logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tarix
  4. Xitoyning birlashtirilishi

Xitoyning birlashtirilishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77 KB
Ko'chirib olish
Xitoyning birlashtirilishi Reja: 1. Sin davlati kuchayishi , Shan Yan islohotlari. 2. Sin sulolasi davrida Islohotlar. 3. Sin Shixuandi. Xitoy birlashgan davlati vujudga kelishi. Sin davlati kuchayishi , Shan Yan islohotlari . Miloddan avvalgi 770 yilda Chjou podsholaridan biri Pin Van g‘arbiy ko‘chmanchilar siquvi oqibatida o‘z poytaxtini sharqdagi Lo-i shahriga (keyinroq Xenan viloyatidagi Lo - yanga) ko‘chirgan. Xitoyning mustaqil mayda shohliklarga bo‘linib ketishi aynan shu davrdan boshlandi. Ular endi Sharqiy Chjou davlatiga bo‘ysunmaydigan bo‘lib oldilar. Miloddan avvalgi VII asrda beshta eng qudratli shohlik ittifoq tuzib, markazlashgan davlatni barpo qilish harakati yuzaga keldi. Biroq bu vaqtinchalik birlashuv bo‘lib, mustahkam emas edi. Beshta katta shohlikning har biri ustunlikka uringani tufayli, kuchlar muvozanati buzildi. Ular hokimligi davri, ya’ni miloddan avvalgi VII - V asrlar odatda “besh hokim” davri deb nom oldi. Miloddan avvalgi V asrda ayrim shohliklar o‘rtasida kurash ayniqsa keskinlashdi. Shuning uchun ham miloddan avvalgi V - III asrlar davri “Kurashuvchi shohliklar” (Chjan -go) nomini olgan 1 . Qadimgi Xitoy tarixining bu davri ko‘p manbalar asosida o‘rganilishi mumkin. Ammo o‘zaro sinfiy munosabatlar xarakteri hamda ba’zi ijtimoiy - iqtisodiy atamalarning ma’nosini aniq belgilab olishga imkon beradigan maxsus manbashunoslik va tarixiy – lingvistik asarlarning yo‘qligi tufayli ijtimoiy - iqtisodiy munosabatlar masalasini to‘la hal qilib bo‘lmaydi. Lekin Xitoy tarixchilari va sobiq mamlakat olimlarining asarlari ba’zi faktlarni   aniqlashga imkon berib, ular Xitoy quldorligi tarixidagi o‘ziga xos xususiyatlarni bilib olishga yordam beradi. Temirni rivojlantirishda sekin – asta burilish yasalishi, yangi va ancha mukammal temir qurollarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Miloddan avvalgi VII asrda Si hukmronligida davlat temirni o‘z monopoliyasiga oladi. Omoch uchun temir tishlardan foydalana boshlaydilar, bu esa mehnat unumdorligini oshiradi va qishloq xo‘jaligida ko‘plab qullardan foydalanish imkoniyatini beradi. Biroq avvalgi qishloq jamoalarining barqarorligi quldorlik munosabatlarining rivojlanish jarayoniga to‘sqinlik qiladi. 1 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P.287-293. Bu jamoalarning ko‘pi, ayniqsa mamlakatning uzoq joylaridagi jamoalar juda sodda urug‘ - qabilachilik sharoitida yoki bir qadar taraqqiy etgan oila – jamoa tuzumi sharoitida yashaganlar. Xitoy podsholari tomonidan qo‘shni yerlarning istilo qilinishi hamda bir qancha mustaqil shohlik tashkil etilishi yirik urug‘ - qabila va oila - jamoa guruhlarini qul qilishdan iborat qadimgi Xitoyning o‘ziga xos, alohida shakllarining paydo bo‘lishiga olib kelib, bu guruhlar rasmiy jihatdan davlat “quli” hisoblansa ham, amalda qisman ayrim amaldorlarning ixtiyorida bo‘lganlar. Shu sababli erkin jamoa a’zolarini anglatadigan ayrim atamalar ba’zan qullarni ifodalash uchun ham qo‘llanilgan. Ikkinchi tomondan, quldorlik munosabatlari rivojlanmagan bir sharoitda quldorlarga qaramlikdan erkinlikka o‘tish bosqichlarini bildiradigan gradatsiyalar (darajalar) hukm surib, buni patriarxal quldorchilikning saqlangani, butun - butun jamoalar ommaviy qul qilingani, nihoyat Xitoyning iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan markaziy tumanlari bilan Xitoyning Chjou davlatiga qarashli keng chekka yerlarga joylashgan ko‘chmanchilar va dehqonlar turmushi o‘rtasidagi keskin farq ham ko‘rsatib turadi. Doimo urushlar chiqishi va davlat markazlarining joydan joyga ko‘chirilishi, “siyosiy sohada”gi o‘zgarishlar qullarni ko‘pincha yalpisiga   ozod qilib yuborilishiga, erkin dehqonlarni esa, aksincha, qullikka tushishiga olib kelgan. Vaholanki, jamoalar natural xo‘jalikka asoslangani uchun, ishlab chiqarish usuli o‘zgarmay qolavergan. “Chen” so‘zi “xizmatkor”, “qul”, jumladan “uy quli” ma’nosini anglatgan. “Min” so‘zi birga qo‘shib ishlatilganida, odatda, butun mehnatkash xalqni, ehtimol, og‘ir qullik, qaramlik sharoitida yashagan jamoachilarni anglatgan bo‘lsa kerak. Faylasuf Men - Szining ijtimoiy - siyosiy asarida (miloddan avvalgi IV - III asrlar) saqlanib qolgan ma’lumotlar bu davrning xo‘jalik va ijtimoiy tuzumiga tavsif beradi. Ayrim shohlarning ustun bo‘lishi va hokimlik qilish uchun olib borgan o‘zaro urushlari mehnatkash xalq ommasi gardaniga g‘oyat og‘ir yuk bo‘lib tushgan. Qishloq xo‘jaligi hamda quldorlikka asoslangan hunarmandchilikning rivojlanishi savdo ayirboshlashning yanada o‘sib, shaharlar paydo bo‘lishiga va savdogarlar qatlami o‘sishiga olib keldi. Xuanxe daryosi atrofidagi hududlardan topilgan moddiy madaniyat yodgorliklari ishlab chiqarish paydo bo‘layotganligidan dalolat beradi. Guanszi asarida bozor ahamiyati hamda tovarlar narxini tartibga solish haqidagi fikrlar berilgan. Muallif savdogarlarni xalqning alohida qatlami sifatida ko‘rsatadi, “bozor bilan bog‘liq” odamlarning katta siyosiy va iqtisodiy bilimlardan xabardor ekanligini uqtiradi. Bu davr uchun sudxo‘rlik rivojlanishi xos bo‘lgan. Bu vaqtlarda sudxo‘rlik maxsus amaldorlar tomonidan tekshirib turilgan. Sin davlati tashkil topgan davrga kelib alohida “boylar” tabaqasi paydo bo‘ladi. Ular yirik mulk (yer) ga ega bo‘lib, savdo ishlarida faol ishtirok etganlar. Xitoy manbalarining xabar berishicha, o‘sha davrda boylar ko‘payib, Sin Shi Xuan - di o‘z poytaxtida savdoni taraqqiy ettirish uchun ularning oilasini poytaxtga ko‘chirib keltirgan. Bu raqam mubolag‘a bilan aytilgan bo‘lishi ham mumkin. Savdo va sudxo‘rlik rivojlanishi sinfiy ziddiyatlarning kuchayishiga sabab bo‘ladi. Sinfiy kurashning keskinlashuviga yo‘l qo‘ymaslik uchun ijtimoiy islohot loyihalari ilgari surildi. Mazkur loyihalar hukmron amaldorlar sinfi manfaatlarini va, birinchi navbatda, savdogar tabaqalarining manfaatlarini yuz berishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy larzalardan qo‘riqlashni maqsad qilgan. Sin sulolasi davrida Islohotlar. Sinfiy ziddiyatlarning keskinlashuvi hukmron sinf - quldorlar sinfining yashashi va boyishiga jiddiy xavf tug‘dirgan. Ijtimoiy islohot o‘tkazishga urinishlar shiddatli sinfiy kurashni kuchsizlantira olmadi. Amaldorlar yer egaligining o‘sishi va savdoning rivojlanishi natijasida irrigatsiya shahobchalarini saqlab qolish,   shuningdek, mamlakatni ko‘chmanchilardan mudofaa qilish zarurati yuzaga keldi. Markazlashgan kuchli davlatni tiklash hamda butun mamlakat uchun mustahkam va yagona davlat apparati barpo qilishni talab etardi. Ana shu munosabat bilan miloddan avvalgi VI asrdagi falsafiy asarlarda davlatni idora qilish tamoyillari vujudga keladi hamda alg‘ov – dalg‘ovlar davridan keyin mustabid tuzumini tiklash zarurligi ko‘rsatiladi. Masalan, faylasuf Men – Szi dehqonchilik ustidan davlat nazorati o‘rnatilishini tavsiya qiladi. Jumladan, qishloq xo‘jaligini yuksaltirish uchun imperatorlarga irrigatsiya choralarini ko‘rish xususida ko‘rsatma beradi. Miloddan avvalgi IV asrda Sin shohligi boshqa barcha katta podsholiklar orasida eng kuchli podsholik bo‘lib qoladi. Sin shohligi hukmdorlari butun Xitoyga hokimlik uchun bir asr mobaynida qattiq kurash olib boradilar. Sin hukmdori Chjen barcha qolgan shohliklarni bo‘ysundirib, butun Xitoyni o‘z hokimiyatiga birlashtirib, Sin Shi Xuandi (miloddan avvalgi 22I - 210 yillar) unvoniga ega bo‘ldi. Hukmronligi davrida yagona va markzlashgan Xitoy davlati tiklandi. Avvalgi mustaqil shohliklar o‘z mustaqilligini yo‘qotdilar. Shu tariqa Chjou xonligi tugatilib, uning o‘rniga yangi markazlashgan Sin shohligi tashkil topdi 2 . Miloddan avvalgi IV asr va III asr boshlarida   Xitoyning tobora parchalanib, borish jarayoni mamlakatda ishlab chiqaruvchi kuchlarning va ayirboshlashning rivojlanishiga to‘siq bo‘ldi. Butun mamlakatda yagona sug‘orish tarmoqlarini vujudga keltirish, daryo suvlarini muntazam taqsimlab turish ishi barcha o‘lkalar birlashuvini taqazo etgan. Ammo maydalashuv sharoitida buning iloji bo‘lmagan. Shunday hodisalar yuz berganki, bir tumanda boshqalari bilan kelishmay to‘g‘on qurilishi kelishmovchiliklari tabiiy ofat keltirib chiqargan. Ikkinchi tomondan, o‘zaro dushman bo‘lgan shohliklarning chegaralarida o‘rnatilgan bojxona g‘ovlari xo‘jalik sohasidagi o‘zaro munosabatlar taraqqiyotiga to‘sqinlik qilgan. Shuni ham nazarda tutish kerakki, sinfiy kurashning keskinlashuvi va ko‘chmanchilar tomonidan solingan xavf hukmdor tabaqalarda mamlakat birligini tiklashga intilish paydo qilgan. Ichki va tashqi dushmanlarni yengish uchun quldorlar markazlashtirilgan hokimiyatni mustahkamlashga muhtoj edilar. Mamlakatni yangidan birlashtirishda Xitoyning g‘arbiy tumanlarini o‘z ichiga olgan va hukmronligini janubdan, Yanszi qirg‘oqlarigacha o‘rnatgan Sin shohligi asosiy o‘rin tutdi. 2 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B/758-759. Miloddan avvalgi IV asrda Sin shohligida Shan Yan nomli katta mansabdorning tashabbusi bilan muhim islohotlar o‘tkazilgan. Bu islohotchi davlat xizmatidagi oqsuyaklarga va savdogar - sudxo‘rlar doirasiga tayanib, patriarxal oila va qishloq jamoalariga qat’iy zarba bergan. Yer islohoti   shundan iborat ediki, yerni istagancha xususiy mulk qilib olish hamda yerni erkin tarzda sotish va sotib olish mumkin bo‘lgan. Shan Yan katta oilalarning parchalanib, mulklari bo‘linishiga xayrixoh, shuningdek jamoadagi chek yerlarni sotishga ijozat bergan. Soliq zulmi kuchaytirilgan. Hosildan olinadigan soliq yer solig‘i bilan almashtirilgan, bu soliq yer miqdoriga qarab har bir yer egasidan olingan. Soliqlar hosilga bog‘liq bo‘lmay, hosil bo‘lmagan yili jamoaning mahsulot topshira olmagan a’zolari (yer hajmiga qarab belgilangan) xonavayron bo‘lib, yerlari, hatto ozodligidan ajrab qolgan. Nihoyat, maxsus ma’muriy islohot mamlakatdagi barcha aholi ustidan nazorat joriy qilishni ko‘zda tutib, aholi muayyan mayda guruhlarga bo‘lingan. Shu bilan birga ekin maydonini kengaytirish va mamlakatga dehqon aholisini tortish yuzasidan ham bir qancha tadbirlar ko‘rilgan. Bu esa dehqonchilik xo‘jaligi darajasini ko‘tarishga xizmat qilgan 3 . Sin hukmdorlari shu yo‘l bilan g‘oyat katta mablag‘ to‘plaganlar. Bu mablag‘ ularga qo‘shinni qayta tashkil etishda yordam bergan. Bronza qurol – yaroq o‘rnini temir qurollar egallagan. Qo‘shinda yanada qattiqroq intizom, rag‘batlantirish va mukofotlash tartibi o‘rnatilgan. Shan Yan islohotlari tufayli Sin podsholigi qo‘shini o‘z jangovarligi bilan boshqa shohliklarning qo‘shinlaridan ustun bo‘lib, bu keyingi urushlarda namoyon bo‘ldi. Miloddan avvalgi III asrning birinchi yarmida Sin podsholari barcha dushmanlarini tor - mor qildi. Chjou sulolasi miloddan avvalgi III asr o‘rtalarida hokimiyatni qo‘lidan boy berdi. 3 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P.294-296. In Chjen o‘z shohligi davrida (miloddan avvalgi 246 - 210 yillar) butun hududidagi barcha mamlakatlarni o‘ziga bo‘ysundirdi. Miloddan avvalgi 22I yilda u imperator (xuandi) unvonini olib, Sin Shi - Xuandi (Sinning birinchi imperatori) degan nom oldi. U shimolda xunnlar, janubda (Yanszi) Yue mamlakati bilan (hozirgi Guandun va Guansi viloyatlari hududi ham shu mamlakat tarkibiga kirgan) bir necha bor muvaffaqiyatli urush qilgan. Shimoliy ko‘chmanchilardan mamlakatni himoya qilish uchun Buyuk Xitoy devori (Saddi Chini) qurilgan. Bu tuproq tepalar, tosh va g‘ishtdan ishlangan devor va minoralardan iborat murakkab istehkom bo‘lib, uning uzunligi 4000   kilometr, balandligi 10 metrga teng. Devor shu qadar qalinki, uning ustida yonma-yon oltita otliq bemalol yura oladi. Bu istehkom qurilayotganda avvalgi istehkomlar ham Buyuk Xitoy devoriga qo‘shilib ketgan, shunday bo‘lsada benihoya ulkan ish amalga oshirilgan. Bu istehkom qurilishida salkam ikki million kishi (asosan harbiy asirlar va hukm qilingan jinoyatchilar) mehnat qilgan. Sin Shi – xuandi o‘zining ichki siyosatida Shan Yan qonun-qoidalariga amal qilgan. Butun davlat 36 viloyatga bo‘linib, bu viloyatlar shoh amaldorlari tomonidan idora qilingan. Avvalgi zodagonlar boshqarish ishlaridan chetlashtirilib, qattiq nazorat ostiga olingan. Sin Shixuandi. Xitoy birlashgan davlati vujudga kelishi. Markaziy hokimiyat tomonidan urug‘ zodagonlariga, shaxsiy yer egalari bilan savdogarlarga ko‘rsatilayotgan xomiylik qattiq qarshilik tug‘dirgan. Butun maorif ishlarini o‘z qo‘llariga olgan konfutsiychilar (Konfutsiy falsafasi maktabi vakillari) bunda rahbarlik qilganlar. Ular eskilik tarafdori, yangilikning dushmani bo‘lib, Shan Yan islohotlarini tan olmagan. Sin Shi - Xuandi bu oqimga qarshi qattiq choralar ko‘rdi. 460 ta konfutsiychi olim qatl qilingan. Rivoyatlarga ko‘ra, imperator o‘zga tartiblar hukm surgan zamonga oid barcha falsafiy va tarixiy adabiyotlarni yoqib tashlashni buyurgan. Sin Shi - Xuandining ichki va tashqi siyosati, qo‘shinni va amaldorlar apparatini boqish hamda istehkom va saroylar qurilishi g‘oyat katta mablag‘ni talab qilgan. Soliq va majburiyatlar og‘irligi asosan dehqonlar gardaniga tushgan. Qishloq jamoalari butkul tushkunlikka yuz tutganlar. Xitoyda markazlashtirish jarayoni avj oldi. Bir - biriga tayanch bo‘lib, bir - birini qo‘llab – quvvatlamasligi uchun, imperator Vey daryosi shimoliy sohilidagi yangi poytaxt – Syanyan shahriga aslzoda oilalarini ko‘chirib kelgan. Ular o‘zlarining avvalgi mahalliy urug‘- qabilalaridan uzoqlashi, poytaxtda hech qanday tayanch va kuchga ega bo‘lisha olmaganlar. Vassallarni mahalliy etnik   ism bilan atalishi man etilib, oddiy aholi “qoraboshlar” nomini olgan. Sin Shi - Xuandi tadbirlari qattiqqo‘llik bilan o‘tkazilishi tufayli, nafoqat oddiy xalq, balki zodagonlarning ham qarshiligiga uchradi. Sin Shi – Xuandi davrida Xitoyning barcha tumanlarida qo‘zg‘olonlar ko‘tarilib, ular ayovsiz bostirilgan. Imperator hayotiga to‘xtovsiz suiqasdlar sababli, u o‘z makonini doimo o‘zgartirib, to‘xtagan joyi ma’lum bo‘lmagan. Sin Shi-Xuandi miloddan avvalgi 210 yilda asab kasalligidan vafot etadi. Uning hukmdorlik davridan nishona sifatida Buyuk Xitoy Devori qoldi, xolos. Sin Shi-Xuandi o‘limidan so‘ng dehqonlarning ommaviy qo‘zg‘olonlari ko‘tarilib, unga qullar ham qo‘shilganlar. Bu harakat yo‘lboshchilaridan biri Lyu Ban ismli qishloq oqsoqoli ayniqsa nom qozondi. U xalq ommasigina emas, balki Sin Shi-Xuandi vaqtida tor-mor bo‘lgan zodagonlarni ham o‘ziga og‘dirib, raqiblarini davlat boshqaruvidan chetlashtirgan. Miloddan avvalgi 206 yilda u Sin sulolasining so‘nggi vakilini ag‘darib, birinchi, yoki Katta Xan sulolasi deb nom olgan yangi sulolaga asos soldi. Sin sulolasi hukmdori Shi-xuandi hokimiyatiga qarshi dehqonlarning noroziligi ortib, ular ko‘plab qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Miloddan avvalgi 206 yili qo‘zg‘olonchi dehqonlar yo‘l boshchilaridan biri Lyu Ban taxtni egallab, Sin sulolasi hukmronligiga yakun yasadi va yangi davlatga asos soldi. Bu qo‘zg‘olon natijasida dehqonlarning iqtisodiy ahvoli birmuncha yaxshilanib, soliqlar kamaytirildi va davlat mehnat majburiyatlari yengillashtirildi. Ammo hokimiyat quldor zodagonlar qo‘lida qolaverdi. Ular dastlab dehqonlarga bir oz yon bergan bo‘lsalar ham, vaqt o‘tishi bilan sharoit yana ilgarigi ahvoliga qaytdi. Adabiyotlar : 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2.

O'xshashlar

Germaniyaning Birlashtirilishi
Italiyaning birlashtirilishi
XVIl asrning - oxiri XIX asr 70 -yillarida Xitoy
Xitoydagi Daryo sulolasi
Eng Qadimgi Xitoy