Булардан ташқари шу мақсад йўлида 1867 йилдан то 1917 йилгача Туркистонда 15 тадан ортиқ илмий жамият ва тўгараклар ишлаб турган. 1895 йилда Тошкентда археолог, этнограф ва антропологлар тўгараги ташкил этилиб, унга Николай Петрович Остроумов бошчилик қилди. Тўгаракнинг асосий вазифаси-ўлканинг бой маданияти ва тарихини ўзида мужассамлаштирган ёдгорликларни тўплаш ҳамда ўрганиш бўлди. Бу ишда

Петербургдаги император археологлар жамияти билан ҳамкорлик йўлга қўйилган эди. Тўгарак тўпланган ёдгорликлар ҳақида марказга ахборот бериб турар ва марказдагиларнинг тавсияси билан қўлга киритилган ёдгорликларни Петербургга жўнатар эдилар. 1898 йилда Андижон қўзғолонининг сардори Дукчи Эшон кутубхонаси мусодара қилинди. Ундаги 194 нодир қўлёзма тезликда Петербургга жўнатилди. Туркистон хазиналарини марказга юборишда жонбозлик кўрсатган яна 3 чи бир гуруҳ бор эдики, улар маҳаллий ҳаваскор ёдгорликлар муҳлислари эдилар. Улар ўлка зиёлилари, рус маъмуриятининг расмий ходимлари ва катта кичик ҳарбий амалдорлар эдилар. Рус тарихининг намояндалари ўзларининг Туркистонда олиб борган илмий ва ёдгорликларни тўплаш ишларида маҳаллий мухлисларга таяндилар. Масалан: самарқандлик Мирза Қосимов, тошкентлик савдогар Акром Асқаров, самарқандлик Мирза Абдулла Бухорий, этнограф Шохимардон Иброҳимов, самарқандлик Абу Саид Махсум, археолог Олим Турди Мирғиёсов ва бошқалар. Булардан ташқари, яна Петербург, Москва музейларидан беҳисоб мутахассислар тез- тез ўлкага келдилар ва ҳисобсиз ёдгорликларни олиб кетдилар. Шундай қилиб, бундай жозибали, афсонавий ўлка рус ҳукмдорларини шошилтириб қўйди. Ўлкада ҳар тарафлама «илмий текшириш» ишлари ривожланиб кетди. Чор ҳукумати Туркистон ўлкаси халқ оммасига миллий жиҳатдан ўзини англаш учун имкон бермас, чунки улар орасида тарихий билимларни кенг ташвиқот қилиш ва улар эътиборини қадимги ёдгорликлар қимматига жалб этиш чоризмнинг мустамлака сиёсатига путур етказади, деб ҳисоблардилар. Лекин Ўрта Осиёни ўз мустамлака мулки деб билган чоризм беқиёс бойликларни ўзлаштириш учун Туркистонни илмий асосда ўрганиш зарурлигини яхши тушунарди. Илмий жамиятлар, Туркистон ўлкасининг тадқиқотчи олимлари, айрим шахслар, айрим муассасалар ûç ôîíäëàðèíè Туркистон ўлкаси минералогияси, зоологияси, нумизматикаси, этнографияси, флора, фауна дунёсига оид ажойиб коллекциялар билан тўлдириб олдилар.

Шу муносабат билан тарқоқ коллекцияларни бирлаштириш ва уларни Петербургга жўнатиш учун саралаш маркази лозим бўлиб қолди. Бунинг учун энг қулай Марказ музей ҳисобланиб, ўлкада музей ташкил этиш масаласи кўтарилди. Жумладан, А. П. Федченко Туркистон генерал губернаторига тайёрлаган ахборотда «Туркистонни муваффақиятли ривожлантириш учун у билан асосли равишда танишиб чиқиш керак, музей эса бунинг энг яхши воситасидир», деб ёзган эди. Шундай қилиб, А. П. Федченко, И. В. Мушкетов, В. Ф. Ошанин, В. В. Бартольд ва бошқалар Туркистонда музейлар қурилишининг ташаббускорлари бўлдилар. 1876 йил биринчи бўлиб Тошкент музейи (ҳозирги Ўзбекистон тарихи давлат музейи) очилди. Шу пайтдан эътиборан, Ўрта Осиёда бош музейнинг мавжудлиги расман тан олинди. 1896 йили Самарқанд, 1898 йили Еттисув, 1899 йили Фарғона ва Каспий орти (Ашхобот) ўлка музейлари барпо этилди. Экспозицияларнинг мазмунига келсак, унинг асосий вазифаларидан бири чоризм қуролининг Ўрта Осиёдаги ғалабаларини шарафлашдан иборат бўлиб, Туркистонни босиб олишдаги рус генераллари ва офицерларининг кўрсатган «жанговарлиги» мадҳ этилиб, уларнинг саноқсиз портретлари кўрсатилган эди. Экспозицияларда маҳаллий тилларда изоҳ текстлари берилмасдан, маҳаллий аҳоли музейни кўриш ва тушуниш учун қисқача изоҳларга мухтож эди. Умуман, мустамлака маъмурияти музей экспозициялардан, ҳукумрон метрополия ғояларини тарғиб қилиш учун фойдаланар эди. Бу ишда рус буржуазияси, савдогарлар ҳамда корчалонлар, мустамлака табиий бойликларини суистеъмол қилишдаги ўз ютуқларини намойиш этиш ва шу билан ўз маҳсулотларини пуллаш учун реклама яратишга ҳаракат қилар эдилар. Шундай бўлсада, XIX асрда Туркистон ўлкасида дастлабки музейларнинг юзага келиши ўлкада маданиятнинг ривожига қўшилган ҳисса,

деб биламиз. Маҳаллий аҳолининг оз қисми зиёлилари музей экспозициялари билан танишиб, ўлкаларининг ўз табиати, ер ости ва усти бойликларидан намуналар кўриб, ўзлигини билишда туртки олган бўлсалар ажаб эмас.

O'xshashlar

Мустақиллик даврида Ўзбекистонда музейлар ва музей иши

1941-80 йилларда Ўзбекистонда музейлар ва музей иши

1917-1941 йилларда музей иши ва ёдгорликларни асраш

Туркистонда архив иши (1917-1924 йиллар)

Ўзбекистон тарихи Давлат музейи