Туркистонда архив иши (1917-1924 йиллар)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

46 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Туркистонда архив иши (1917-1924 йиллар) Режа: 1. Кириш 2. Архивларни марказлаштириш. ЯДАФ фаолияти. 3. Марказий ва маҳаллий архив ташкилотларининг фаолияти.

www.arxiv.uz 1917 йилги октябр воқеаларига қадар ҳужжатлар ҳар бир идорада ва ташкилотнинг ўзида сакланган. Архивлар тарқоқ ҳолда бўлиб, ҳужжатлар бир жойда йиғилмаган, марказлашмаган эди. Октябр тўнтаришидан кейин Туркистон РСФСР таркибида автоном республика сифатида фаолият кўрсата бошлади. Россия ҳукумати чиқарган барча қонунлар, қарорлар Туркистон учун ҳам тегишли эди. Шуни айтиш керакки, РСФСР ҳукумати 1918 йил 1 июнда «Архив ишини қайта қуриш ва марказлаштириш тўғрисида» декрет қабул қилди. Бу декрет асосида барча тарқоқ архивлар марказлаштирилди. Шундан келиб чиққан ҳолда Туркистон Республикаси Марказий Ижроия Комитети (МИК) 1919 йил 5 ноябрда «Архив ишини қайта қуриш ва марказлаштириш тўғрисида» қарор қабул қилди. Бу қарорга асосан 1917 йилга қадар бўлган барча идоравий архивлар тугатилди, архив ҳужжатлари Туркистон Республикасининг Ягона давлат архив фонди (ЯДАФ)ни ташкил қилади, деб эълон қилинди. ЯДАФни бошқариш учун Туркистон Республикаси Архив иши бош бошқармаси ташкил қилинди. ЯДАФга 1917 йил 25 октябргача бўлган барча ҳужжатлар топширилиши керак эди. Юқоридаги таъкидланган қарорда архив ҳужжатларини йўқ қилиш тартиби ўрнатилди. Давлат идоралари Архив иши бош бошқармаси рухсатисиз ўз ҳужжатларини йўқ қилиш ҳуқуқига эга эмас, деб кўрсатилган. Совет идораларида ташкил бўлган ҳужжатлар ЯДАФнинг таркибий қисми деб қайд қилинган. Бу ҳужжатларни Архив иши бош бошқармасига назорат қилиб туриш топширилган. Бу бошқарма Маориф халқ комиссарлиги ҳузурида ташкил қилинган. 1919 йил 15 ноябрда Туркистон Республикаси Маориф халқ комиссарлиги қарорига биноан Архив иши марказий бошқармаси тузилди ва В. Н. Кучербаев бошқарма бошлиғи этиб тайинланди. Тез орада РСФСР Архив иши бош бошқармаси (Бошархив)дан Тошкентга вакил қилиб Д.И.Нечкин юборилди. Турккомиссия уни Туркистон Республикаси Архив иши марказий бошқармаси бошлиғи қилиб тайинлади.

www.arxiv.uz Д.И.Нечкин МИКнинг архив тўғрисидаги қарорига ўзгартиришлар киритди. Муҳим ўзгартириш шу бўлдики, Туркистон Республикаси Архив иши марказий бошқармаси бошлиғи РСФСР Бошархиви розилиги билан Туркистон Республикаси Маориф халқ комиссарлиги қарорига асосан тайинланади деб кўрсатилди. Бу билан Туркистон Республикаси ҳуқуқи, шубҳасиз, чекланди. Архив иши марказий бошқармаси қуйидаги бўлимлардан иборат эди: бошқарма бошлиғи ҳузуридаги кенгаш, иш бошқармаси, илмий статистика бўлими, инспекция, таҳририят кенгаши, давлат архивлари бўлими. Кенгаш маслаҳат органи бўлиб, бўлимлар режалари, ҳисоботларини эшитган, уларнинг фаолиятини йўналтириб турган, илмий, методик ишларни тасдиқлаган ва архив тўғрисидаги қонуний ҳужжатлар лойиҳаларини кўриб чиқиш билан шуғулланган. Инспекция давлат ташкилотлари иш юритишини ва архивлари ишини назорат қилган. Илмий статистика бўлими архивлар ҳақида маълумотлар йиғиш ва методик қўлланмалар тайёрлаш билан машғул бўлган. ЯДАФ 8 та секция ва 4 бўлимдан иборат эди. Бўлимлар қуйидагилардан иборат бўлган: 1-бўлим - маъмурий-дипломатик, юридик секцияларни бирлаштирган; 2-бўлим - ҳарбий секция; 3-бўлим - маориф ва иқтисодиёт секциялари; 4-бўлим - тарихий-инқилобий, шарқ ва матбуот секцияларидан иборат бўлган. Давлат архиви фондига фақат 1917 йилдан олдинги ташкилотлар архив ҳужжатларигина эмас, балки совет ташкилотлари архив ҳужжатлари ҳам қабул қилинган. Ташкилотларда ҳужжатлар 5 йил сақланиши ва кейин давлат архивига топширилиши белгиланган. Бу қоида 1921 йил 30 сентябрдан кучга кирган.

www.arxiv.uz Жойларда вилоят архив бўлимлари ташкил қилинди. Масалан, 1920 йил мартида - Фарғонада, 1920 йил июнда - Самарқандда, ўша йил ноябрда - Еттисувда, 1921 йил мартда - Каспий орти вилоятида ана шундай архив бўлимлари ташкил қилинди. Маҳаллий архив ташкилотлари Туркистон Республикаси Халқ Комиссарлари Совети (ХКС)нинг 1921 йил 25 январдаги «Вилоят архив фондлари тўғрисида»ги қарорига асосан қонуний жиҳатдан расмийлашди. Бу қарорга кўра вилоят ҳудудидаги барча идораларнинг иш юритиш ҳужжатлари вилоят давлат архиви фондининг таркибий қисми ҳисобланади, деб кўрсатилган. Марказий ва маҳаллий архив ташкилотларининг муҳим вазифаси архив ҳужжатларини қидириб топиш ва йиғиш эди. 1920-1921 йиллари 500 дан ортиқ фондлар ҳисобга олинди. 1921 йил охиригача давлат архив фондларига 157 та ҳарбий ва фуқаро ташкилотлари 305 мингдан ортиқ йиғмажилдларни топширдилар. 1922 йили 83 та ташкилот томонидан 200 мингга яқин йиғмажилд топширилди. Туркистон Республикаси ХКСнинг 1921 йил 25 январдаги қарорига биноан архивларда қўлёзма ҳужжатларгина эмас, балки нашр қилинган материаллар ва фото ҳужжатлар ҳам йиғила бошланди (варақалар, хитобномалар, тарихий китоблар ва рисолалар). Архив ҳужжатларини сақлаш чоралари кўрилди. Ҳукуматнинг 1921 йил 23 июндаги буйруғи билан ҳужжатларни йўқ қилиш ман қилинди. Архив ташкилотлари ҳужжатларни қабул қилиш билан бирга уларни тартибга келтириш ишлари ҳамда архив ҳужжатларидан фойдаланишни ташкил қилиш, уларни баён қилиш билан шуғулландилар. Архив ҳужжатлари рўйхатини тузишдан олдин бу ҳужжатлар керак ва кераксизларга ажратилиб, илмий, амалий аҳамияти борларини доимий сақлаш, бундай қимматга эга бўлмаганларини йўқ қилиш белгиланди, яъни архив материалларининг ўзига хос экспертизаси ўтказилди. Бу масала бўйича Туркистон Республикаси ХКСнинг 1923 йил 25 январдаги «Архив

www.arxiv.uz ҳужжатларини сақлаш ва йўқ қилиш тўғрисида»ги қарорида йўл-йўриқлар, кўрсатмалар берилди. Ушбу қарорда архив ҳужжатларининг йўқ қилишни қуйидаги тартиби ўрнатилган эди: архив ҳужжатлари таркибидан йўқ қилинадиган хужжатларни ажратиш учун Ажратиш комиссиялари тузилиб, уларга Архив бошқармаси ва архиви текширилаётган идора вакиллари киритилиши белгиланган. Бу комиссия қарорини Архив иши Марказий бошқармаси ҳузуридаги Текшириш комиссияси кўриб чиқиб, ўз хулосасини Бошқарма бошлиғи тасдиғига ҳавола қиларди. Шундай қилиб, ташкилотлар ҳужжатларини йўқ қилиш ҳуқуқи архив идорасига - Архив иши Бош бошқармасига топширилди. Давлат ташкилотлари унинг рухсатисиз архив ҳужжатларини йўқ қилиш ҳуқуқига эга эмас эди. Архив ходимлари ҳужжатларни йўқ қилишга жуда эҳтиёткорлик билан ёндашишарди. ЯДАФ таркибидаги архив ҳужжатлари экспертиза қилиниб, доимий сақлаш учун ажратилган ҳужжатлар тартибга солинди ва рўйхатлаш- тирилди. 1920-1922 йилларда ЯДАФда 150 мингга яқин ҳужжатлар рўйхатга олинган. 1924 йилга келиб бутун сақланаётган архив материалларининг учдан бир қисми тартибга солинган эди. Архив ҳужжатларини тартибга солиш улардан илмий ва амалий мақсадда фойдаланиш имконини берди. Архивнинг илмий ходимлари бир неча илмий ишлар тайёрлашди. Масалан, А.А. Галперин «1918 йил мартда Колесовнинг Бухорога юриши» асарини ёзган эди. Архив ташкилотлари архив ҳужжатлари кўргазмаларини ташкил қилди, идораларга маълумотномалар берди, ҳужжатлардан қироатхоналар орқали фойдаланишни ташкил қилди. 1920-1924 йилларда методик қўлланмалар ҳам ёзилди. Масалан, архив фондларини баён қилиш, ташкилотларда жорий архивлар ишларини олиб бориш тартиби, жорий архивларни назорат қилиш ва ҳисобга олиш, ҳужжатларни ажратиш ва йўқ қилиш тўғрисида йўриқномалар тузилди.

www.arxiv.uz Туркистон Республикаси архивларининг бу ишлари архив назарияси ва амалиётига муҳим ва салмоқли ҳисса бўлиб қўшилди. Шундай қилиб, октябрь тўнтаришидан кейинги дастлабки йилларда Туркистон архивчилари республикада марказлашган архивни ташкил қилиш учун бор кучларини аямадилар. Архив ҳужжатларини ташиш учун транспорт ва маблағ бўлмаган ҳолларда уларни архивчиларнинг ўзлари ташидилар, сақлаб қолиш учун қўлдан келган барча чораларни кўрдилар. Ўша йиллар энг оғир йиллар эди. Маошлар ярим йиллаб берилмас эди, лекин архивчилар иситилмайдиган совуқ хоналарда, оч ҳолда ишласалар ҳам ишни ташламай давом эттирдилар. Туркистон Республикасининг архив ходимлари октябрь тўнтаришидан олдинги ташкилотларнинг, яъни Туркистон генерал-губернаторлиги ташкилотларининг архивларини сақлаб қолиш учун катта ишларни бажардилар. Юқорида таъкидланганидек, Туркистон Республикасининг Ягона давлат архив фонди ташкил қилиниб, архив ҳужжатларини йиғишдан ташқари уларни тартибга солиш, баён қилиш, улардан фойдаланишни йўлга қўйиш бўйича ҳам кўпгина ишлар амалга оширилди. ,

$www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР 1. Азаров А.И., Брежестовская Н.В. Государственнье архивы и архивное дело в союзн ы х республиках.-М.: 1971. 2. Алимов И.А., Эргашев Ф., Бўтаев А. Архившунослик.-Т.: 1997. 3. Алимов И.А. О видах и формах публикации исторических источников в архивных учреждениях Узбекской ССР \\Вид ы и формы публикации исторических источников.-М.: 1960. 4. Алимов И.А. Использование документальн ы х материалов госархивов Узбекской ССР \\Архивы Украин ы -Киев.: 1966, №2. с.39-42. З.Алимов И.А. Архив \\Ўзбек совет энциклопедияси.-Т.: 1971. жилд 1. Б.485- 486. 6. Алимов И.А. Создание и усовершенствование научно-справочного аппарата в ЦГА УзССР \\Советские архив ы - 1972, №4. с.99-100. 7. Археографическая деятельность архив ны х учреждений СССР (1918-1975 гг). Авторский коллектив: Алимов И.А. и другие.- М.: ВНИИДАТ, 1979 8. Архив ы .\\Историческая энциклопедия. Т. 1.-М.: 1961.$

O'xshashlar

1940-1960 йилларда Узбекистонда архив иши

Узбекистонда архив ишининг ташкил килиниши (1925-1940 йиллар)

1917-1941 йилларда музей иши ва ёдгорликларни асраш

Ўзбекистонда музей иши тарихи. Туркистонда дастлабки музейларнинг вужудга келиши

Ўзбекистон Республикаси фаолият юритаётган марказий давлат архивлари