XVIl asrning - oxiri XIX asr 70 -yillarida Xitoy - Tarix

XVIl asrning - oxiri XIX asr 70 -yillarida Xitoy

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

147 KB

Ko'chirib olish

XVIl asrning - oxiri XIX asr 70 -yillarida Xitoy Reja: 7. XVII asrning ikkinchi yarmi XVIII asrning oxirida Xitoyning ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy ahvoli. 8. Maxfiy jamiyatlar faoliyati va xalq qo`zgolonlari. 9. Birinchi afyun urushi (1840-1842y) 10. Taypinlar qo`zgoloni (1850-1864y) 11. Ikkinchi afyun urushi (1856-1860y) 12. TaypinIar va boshqa xalq qo`zg`olonlarining bostirilishi. 13. XIX asr oxirida Xitoyning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli. 14. Xitoyning xorijiy mamlakatlar bilan munosabatlari va tashqi siyosati. 15. Xalq qo`g`g`olonlari va ijtimoiy harakat. 16. Xitoydagi chet el interventsiyasi.

$XVII asrning ikkinchi yarmi VA XVIII asrning oxirilarida xitoyning ijtimoiy iqtisodiy va styosiy ahvoli XVII asrning 20-30 yillarida Shimoliy Xitoyda qudratli dehqonlar urushi boshlanib u 15 yildan ko`proq vaqt davom etdi. 1644 yilda impycriya poytaxti Pckin qo`zg`olonchilar. tomonidan olinib, Min sulolasi laxtdan agdarildi. Natijada Xitoyning shimoliy va markaziy viloyatlarida feodallar yer mulklaridan, imtiyozlaridan mahrum qilinib, ularning ko`pchiligi qirgin qilingan. Ana shunday bir vaqtda Xitoy feodallari manjuk nyazlariga yordam so`rab murojaat qiidilar. Lyaodun yarim oroiining shimoliy qismida yashagan manjur qabilalari Min impyeriyasining vassal! edilar. 1644 yilda Xitoy armiyasining qo`mondoni U Sanguy manjurlarga vassal tushib, ularga buysunganligini ma`lum qilgach, manjur qo`shinlari Pekinni cgallab, Xitoyda manjurlarning Sinn sulolasi (1644-1911) hukumronligiga asos soldilar. Manjur bosqinidan so`ng Xitoyning ijtimoiy iqtisodiy urzumida sezilarli o`zgarishlar yo`z bermadi, Xitoy avvalgidek agrar mamlakat bo`lib qolavyerdi. Min sulolasining hukumronligi da gi kabi Xitoyda ishlov beriladigan yerlar amaldorlar va fuqaro yerlari kabi 2 ta toifaga bo`lingan. Fuqaro yerlari ishlov beriladigan yerlarning 3\4 qismini tashqil etgan. Xitoy qishlog`ining ijtimoiy iqtisodiy hayoti asosini o`zaro qarindoshchilik aloqalari bilan bog`langan, yerga jamoaa bo`lib egalik qiladigan qishloq jamoaalari tashkil etadi. Bundan tashqari jamoaada alohida individual tarzda yerga egalik qilish ham mavjud bo`lib. oldingisidan farqli holda bu yerlarni sotish yoki ijaraga berish mumkin bo`igan. Qishloqni ekspulatatsiya qilishning asosiy ko`rinishi ijara chorakorlik bo`lib, ijara haqi hosilning 30% - 70% miqdorida olingan. Yyerlarning bir qismi impyeratorga, uning yaqin qarindoshlariga, manjur aslzodalari va zobitlariga legishli bo`igan. Davlat yer egaligining bir luri chegaradagi harbiy punktlarga tegishli bo`lib, ulardan keladigan daromad harbiy garnizonlar ta`minotiga sarflangan.$

Xitoy o`zining siyosiy to`zumiga ko`ra muslabid tizimiga asoslangan bo`lib, yakka hukmdor bog`dixon cheklanmagan hokimiyatga ega bo`igan. Impyeratorning qonun chiqaruvchi hokimiyati impyeralor kotibiyati va harbiy kengashidan iborat ikkita maslahat organidan iborat bo`igan. Mamlakat ma`muriy jihatdan 18 ta provintsiyalarga bo`lingan va ularni gubernatorlar boshqargan. Har bir provintsiyada 10 tadan viloyatlar bo` lib, viloyatlarda esa 1,5 mingga yaqin yezalar bo`igan. XVIII asrning oxirlarida Xitoyning mazkur 18 ta provinlsiyalarida 300 mln. ga yaqin aboli yashagan. Tsin hukumali 1755-1757 yiilarda Xitoyning shimoli-g`arbidagi Jung`or va 1757-1759 yillarda esa qoshg`ar xonliklarini bosib oldi. 1768-1769 yiilarda juda katta harbiy yuqotishlar evaziga Birmada, 1788-1789 yillarda Vc`lnamda Xitoy syo`zyerentligi o`rnatildi. Bosqinchilik yurushlari natijasida XVIII asrning oxirilariga kelib, Xitoy tyerritoriyasi ancha kengaydi. Biroq harbiy yurushlarni uyushtirish. bosib olingan yerlarda qo`zg`otonlarni bostirish hukumatdan katta harajatlarni talab qildi. Natijada yangi soliqlar joriy qilindi. cskilarining miqdori oshirildi. Xitoy aholisi juda tez ko`payib bordi va XIX asr o`rtalariga kelib .mamlakat aholisining soni 400 mlnga.yetdi. Natijada aholining turmush darajasi yomonlashib, joylarda isyon, qo`zg`alon ko`rinishidagi hukumatga qarshi xalqning norozilik harakatlari avj oldi. Maxfiy jamiyatlar faoliyati va xalq qo`zg`olonlari XVIII asr oxirilarida Xiloyda xalq qarshiligini tashkil qiluvchi markazlar vazifasini diniy sektalar va maxfiy jamiyatlar o`tadi. Barchaning o`zaro tengligi, o`zaro yordam berish zaruriyati kabi talablar turli diniy sektalar va maxfiy jamiyatlar g`oyasining asosini tashkil qildi. Bu sektalar va jamiyatlar qo`zg : olon ko`tari.sh yo`li bilan Xitoy da jamiyat munosabatlarining yangi printsiplarini joriy qilishga harakat qildilar. Ularning orasida eng keng tarqalgan shior bu manjurlarning noqonuniy hokimiyatini ag`darish shiori edi. Muxofillikdagi bu lashkilotlar faoliyatida «harbiy san`at» ya`ni, o`z tarafdorlarinl qo`I jangiga o`rgatish muhim ahamiyat kasb etdi. Diniy sektalar va maxfiy tashkilotlarga turli xil ijtimoiy

guruhlarning vakillari a`zo bo`igan ularning aksariyatini qashshoq dcxqonlar tashkil etgan. Shaolin buddaviylik monaslri monaxlarining faoli ishtiroki natijasida juda ommabop «Triada» jamiyati to`g`ildi. Monaxlari majurlar hokimyatini tan olmagani uchun qo`shin tomonidan ular (or-mor o`ilib,mazkur monastr yoqib yuborilgan. XVII asr oxirlarida «Oq nilufar» jamiyatining faoliyati kuchaydi.Uning rahbarligida 1786 yilda Xitoyda katta xalq qo`zg`aloni uyushtirildi. Qo`zg`olon anosan Markaziy Xitoy provintsiyalarini qamragan va a 1804yilgacha davom o`gan.Qo`zg`olonchilar manjurlar hukumatini ag`darib amal dor laming sotqinligi va shavqatsizligiga chek quyishni talab qildilar. 1796-1804 yillardagi qo`zg`olonning mag`lubiyatidan so`ng ham diniy sektalar va ularning larafdorlari manjurlar hukmronligiga qarshi kurashdan voz kechmadilar. 1813 yilda "Samoviy idrok jamiyati" Shimoliy Xitoyda qo`zg`olon uyushtirdi. Uning daholaridan biri o`zini Xitoy impycratori Min sulolasining davomchilaridan biri deb e`lon qildi. 200 kisliidan iborat qo`zg`alonchilarning bir guruhi 1813 yilning oktyabrida Pekindagi Sin hukumati qarorgohiga hujum uyushtirib. hokimyatni egallashga urindi. Biroq, hujum saroy qo`shini tomonidan lor-mor etildi. 1814 yil boshida qarshilikning so`ngi to`lqinlari haml bostirildi. Biroq mag`lubiyatga qaramasdan maxfiy jamiyatlar va diniy sektalarning faoliyati davom etdi. Ular XIX asr davomida ham, asosan, xalq hokimiyatiga qarshi kurashining ilhomchisi bo`lib qolovyerdi. 1841-1849 yillar davomida Xiloyliklar, tibetlaiklar, dunganlar va Xitoydagi boshqa xalq vakillari lomonidan manjurlarning hokimiyatdan agdarish, amaldor laming shavqatsizligini tugatish uchun. shuningdek, soliq va majburiyatlarga qarshi 110 ta xalq qcrzg`olonlari ko`tarilgan. XVIII asr oxiri XIX asrning boshlarida Xitoyga Angliya, Fransiya va AQSh kabi Xorijiy davlatlarning savdo ekspedetsiyasi tobora kuchaydi va maxfiy jamiyatlar va diniy tashkilotlar faoliyati juda kuchaydi.

Birinchi afyun urushi (1840-1842 YY.) XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida Sin Impyeriyasining ichki inqirozi mamlakatga Angliya ta`sirini kuchayishi bilan yanada chuqurlashdi. Angliyaning "Ots-Indiya" kompaniyasi Xitoy janubidagi savdoga o`z monopoliyalarini o`rnatib Xitoy hukumatini mavjud chegaralarni inkor qilishga harakat qildi. Angliya Xitoy bozorlarml ochib qo`yilishiga yerishish uchun kurashni davom ettirdi. Xitoy hukumati bilan kelishmagan holda Angliya – Xitoy savdosini ko`zatish maqsadida mgliz hukumatining vakili lord Neppyer Xitoyga kcladi. Sin hukumati Neppyerdan mamlakatdan chiqib ketishni talab qiladi. Shunda Neppyer arbiy ig`vogarlik uyushtirib ikkita harbiy kemani qo`lga oladi. Xitoy bilan Angliya urushining keskinlashuvida Afyun (Opyum) savdosi katta rol o`ynaydi. 1773 yil Hindistondagi Britaniya hukumati Xitoyda Afyun savdosiga ham o`z manopoliyasini o`rnatdi. Shundan boshlab Hindislon Xitoyni talash uchun Angiiiya qo`lidagi asosiy vosita bo`lib qoldi. XIX asrning 20-yillarida Xitoyga afyun kiritish jadal ravishda o`sib bordi. 1816 -1819 yilllarda yiliga 4420 quti(yashik) afyun kiritilgan bo`tsa, 1835-1819 yillarda esa yiliga 35445 quti afyun kiritilgan. 1795-yiI 1838 yillar maboynida Angliyaning Xitoydagi afyun savdosi 70 barobarga ko`paydi. Mazkur vaqt davomida Xitoyga 450 ming quti yoki 27 million kg afyun keltirilgan. Afyun savdosi bilan Amyerikalik savdogorlar ham shugallanishgan. Amycrikaliklar Xitoyga afyunni Turkiyadan keltirganlar. Xitoy hukumati 1800 yilda rasmiv ravishda afyun savdosini taqiqlanganligiga qaramasdan ingliz va Amyerikalik mahalliy amaldorlar orqali kontrabanda yo`q bilan afyun savdosini olib borganlar. Xitoy xalqining ilgor vakillari afyun savdosiga va uning istemol qilinishiga qarshi kurashdilar. Shunday kishilardan biri Lin Szsyuy edi. 1838-yil dekabrda u Xitoy hukumatining Guanchjouda provintsiya (afyun savdosining eng yirik markazlaridan biri)dagi vakili lavozimiga tayinlandi. Provintsiyaning markazi

bo`lgan Guanchjouda Lin Szyuy afyun savdosiga qarshi qa`tiy chora ko`rushi asosida ingliz va amyerikalik savdogorlardan 20 ming qutidan ziyotroq afyunni konfiskatsiya qilishga yerishdi. Angliya hukumati ushbu holatdan Xitoyga qarshi urushda bahona sifatida foydalandi. 1834-yil dengizda Xitoyda harbiy to`qnashuvlar bo`lib o`tdi. 1840 yil Angliya e`lon qilmasdan Xitoyga urush boshladi bu urush «Birinchi afyun urushi» yoki birinchi «anglo-xitoy» urushi, deb nom oldi. Tnglizlar juda shafqatsiz ravishda urush olib bordilar. Lin Szsyuy lavozimidan chetlatilib, uning o`rniga Xitoyning taslim bo`lishi tarafdori bo`lgan Si Shan (ayinlandi. U Angliyaning talablarini qabul qilishga tayyor ekanligini ma`lum qildi, biroq Bogdixon kelishuv bitimini tasdiqlamadi. Bundan norozi bo`lgan ingliz hukumati Xitoyga yangidan qo`shinjunatib, urushni davom ettirdi. Urushda Xitoy taslim bo`ldi. Urush 1842 yil avgustida Nankinda imzolangan sulh shartnomasi bilan o`zining nihoyasiga etdi. Nankin shartnomasi Yangi zamon tarixi davomida Xitoyning chet davlatlar bilan imzolagan dastlabki noteng shartnomasi edi, unga ko`ra Xitoyning Guanchju, Siyameen, Futjou, Nininbo va Shanxaydan iborat beshta porti inglizlar uchun ochib qo`yildi. Gonkong (Syangan) oroli Angliya ixtiyoriga o`tdi. Shunigdek, Xiloy 21mln. dollar miqdorida tovon to`lash majburiyatini oldi, bojxona mustaqilligidan mahrum bo`ldi. mamlakatga kiritilayotgan ingliz savdo mahsulotlariga 5% miqdorida boj to`lovi belgilandi. 1843-yilda Angliya Xitoy bilan «5 portda savdo qilish bo`yicha qushimcha bitim» deb nomlanuvchi hujjat imzolab inglizlarni Xiloy sudlariga tortmasligi maskur portlarda ingliz aholi punkillariga asos qilish kabi huquqlarni qo`lga kiritdi. 1844-yilda AQSh va Fransiya ham Xitoy bilan shunday sharlnomalarni imzolashga yerishdilar. Taypfinlar qo`zg`oloni (1850-1864) Afyun urushi va uning oqibatlari xalq ommasining ahvolini yanada ogirlashtirdi. Xitoyga afyun kiritish sur`atlari tez o`sdi. Tashqi savdodagi daromad Xitoy qo`shinini chetda • qolib ketishiga sabab bo`ldi. Natijada mis tangaga nisbatan kumish yuan (pul birligi) ning kursi oshib ketdi. Bu quyi xalq omassining ayniqsa dchqonlarning ahvolini ogirlashivuga olib keldi.

Ijtimoiy ziddiyatlar keskinlashib. Xitoyning janubiy provintsiyalarida xalqning norozilik harakallari kuchaydi, Guandun va Guansi provintsiyalarida dchqonlarning qo`zg`olonlari ko`tarildi. Bu provintsiyalar asr o`rtalarida ko`tarilgan qo`zg`olonning o`chog`iga aylandi, bu voqealar tarixga «Taypinlar qo`zg`oloni» nomi bilan kirdi. Taypinlar qo`zg`oloniga o`kituvchi Xun Syutsyuan (1814-1864) boshchilik qildi. U 1843 yilda «Samoviy hukumdorga siginish jamiyatl» (Bay shan de xo`z)ni to`zdi. Xun Guanchjoudagi xristian missionyerlari orqali xristian diniy la`iimoti bilan yaxshi tanishdi. Xrislianlikni yakka xudo haqidagi ijtimoiy tenglik haqidagi aqidalarini taypin (ijtimoiy adolat ramzi) printsplari bilan uygunlashtirib yangi diniy ta`limot yaratdi va o`zini bu dinning paygambari, deb e`lon qildi. 1850 yilda Xun Sinlarga karshi Guansida qo`zg`olon uyushtirdi. Qo`zg`olonchilarning ijtimoiy tarkibi turli xil bo`lib, unda dehqoniar, ishchilar, hunarmandalr, savdogorlar qatnashdi. Qo`zg`olonchilar boshlariga qizil peshonabog taqib olganliklari uchun bu qo`zg`olon «Qizil peshonaboglilar» qo`zg`oloni, deb ham ataladi. Tsin hukumatining qo`zg`olonni bostirishga bo`lgan urinishi muvaffaqiyatsiz bo`ldi. 1851 yil 11 yanvarda qo`zg`olonchilar Sinn sulolasining hokimiyatiga karshi «Yalpi farovonlik samoviy davlati»-Taypin tyangoni to`zganligini c`lon qildi. Xun Syutsyuanni samoviy hukumdor, deb atay boshladilar. Qo`zg`olonning dastlabki bosqichida qo`zg`olonchilarning asosiy maqsadi Xitoyni manjurlar zulmidan ozod etish va feodal to`zumini tugatishdan iborat edi. Dastlabki davr-Tszintyan qo`zg`olonidan Nankinni olinishigacha va u yerda Taypinlar davlatining markaziga asos solinishigacha bo`lgan davr (1850- 1853) Taypinlar davlati hududini kcngaytirish uchun kurash davri-Nankin olingandan to laypinlar lagyerini bulinib ketishigacha bo`lgan davr (1853-1856) Taypinlar qo`zg`olonining tanazzulga yo`z tulishi davri (1856-1860) Taypinlarning manjur-xitoy feodallariga va cho` davlatlar agressiyasiga Karshi kurashi va maglubiyatga uchrashi davri (1860-1864)dan iborat. Tay pin laming eng

katta muvaffaqiyatlaridan biri bu ularning armiyasi va lagyerida nizom o`rnatilganligi va ko`p sonli kuchli armiyani lashkil qilinganligi edi. 1851 yil ko`zida Guansi provintsiyasining Yun`an shahrida taypinlar hukumati to`zuldi. 1853 yilda Nankin olinib u taypinlar davlatining poytaxtiga aylantrildi. Nankinda hukumat «Samoviy sulolaning yer tizimi»,-degan hujjat qabul qildi. Bu taypinlar davlatining o`ziga xos dasturi bo`lib, u barcha yerlarni qo`zg`olonchilarga teng taqsimlab berishini harbiy jamoaalar to`zishni, huquqda ayollar yerkaklar bilan tenglashtirishni mulkiy tengsizlikka barham bycrishni ko`zda tutgan edi. Taypin tyangoning davlat to`zimi monarxiyadan iborat edi. Tashqi siyosatda taypiniar teng huquqda va o`zaro foydali bo`lgan savdoni yuritish. Taypin tyango hududida afyun savdosini taqiqlashga harakat qildilar. Taypinlar Sinn sulolasini taxtdan ag`darish maqsadida 1853 yilda Pckinga tomon shiniol yurushini boshladi, biroq bu va 1854 yildagi ikkinchi yurush ham taypinlar uchun muvaffaqiyatsiz bo`ldi. Taypinlarning harbiy muvaffakiyatsizliklari ularning xalq orasida mavqeini zayifiashtirib yubordi. Taypinlar orasidagi ichki kurash ham mazkur harakat uchun halokatli boTdi, 1856 yilda taypinlarning kuchlari boTinib ketdi. Bunday holatning bosh sabablaridan biri bu qo`zg`olon davomida feodallardan tortib olingan boyliklar evaziga iqlisodiy jihatdan baqquvvat bo`lib olgan qo`zg`olon daholari qo`zg`olonchilar ommasining umumiy manfaatlariga xiyonat qila boshladilar. Asosan dehqonlardan iborat bo`lgan armiya tarkibida ham birlik va intizom saqlab qolinmadi. Taypinlar hukumati va qo`shiniga rahbarlik qilayotgan tajribali Yan Syutsinga 1856 yil suiqasd uyushtirilib u va uning bir necha ming kishidan iborat tarafdorlari qirib tashlandi. Vaqtinchalik taypinlar hukumati va qo`shiniga boshchilik qilgan Shi Dakay 1857 yilda vazifasidan ozod etilgach yo`z mingdan orliq qo`shin bilan Nankindan Janubi-Garbiy Xitoy hududiga ketdi. Dcxqonlar urushining tushkunlik davri boshlandi. Bu davrda taypinlar davlatining rahbarlari bilan oddiy qo`zg`olonchilar o`rtasida tobora ajralish kuchaydi. Qo`zg`olonchi dehqonlar ilgargidek umumiy tenglik goyasini amalga oshirshga harakat qildilar. ularning rahbarlari csa yangi fcodallarga aylanib bordilar.

Taypinlar lagyeridagi boTini shva harakat rahbarlarining tez-tez almashuvi, ular o`rtasida hokimiyal uchun o`zarc kurash harbiy harakatlarning borishiga salbiy ta`sir o`tkazdi. Shu vaqtdan boshlab taypinlar asosan mudofaaga o`tdilar. Ikkinchi afyun urushi (1856-1860 yy.) Taypinlar qo`zg`olonining kuchayishi va ushbu qo`zg`olonni bostirish uchun hukumat tomonidan bo`lgan urushtardagi muvaffaqqiyatsizliklar, Xitoyni mustamlakaga aylantirish uchun harakat qilayotgan Yevropa davlatlarini tashvishga soldi. Xitoyda yo`zaga kelgan murakkab ijtimoiy-siyosiy ahvolda o`zlarining mavqeini mustahkamlash yoTida foydalanmoqchi bo`lgan Angliya, Fransiya va AQSh 1854 yilda Sinn hukumatiga yangi talablar qo`ydi. Sin hukumati bu talablarni rad etdi, biroq, Qrim urushi (1853-1856y.y.) davom o`ayotgan bir vaqtda mazkur davlallar Xitoyga karshi urush harakatlarini boshlashga jazm qilmadilar. Xitoyga karshi urushni 1856 yilda Angliya boshladi, biro? keyinroq urushga Fransiya ham qo`shildi. Bu urush Xitoy tarixida «ikkinchi afyun urushi» nomi bilan ma`lum. Harbiy jihatdan ustunlikka ega bo`lgan ittifoqchilaming qo`shini 1858 yil iyunida Sinn hukumalini sulh shartnomasini imzolpshga majbur bo`ldi. Tyantszinda imzolangan anglo- xitoy, franko-xitoy shartnomalariga ko`ra har ikkala davlat poytaxt Pekinda o`zlarining doimiy vakolatxonalariga ega bo`lish, ingliz va Frantsuz fuqarolari Xitoyda crkin faoliyat yuritish, Yantszi daryosi bo`ylab savdo qilish huquqlarini ko`lga kiritdi. Soliq va tolovlar miqdori yanada pasaytirildi, afyun savdosiga rasmiy ravishda ruxsat berildi. Xitoy Angliya" va Fransiyaga tovon tulash majburiyatini oldi. 1858 yili Rossiya va Xitoy o`rtasida Aygun shartnomasi imzolandi. Bu shartnomaga muvofiq Amur o`lkasi masalasi bo`yicha bu 2 davlat kelishib oldi. Amur daryosining so`l qirg`og`i Rossiya ixliyoriga o`tdi. Garchand, Rossiya va AQSh afyun urushlarida qatnashmagan bo`lsalarda Tyantszinda rus-xitoy, Amyerika-xitoy shartnomalari imzolanib, bar ikkala davlat ham Xitoyda o`z huquqlarini kengaytirishga yerishdilar. Shunday qilib, Tyantszin shartnomalari Xitoyni yarim mustamlakaga aylantirishda navbatdagi qadam bo`ldi. Sin hukumati bu bitimlarni ratifikatsiya qilishni paysalga sola boshladi. Bunga javoban Angliya

va Fransiya 1860 yilning iyunida Xitoy shimolida yangidan harbiy harakatlarini boshladi. Tyantszin egallanib, uning aholisi qirg`in qilindi, u yerda zo`rlik va talonchilik hukmron bo`ldi. Hashamati bilan mashhur bo`lgan Xiloy impyeratorining yozgi saroyi anglo-Franlsuz askarlari tomonidan vaxshiylarcha talandi va keyin yoqib yuborildi. 1860 yil Sinn xonadonining vaqli knyaz Gunn Anglo va Frantsuz vakillari bilan lyantszin shartnomasining shartlarini takrorlovchi Pekin konventsiyasini imzoladi. Bundan, tashqari Xitoyga 16.7 mln. lyan tovon to`lash majburiyati yuklandi. Bu ikki davlat Xitoydan kullarni olib ko`ib sotish uchun rasmiy ravishda ruxsatnomaga yerishdilar. Ikkinchi afyun urushining asosiy natijasi bu Xitoyni asoratga solinishini kuchfyishi bo`ldi. Urush natijasida kapitalistik davlallar Xitoyning ichki rayonlariga kirish va Pekin hukumatiga o`z ta`sirini utkazish kabi imkoniyatlarga cga bo`ldiiar. Biroq, Tyantszin va Pekin shartnomalarining bajarilishiga taypinlar harakati to`siq bo`lmoqda edi. Taypinlar va boshqa xalq qo`zg`olonlarining bostirilishi Taypinlar Yantszi vodiysining bir qismida o`z nazoratini o`rnatib mustaqil Xitoy davlatini to`zish uchun kurashmoqda edilar. Garbiy Yevropa davlallari taypinlar harakatini bostirish uchun Sinn hukumati bilan ochiqdan-ochiq ittifoqlilik qildi. Dchqonlar urushi tarixida manjur-xitoy leodallari va Yevropalik- amyerikalik intyerventiarning birlashgan kuchlariga qarshi kurash davri boshlandi. 1860-1864 yillar davomida taypinlar bilan sin va anglo-Frantsuz-amyerika qo`shinlari o`rtasida urush harakatlari davom etdi. Taypinlar davlati qurshovga olinib, birin-ketin uning hududlari ittifoqchilar tomonidan egallanib, 1864 yilning 19 iyulida Taypinlar davlalining poytaxti Nankin ishg`ol qilindi. Xun Syutsyuan oldinroq joniga qasd qildi. taypinlar armiyasiga qo`monlonlik qilgan Li Syuchcn o`ldirildi. Bir sutka mobaynida qo`zg`olonda ishtirok etgan yo`z mingdan ziyodroq Nankin aholisi qirg`in qilindi.

XIX asrning 50-70 yillarida Xitoyda taypinlar qo`zg`oloni bilan bir davrda sinlarga qarshi. hukumatning soliq, milliy va diniy siyosatga qarshi mamlakat shimoli va garbida bir qator xalq qo`zg`olonlari bo`lib o`tdi. Ulardan biri Xitoyning shimoliy-garbiy qismida musulmon diniga e`tikod qiluvchi dunganlarning sin hukumatiga qarshi ko`targan qo`zg`oloni cdi. Qo`zg`olon 3862 yil Shensi provintsiyasida boshlanib, keyinchalik Sinlszyanda davom etdi. 60-yillarning oxirilarida qo`zg`olon ommaviy tus oldi, unda dunganlar bilan birga uygurlar va boshqa xalq vakillari ham qatnashdilar. Sintszyanda mustaqil musulmon davlatini • to`zish uchun bo`lgan kurash davomida uchta xonlik tashqil topdi. Bular markazi Yettishahar bygan Qoshg`or, markazi Urimchi bo`lgan Dungan va markazi Kulja bo`lgan Taranehi xonliklari edi. 1878 yilda sin hukumati sinzyan qo`zg`olonini shafqatsiz ravishda bostirishga rnuvofiq b`ldi. Boyonxu boshchiligida ko`pchilik dunganlar O`rta Osiyoga kelib urnashdilar. Taypinlar va boshqa xalk qo`zg`olonlarini bostirishda 30mln. dan ortiq Xitoy aholisi qurbon qilindi. Bu va chet davlatlarning mustamlakachiligi oqibatida XIX asrning 70- yillarida Xitoy o`ta og`ir ijtimpiy-iqtisodiy inqirozni boshidan kechirdi. XIX asr oxirida xitoyning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli XIX asrning oxirida Xitoy qoloq, yarim feodal davlat bo`lib, uni manjur sulolasiga mansub impyeratorlar boshqarardilar. Yyerning asosiy qismi zamindor boylar qo`lida edi. Ko`pchilik dehqonlar zamindorlardan yyerni ijaraga olar, yyer haqini pul bilan yoki hosil hisobidan to`lab qutular cdilar. Yyeri bor dehqonlar ham mavjud bo`lsa-da, ular juda kam edi. Dehqonlar shaharga ish qidirib kelardilar, lekin har doim ish (opilmas edi, chunki Xitoy sanoati juda sekin taraqqiy etayolgan edi. XIX asrning so`nggi choragi va XX asrning boshida mamlakatda kapitalistik korxonalar: ko`mir shaxtalari, to`qimachilik korxonalari vujudga kelib, rivojlana boshladi. Dastlabki temir yo`llar qurildi. Iqtisodiy aloqaiar kengaydi. Yirik shaharlar barpo etildi. Ishchilar soni ko`paydi. Sanoat paydo bo`iishi bilan milliy burjuaziya ham paydo bo`la boshladi. Xitoy burjuaziyasining ko`pchiligi

kompradorlar, ya`ni chet el kapitali bilan ichki bozor o`rtasida vositachilik qilar edi. Ular chet el firmalarining agentlari bo`lib, xorijlikiar bilan birgalikda marnlakatni ekspluatatsiya qilar, chetdan keltirilgan tovarlarni sotish va arzon xom ashyo sotib olish hisobiga boyib borardilar. Xitoyning xorjiy mamlakatlar bilan munosabatlari va tashqi siyosati Pulga muhtoj bo`lgan Tsin sulolasi chet davlatlar bilan asoratli shartnomalar to`zar va milliy manfaatiarga xilof ravishda ularga «yon» berardi. 70-yillardayoq ajnabiylar Xitoyning 26 portiga bemalo! kiradigan, Xitoy portlarida o`zlarini hech kim nazorat qilmaydigan xo`jayiniardek ish yuritardilar. Temir yo`llar qurilishi xorijlikiar tasarrufida edi. Ko`mir shaxtalarining, konlarining katta. qismi ham ularning ixtiyorida edi. Xitoy chet el davlatlarning xom-ashyo bazasiga aylanib qoldi. Hatto chet elliklar katta shaharlarda o`z hududlarini tashkil etib, Xitoy ma`murlarini mensimasdan ish yuritardilar. Xitoyning Yaponiya bilan 1894-1895 yillardagi urushda mag`lubiyatga uchrashi chet ellik monopolistlarning Xitoyni yanada ko`proq talashlari, asoratga solishlariga sabab bo`ldi. 1897 yilda nemis bosqinchlari Szyaochjovan ko`rfazini bosib oldilar va Shandun viloyatini o`z ta`sir doiralariga kiritdilar. Franlsiya Guanchjouvan ko`rfazini egalladi va Yunnan viloyatida hukmronlik ta`sirini o`tkaza boshladi. Rossiya Port-Arturni, Angliya Veykay portini bosib oldi. Eng boy hudud - Yantsizi daryosi havzasi Angliyaning ta`sir doirasiga tushib qoldi. Fuszyan viloyatida Yapon bosqinchlari hukmron bo`lib oldilar. Xitoydagi har qanday qurilish yoki o`zgarishlar bosqinchilar tomonidan nazorat qilinardi. Shunday qilib, Xitoy yarim mustamlakaga aylana boshladi. Bosqinchilar tomonidan Xitoy milliy boyliklarining talanishi xalq ommasining qattiq noroziligiga sabab bo`ldi. 1897 yil tumanlarda dchqonlarning xo`jayinlariga qarshi g`alayonlari boshlandj, bu g`alayonlar 1898-1899 yillarda mamlakatning lurli viloyatlariga tarqaldi.

Feodallarga qarshi g`alayonlar chet el monopolistlariga qarshi qaralilgan edi. Debqonlar harakati, ayniqsa, nemis bosqinchlari tomonidan qattiq ekspluatatsiya qilinayotgan Shandun viloyatida juda katta g`alayonga sabab bo`ldi. Nemis bosqinchlarining o`zboshimchaligi xalq noroziligini keltirib chiqardi. Shandunda yashirin jamiyatlar to`zilib, jangovar otryadlar tashkil qilindi. Ular «tinchlik va adolat» shiori ostida kurashib, «ixetuan» (musht) - olryadlari wboksyorlar qo`zg`oloni» nomini oldilar. Jangovar otryadlar bosqinchlarga hujumlar uyushlirar va ularning hayotini tahlikaga solib turardilar. Ixetuanchilar chet el bosqinchlariga qarshi ochiq kurashga o`ldilar. XIX asrning oxirida Xitoyda ilk sanoat ishlab chiqarish munosabatlari paydo bo`la boshladi. Eski yyer mulkchiligi tizimining yemirilishi tezlashdi. 18 7 2 yilda Li Xunchjuan yirik paroxod kompaniyasini tashkil qildi. 1878 yilda Kaylan ko`mir boshqarmasi to`zildi. 1881 yilda Shimoliy Xitoyda birinchi temir yo`l ishga tushirildi. 1895 yilda Shanxayda yirik to`qimachilik fabrikasi ishga tushirildi. 1897 yilda 600 ga yaqin chet cl flrmalari mavjud edi. lekin sanoat korxonalarining o`sishi va ko`payishi sust bordi. Xitoy Yaponiya. AQSh., Angliya singari yirik kapitalistik davlatlarga qaram, yarim mustamlakaga aylandi. Mamlakat ichida jamiyatning kambag`al, qashshoq qatlamlari bilan boyih borayotgan burjuaziya va eski an^anaviy zamindorlik hukmronligi uchun kurashayotgan yyer egalari o`rtasida ziddiyat kuchayib bordi. Yevropaning savdodagi hissasi 1890 yilda 40 mln.ienga teng bo`ldi. Import eksportdan. ancha ko`p bo`lib, bu mamlakatning qaramligi belgisi edi. Xitoy bilan Angliya o`rtasida 1876 yil to`zilgan konvcnsiya Xitoyni yanada asoratga soldi. Konvensiya Angliyaga Xitoyning 10 dan ortiq portiga erkin kirish, qator viloyatlarda o`z foydasiga imtiyozli savdo qilish huquqini berdi. 1880 yillarda Fransiyaning V`etnamni bosib olishi tufayli Fransiya - Xitoy m unosabat l ar i yom onl ashdi . 1884 yi l i Xi t oy m ar kazi y V` et nam ust i dan r asm i y hukmronligidan voz kechdi va u yyerda Frantsuz protektoratini

tan oldi. Lekin Shimoliy V`etnam (Tonkin) viloyati Frantsuzlarga qarshi kurashni davom ettirdi. Xitoy partizanlari yordam berib turdilar. Fransiya buni bahona qilib, Xitoyga qarshi urush ochdi. 22 ta Xitoy harbiy kemasi cho`klirildi. Xitoy xalqidagi baland ruh, milliy shakllanish jarayoni Sin impyeratori sulolasida vahima uyg`otdi. Bundan cho`chigan Xitoy hukumati Fransiya bilan shoshilinch bitim to`zdi. G`olibona urushni mag`lub sifatida yakunlab, Fransiyaga qator masalalarida «yon byycrdi». Xitoyning Fransiya bilan urushda yengilganidan foydalangan Angliya 1886 yil 1 yanvarda Birmaga qarshi urush e`lon qildi. Tez orada Birma Angliya mustamlakasiga aylandi. Yaponiya Xitoyga nisbatan bosqinchilik rcjalarini amalga oshirishga kirishdi. 1872 yil Ryu- kyu orolini, 1874 yil Tayvanni bosib olishga harakat qildi. Tayvandagi urushda AQSh harbiy kuchlari ishtirok etgani uchun bu orol Amerikalik savdo sanoatchilar uchun «ochiq» deb e`lon qilindi. 1894-1895 yillarda Yaponiya-Xitoy urushi bo`lib o`tdi. Yaponiyaning maqsadi Koreyani Xiloy ia`siridan ajratib olish edi. Xitoy Koreyani Yaponlar istilosidan himoya qiia olmadi. Aksincha, unga «G`arb davlatlarini yordamga chaqirish»ni maslahat berdi. Bu Xitoyning Koreyadagi manfaatlariga kuchli zarba bo`ldi. 1893 yilgi koreys dehqonlarning «Tanxak» (sharq kurashi) yashirin jamiyat yetakchiligidagi qo`zg`olonini bostirish bahonasida Xitoy Koreyaga qo`shin yuborgan edi.- Yaponiya ham o`z qo`shinlarini shu bahona bilan Koreya hududiga kiritdi. 1894 yil iyul oyida Yaponiya urush harakatlarini Xitoyning o`ziga qarshi qaratdi. Urush e`lon qilmay turib. Xitoyning bir qancha kemalariga hujum qilib, cho`ktirib yubordi. 1-avgust kuni urush rasmiy ravishda e`lon qilindi. Avgust-noyabr oylari orasida Yaponiya Xitcyni Koreyadan «siqib chiqardi». Keyin esa Port-Artur (Lyaodun) portini bosib oldi. 1894 yil sentyabrida Xitoy Shimoliy flotidan ajraldi. 1895 yil fevraligacha Shandun yarimorolidagi Veyxay portini ham Yaponlar oldi. Nihoyat, 1895 yil 17 aprelda Yaponiyaning Simonoscki shahrida bitim to`zildi. Xitoy Tayvan, Lyaodun, Penxu orollarini Yaponiyaga berdi. Shashi, Syuychjou, Xanchijou,

Chunsin portlarini «ochib» qo`ydi. Yaponiya Xitoyda istagan joyda, xohlagan sanoal korxonasi qurish huquqini oldi. Bitimning Lyaodun orolini Yaponiyaga berish haqidagi bandiga Rossiya va boshqa davlatlar qarshi bo`lishdi. Bu hoi Yaponiyani Rossiya chegaralariga juda yaqinlashtirib qo`ygan edi. Xitoy endigina sanoatlashuv yo`Hga qadam qo`yganda xorijiy davlallar tomonidan talon-taroj qilinishi xalq ahvoliga og`ir ta`sir ko`rsatdi. Xitoyning to`g`ri taraqqiyot yo`liga olib chiqish haqida turli ilg`or ijtimoiy g`oyalar shakllandi.BuIarning hammasi yaxlit ma`noda XIX asr oxirlarida Xitoyda islohotchilik harakati deb ataldi. Islohotchilar Xitoyning parchalanib ketish xavfini tushunar edilar. Eng xavfli dushmanlar- Yaponiya. Rossiya, Fransiya, Angliya va AQShning nayranglarini fosh qilardilar. Harakat g`oyaviy rahbarlaridan Kan Yu-vey, Lyaan Si-CHao, Mey Men-Xualar manjursin hukmdorlari nomiga memorandumlar yozib, isiohotlar qilinishini taklif etishdi. Shu davr ijtimoiy harakatlarida Sun Yat Sening o`rni alohida edi. U Xitoyni inqilob yoMiga yetaklagan «rahnamo» edi. Sun Yat Senning «Xitoy uyg`onish jamiyati» nomli tashkiloti manjurlarning Sin sulolasini ag`darib tashlab. Xitoyda demokratik milliy davlat to`zish uchun kurashar edi. Yapon-Xitoy urushidagi mag`lubiyat islohotchilik harakatini yanada «jonlantirdi». 1897 yili Kan Yu-veyning beshinchi murojaatiga javoban nihoyat impyerator islohot haqida farmon berdi. Impyerator farmoni bilan «100 kunlik islohotlar» davri boshlandi. Isiohotlar. Xitoyni kuchli. zamonaviy davlalga aylantirishga qaratitgan edi. Kan Yu-vey safdoshlari hukumatga kiritildi. Sanoat, transport, kon, xom- ashyo. qishloq xo`jaligi tarmoqlarini davlat qo`lida to`plashga harakat qilindi. Ammo bular eskilik tarafdori bo`lgan yuqori tabaqa zarbasiga uchradi. 1898 yil 21 sentyabrda islohotchilar dushman harbiy qismi boshliq to`da davlat to`ntarishi qilib, barcha islohotlarni bekor qildi. Impyerator Tuan Syuy qamab qo`yilib, idorasiz «qo`g`irchoq» podshohga aylantirildi. Islohotchilarning keng demokratik o`zgarishlar yo`liga chiqmaganliklari ularning mag`lubiyatiga sabab bo`ldi. Kan Yu-vey boshliq bu islohotchilar aslida impyerator

hokimiyatini saqlab, uning ishtirokida davlatni qayta . to`zmoqchi edilar. Bu yo`l tub o`zgarishlarga olib borishi qiyin edi. XALQ QO`ZG`OLONLARI VA IJTIMOIY HARAKAT Xitoyda XX asr oxiridagi ijtimoiy harakatda «Ixetsyuan» (uni «ixetuan» deb ham yuritiladi) yashirin tashkilotining o`rni katta bo`ldi. Bu tashkilot tarixi XVII asrga, Xitoyni manjuriar bosib olgan davrga taqaladi. O`sha davrda «baylyanszyao» («Oq nilufar») yashirin tashkiloli lo`zilgan bo`lib, uning qanoti. «Ixetsyuan» (tinchlik va adolat uchun ko`tarilgan musht) deb atalar edi. «Ixetsyuan» lar manjur tsinlarini haydab chiqaramiz, chet elliklarni yo`qotamiz shiori bilan ish ko`rardilar. 1899 yili ixeyutsan harakati qo`zg`olon tusini oldi. Bu tarixda «boksyorlar qd`zg`oloni» deb ham nom olgan edi. Qo`zg`olon markazi Shandun, Chjili viloyatlari edi. Tyansnzin rayonida qo : zg`olon alohida yutuqqa yerishdi. Ixetuanlar Yaponiyaga tovon to`lashni to`xtatish, Tayvanni Xitoyga birlashtirish kabi talablarni qo`ydilar, «CHet elliklar yo`qolsin, sotqin hokimlarning boshi chopilsin» shiorlari bilan chiqdilar. Sin hukumati qo`zg`olondan cho`chib qoldi. Chunki, ixetuanlar poytaxt va viloyatlarning qariyib yarmini qo`lga tutib turgan edilar. ! 900 yili hukumat qo`zg`olonchilarga qarshi yuborgan qo`shin yengildi. Qo`zg`olonchilarning yaxshi uyushgan otryadfari chet mamlakatlarning konsulhonalariga, savdogarlarga, missionyerlarga hujum qilib, Pekinga yurish boshladilar. Lyuyiun yonida hukumat qo`shinlari tor-mor etildi. Pekinda ixeluanlarning hokimiyati o`rnatildi. Ixetuanlar qo`zg`olonini chet el kapilalislik doiralari Xitoyga bostirib kirish uchun bahonaga aylantirdilar. 1900 yil iyunda Xiloyning Dagu porti bosib olindi. Impyerator Guan Syuuning xotini Sisi bosqinchlarga qarshi urush e`lon qilib, xalqni urushga ko`larish o`rniga ixetuanlarga qarshi kurash boshlab yubordi. Ixetuanlar Pekinda chet el elchixonalarini o`rab oldilar. Germaniya elchisi va Yaponiya elchixonasining maslahatchisi o`ldirildi.

Xitoyga chet el intyerventsiyasi Bu voqea Pekinga chet elliklar yurishi boshlanishiga bahona bo`ldi. Intyerventsiyada sakkiz davlat qatnashdi: Germaniya. Yaponiya, Italiya, AngJiya, AQSh, Fransiya. Rossiya va Avstriya-Vengriya. Ularning har biri Xitoyda kattaroq ulushga ega bo`lish maqsadini ko`zlar edi. Xitoyning markaziy va janubiy viloyatlari malika Sisi buyrug`iga itoat etmay chet elliklar uchun «ochib» berildi. 1900 yil iyul oyida chel el intyerventlari yalpi hujumga o`tdilar, sin hukumati ularga qarshi ixetuanlarni urushga soldi. Maqsad qo`zg`olonchilardan urush bahonasi bilan qutulib olish edi. Xorijiy davlatlarning eng yangi harbiy texnika bilan qurollangan qo`shinlari birlashib, qo`zg`olonchilarga qarshi tashlandilar. Intyerventlar tinch aholini va qo`zg`olonchilarni shafqatsizlik bilan jazoladilar, shahar va qishloqlarni to`pga tutib yakson qildilar. xolin-qizlar, yosh bolalar va qariyalarni ham ayamadilar. Avgust oyida Pckin «qo`ldan ketdi». Xorijliklar shaharni va impyerator saroyini lalon-larqj qildilar. Manjur Sin hukumati qochib ketdi. Chet elliklar oddiy xalqdan qasos ola boshladilar. AQSh monopolistlari 90-yillarda Xitoyga bostirib kirishni o`zlariga asosiy maqsad qilib oldilar. Biroq, boshqa yirik davlallar Xitoyni o`z la`sir doiralariga «taqsimlab» olganliklari uchun AQSh tovarlarini ana shu «ta`sir doiralari»ga olib kirishga, so`ngra esa o`zining tanho hukmronligini o`rnatishga imkon byycradigan doktrina topishi zarur edi. 1899 yilning sentyabrida AQSh davlat kotibi Xeyning Angliya, Germaniya, Rossiya. Yaponiya, Fransiya va Italiyaga yuborgan bir mazmundagi notalarida targ`ib qilingan «ochiq eshiklar va teng im_koniyatlar» siyosatiga ana shu g`oya asos qilib olindi, hamda «xey doktrinasiw deb nom oldi. AQSh Xitoydagi mavjud «ta`sir doiralari»ni tan olishdan bosh tortmadi. Lekin AQSh tovarlari uchun ana shu ta`sir doiralari «eshigini ochiq» qilib qo`yishini. ya`ni savdo-sotiq erkinligini va teng imkoniyallar printsipini saqlab qolishni talab qildi. Bundan maqsad, Angliya, Rossiya, Yaponiya va boshqa davlatlar o`z tovarlari bilan savdo qilish uchun o`ziga hech qanday imtiyoz

olmasligi kerak edi. O`zining iqtisodiy kuch-qudratiga ishongan Amerika kapitali Xitoydagi barcha raqiblarini yengishga umid bog : ladi. SHunday bir sharoitda boshlanib ketgan «boksyorlar» qo`zg`olonini bostirish uchun sakldz davlatning harbiy kuchlari birlashib, jazo ekspeditsiyasini to`zdilar. Shafqatsiz eksulpatatsiyaga qarshi ko`tarilgan shahar va qishloq kambag`allar ommasining bu qo`zg`olonini bostirishda AQSh faol qatnashdi. Sakkiz davlat Xitoyni asoratii shartnomada 1901 yil 7 sentyabrda imzolashga majbur qildi. SHarlnomada qo`zg`olonga qatnashgan mansabdor shaxslarni qatl etish yoki surgun qilish talab etildi. Shartnomada shuningdek, Pekin bilan dengiz sohili o`rlasidagi yo`llarni muhofaza qilish uchun chet davlatlarga Xitoyda o`z qo`shinlarini saqlashga ruxsat berildi. Bundan tashqari, horijliklarning Xitoydagi imtiyozlari ko`paydi. Nalijada Xitoy yanada himpyasiz bo`lib qoldi. Har qanday chiqishlar shafqatsizlik bilan bostirildi. Xorijiy bosqinchi kuchlarga qaratilgan «ixeluan» qo`zg`oloni natijasiz qolmadi. Mustamlakachilarni ehliyotkorlik bilan harakat qilishga majbur etdi. Xitoydan olingan tovon pulining 25 mln.dollarini AQSh oladigan bo`ldi. 1907 yilda AQSh tovon miqdorini kamaytirib, 10.785.286 dollarga keltirishga rozi bo`ldi. Biroq Xitoy hukumati Xitoydan AQShga borib o`qiyotgan Xitoylik talabalar uchun mo`ijallangan maxsus fondga shu pulni o`tkazib qo`yishi lozim edi. Bu Xitoy ziyolilarini «sotib olish» va ularni AQShning josuslariga aylantirish tizimini o`rnatish uchun qilingan harakat edi. AQSh Rossiyani o`zining Xitoydagi asosiy raqibi deb bilar, shuning uchun Angliya kabi Yaponiyani Rossiyaga qarshi gij-gijlar edi. XX asr boshlarida Xitoyda ijtimoiy ziddiyatlar kuchayib ketdi. Manjurlarning Tsin sulolasi hukmronligi inqirozga yo`z tutdi. SHoshilinch ko`rilgan islohot choralari jamiyat ahvolini tubdan yaxshiladi. Xitoyda sanoat taraqqiyoti bilan unga to`siqqa aylangan yyer mulkchiligiga xos qoloq ishlab chiqarish munosabatlari o`rtasida ziddiyat chuqurlashmoqda edi. Omma orasida manjurlar boshqaruviga qarshi harakat kuchaydi. 1904-1905 yillardagi rus-yapon urushi, dunyodagi inqilobchilik harakati Xitoyga ham o`z

ta`sirini o`tkazdi. Lekin bu harakat Xitoyning o`zida «siqib» tashlangan edi. Xorijiy davlatlar Xitoyda o`z mavqelarini mustahkamlab oldilar. Chet el kapitali ko`paydi. Chet elliklar Xitoydan juda ko`p foyda oldilar. Xitoy bozorlari chet el gazlamalari bilan to`lib ketdi. Xitoy milliy sanoati savdosi rivojlanishi ancha orqada qoldi. Shunday bo`lsada, XX asrning birinchi o`n yilligida 386 ta fabrika, shaxta, konlar ishga tushirildi. Har yili 50 tadan ko`proq korxona ishga tushirildi. Eksport 1901 yildan 1911 yilgacha 122 mln. dollardan 245 mln. dollarga o`sdi. Chet el kapitali 750 mln. dollardan 1650 mln. dollarga ko`paydi. 1900 yildan 1913 yilgacha xorij firmalari soni oshib, 2400 ga ycldi. Xitoyda yashovchi chet elliklarning soni 53 mingdan 165 mnga yetdi. Xorijiy davlatlar ichida Angliya tovar ayriboshlashda birinchi o`rinda (50 foiz) turar edi. 1914 yilga kelib Xitoy xorijiy davlatlardan 835 min. dollar qarz bo`lib qoldi. Hali ishchilar sinfi katta kuchga aylanmagan bo`lsa ham, unga a`zolar soni tobora o`sib bordi. Qishloqlarda dehqonlar fcodallar zulmi ostidajafo chekardilar. 1905-1906 yillarda Xitoyda ijtimoiy harakat yanada kuchaydi. Konstitutsiya yaratishga urinishlar bo`ldi. Sin sulolasini saqlab, konstilutsion monarxiya hukumatini to`zish rejalari ishlandi. Sun Yat Sen tashkiloti konstilutsiyaviy - monarxiya haqidagi fikrlarni qoraladi. Sin sulolasini umuman yo`qotib, Respublika to`zish talabi quyildi; Bu chaqiriqlar manjurlarga qarshi harakalni yanada kuchaytirildi. Bu harakat, ayniqsa 1911 yili chet elliklardan Xankou- Sichuan, Xankou-Guanchojou tcmir yo`liari qurilishi uchun qarz olish haqida bitim to`zilgach, qurolli qarshilik tusini oldi. Sichuanda bu harakat avjga chiqdi. Hukumat qo`shinlari qo`zg`olonchilarni o`qqa lutdi. Bu voqea mamlakatda norozilikni kuchaytirdi. Xitoydagi ijtimoiy harakat manjurlar hokimiyatini tugatish maqsadlari bilan «Sinxay inqilobi» nomli voqealarga ulanib ketdi. Manjur ma`muriyatining qo`zg`olon harakati vakiliarini qidirish, tutib qatl etish kabi choralari xalqning sabr kosasini lo`ldirdi. Uchan shahrida askarlar yotog`ini tintuv qilishga kirgan manjur ma`muriyati tarafdoriarini askarlar tutib o`ldirdilar. Qurol-aslaha omborini bosib

oldilar. Boshqa qo`shin qismlari ham ularga qo`shildi. Inqilobchilar 11 oktyabrda Uchanni to`la qo`lga kiritdilar. Ular Respublika hukumati to`zdilar va barcha Xitoy viloyatlarini Respublika atrofida birlashishga chaqirdilar. Manjurlar sulolasi hukmronligi tugatilgan, deb e`lon qilindi. Xunan. Sheni, Szyansu, Chjenszyan, Guandun, Guansi, Chuichjou, Yunan, Shanxay, Shandun va boshqa viloyatlar ham manjur sulolasiga itoatdan chiqdilar. Shunday qilib, «Sinxay inqilobi» qurolli qo`zg`oion yo`li bilan Xitoyda XVII asrdan boshlab hukm surgan manjurlar hokimiyatini ag`darib tashladi. Inqilobchi -demokrat Sun Yat Sen (1866-1925) Xitoydagi milliy ozodlik harakatining atoqli arbobi edi. U Guanchjou (Kanton) yaqinida dehqon oilasida tavallud topdi. Sun Yat Sen 90-yillarning boshida Gonkong (Syangan)da ingliz tibbiyol institutini tamomladi. Bu ittifoq 1905 yil noyabrida «Minbao» (Xalq gazetasi)ni chiqara boshladi. «Ittifoq» Sun Yat Sen rahbarligida keng daslur qabul qildi. Dasturda Sin monarxiyasini ag`darib tashlash, Xitoyda Respublika ta`sis etish va yyerga egalik huquqini tenglashlirish, muslaqillikni tiklash, rnillatparvarlik, demokratiya va xalq farovonligi talab etiigan edi. Sun Yat Senning agrar dasturi yyer olishga «tashna» bo`lgan dehqonlar ommasining orzu- tilaklarini ifoda etar edi. Sun Yat Sen ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan sust taraqqiy etgan Xitoyda yyerga egalik huquqini tcnglashlirish yo`li bilan ijtimoiy adolatli to`zum yaratish mumkin, degan fikrda edi. Sun Yat Sen muttasil ta`qib ostida bo`lgani uchun ham tez-tez Xitoydan chiqib ketishga majbur bo`lardi. U Yaponiya, AQSh, Angliya va boshqa mamlakatlarda muhojirlikda bo`lib, ko`p sonli Xitoy muhojirlari orasidan o`ziga tarafdorlar jalb qildi. 1911 yil oxiriga kelib, Xitoyning barcha janubiy va markaziy viloyatlari qo`zg`olonchilarning la`sirida edi. 1911 yil 25 dekabrda ko`p yillik muhojirlikdan so`ng Sun Yat Sen Xitoyga qaytib keldi. Uni Xitoy xalqi

xursandchilik bilan kutib oldi. 29 dekabrda Nankinda inqilobiy viloyatlar vakillaridan iborat milliy majlisi to`plandi. Millat majlisi Xitoyni Respublika, deb e`lon qildi va muhojirlikdan qaytib kelgan Sun Yat Senni Xitoy Respublikasining vaqtincha Prezidenti qilib sayladi. 1912 yil 1 yanvardan Sun Yat Sen o`z Prezidentlik vazifasini bajarishga kirishdi. Millat majlisi vaqtincha qabul qilingan Konstituttsiyada barcha fuqarolarning tengligi va turli demokratik erkinliklar e`lon qilinsa-da, dehqonlarning orzu-tilaklarini ifoda etuvchi «yerga egalik qilishda teng huquqli bo`lish» shiori Konstitutsiyada ham, millat majlisining ko`rgan chora tadbirlarida ham o`z aksini topmadi. Lekin dehqonlar o`zlaricha tashabbus ko`rsatib, pomeshchiklarga ijara haqi to`lashdan bosh tortdilar. Chunk! ko`pchilik viloyatlarning rahbarlari inqilobchi demokratlar emas, balki liberal kayfiyatdagi pomeshchiklar va burjuaziya vakillari edi. Ular «Birlashgan lnifoq»qa kirib uning qarorlarini bajarmay, katta salbiy ta`sir ko`rsatdilar. Bundan tashqari.- Sun Yat Senning ko`plab sodiq safdoshlari ham liberallar tomonga o`tib ketishdi. Sun Yat Senning o`zi ham ularning tazyiqi bilan o`z dasturining asosiy bandidan- yyerga egalik qilishda teng huquqli bo`lisb talabidan voz kechdi. SHanxayda 1911 yil dekabr oyining o`rtalari Pekindagi impyeralor hukumatining boshlig`i Yuan Shikay vakiilari bilan inqilobiy ruhdagi janub dclegatsiyasi o`rtasida mo`zokaralar bo`lib o`tdi. Unga ko`ra, Pekin hukumati inqilobchilarni umumiy avf etishni va mamlakatda konstitutsiyaviy to`zum o`rnatishni va`da qildi. Qo`zg`olonchi Janub vakillari Sin sulolasini ag`darib tashlashni Respublika e`lon qilishni qat`iy talab qilishdi. Yevropa davlatlari va AQSh 20 dekabrda Shanxayda mo`zokaralar olib borayotgan vakillarga po`pisa qilib, mo`zokaralarda zudlik bilan murosaga kelishni va fuqarolar urushini to`xtatishni taklif qildilar. CHet el monopolistlari Xiloydagi o`zlarining moddiy manfaatlari va xavfsizligi to`g`risida g`amxo`rlik qilishi bahonasida o`z lakliflarini bildirdilar. Ular diplomatik yo`l bilan aralashganlari holda o`z harbiy kemalarini ayni paytda Yansizi daryosiga kiritib, to`plarini inqilobiy Uchan va Xankau shaharlariga

to`g`rilab qo`ydilar. Xorijlik bosqinchilar Xitoydagi inqilobni qurol kuchi bilan bostirish maqsadida o`z kuchlarini birlashtirishga yycrishgan edilar. Rivqjlangan xorijiy davlatlarning Pekin hukumatini qo`llab-quvvatiashidan maqsadi Xitoyning ichki ishlariga o`z bilganicha aralashish edi. Biroq, bu Xitoyda umumiy norozilik mitinglari o`tkazilishiga sabab bo`ldi. Xitoyliklar mitinglarda chet el tovarlarini boykot qilish to`g`risida qarorlar qabui qildilar. Liberallar Pekin hukumatining Bosh vaziri. reaktsion genyeral va yirik amaldor Yuan Shikay bilan bitim to`zdilar. U qal`iyatsiz amalparast kishi edi. Pekin Saroy ahli unga monarxiyaning homiysi-xaloskori deb qarar edi. Yuan Shikay inqilobiy harakatning tazyiqi bilan 1912 yil 12 fevral kuni Sin sulolasining taxtdan voz kechishiga yerishdi. Buning evaziga u liberallardan o`zini rcspublika Prezidenti qilib saylash haqidagi va`dani oldi. Yuan Shikay Nankinda hukumat to`zdi. Bu paytda xorijiy davlatlar ham Xitoyning ichki ishlariga aralashib, Sun Yat Senning hukumat «tepasidan» ketishini ochiqdan-ochiq talab qildilar. Liberallar ham Sun Yat Senga oshkora tazyiq o`tkazib, prezidentlikdan Yuan Shikay hisobiga voz kechishni so`radilar. Chunki liberallar inqilobning yana davom elishini xohlamas edilar.Xorijiy davlatlar esa reaktsiya kuchlarini quvvatlab turdilar va Xitoyga intyervensiya uyushtirishga oshkora tayyorgarlik ko`ra boshladilar. Xitoyga qarshi intyervensiya xavfi ostida 1912 yil 1 aprelida Sun Yat Sen prezidenttik lavozimini Yuan Shikayga topshirishga majbur bo`ldi. Hokimiyat «tepasiga» kelgan Yuan Shikay demokratik erkinliklarni «oyoq osti» qilib reaktsion yo`lga kirdi. U avval ishni inqilob qo`shinlarini butunlay qurolsizlantirishdan boshladi. Isyonkor dehqonlar qishloqlariga jazo otryadlarini yuborib inqilobehilarni ta`qib qila boshladi. Ishchilarning kasaba uyushmaiari tarqatib yuborildi.Hukumatga qarshi to`zilgan bar qanday guruh a`zolarining taqdiri o`lim bilan yakunlanardi. Mamlakatdan ilg`or fikrli kishilar yashlrin chiqib keta boshladilar. Har bir qishloqda jazo ekspeditsiyasi ish ko`radigan bo`ldi. Reaktsiya kuchaydi.

Ayni vaqtda «Birlashgan ittifoq» bilan liberal guruhlar qo`shilib, 1912 yil avgustda Gomindan (Milliy partiya)ni to`zdilar. Partiya boshqaruvi raisligiga Sun Yat Sen saylandi. Gomindan Xitoy pomeshchiklarining hujumiga konstitutsiya ishlab chiqish va parlamenl chaqirish yo`li bilan halaqit berishga urindi. Gomindan partiyasining dasturida dcmokratik talablaryo`q edi. 1912 yilda bo`lib o`tgan prezident saylovlarida Yuan Shikay reaktsiya yo`liga o`tib nomzodlarni kamsita boshladi. Konstitutsiyaga ko`ra, Gomindan partiyasi o`z hukumatinK to`zishga haqli edi. Yuan Shikay Gomindanning prezidentlikka nomzod bo`lgan vakili Sun Szyao-CHjenni yashirin qatl ettirib yubordi. Mamlakatda tyerrorning kuchayishi Yuan Shikayning kimligini oshkor etdi. Aksil inqilobning g`alabasidan ruhlangan Yuan Shikay o`zini rivojlangan xorijiy davlatlar qo`liab- quvvatlashi uchun harakat boshlab, yubordi. Uning diklatura o`rnalishga bo`lgan birinchi qadami parlamentni tarqalib yuborish bo`ldi. So`ngra millat majlisiga po`pisa qilib, o`zini besh yil muddalga Prezidenl qilib saylashga majbur qildi. Aprelda Yuan Shikay rivojlangan monopolistik davlatlar bilan yangi asoratli qarz to`g`risida shartnoma imzoladi. Shundan so`ng xorijiy davlatlar Xitoy Respublikasini tan olganliklarini ma`lum qildilar. Xiloyning iqlisodiy ahvoli og`irlashdi. Sun Yat Sen Xitoy xalqini qo`zg`olon boshlashga undadi. 1913 yi) yozida Xiloyning janubida hukumatning reaktsion siyosatiga qarshi «Ikkinchi inqilob» deb nomlangan qo`zg`olon boshlanib ketdi. Qo`zg`olonga Sun Yat Sen boshchilik qildi. Biroq kuchlar teng bo`Imaganligi, qo`zg`olonchilar zamonaviy qurollar bilan ta`minlanmaganliklari tufayli, chet davlatlardan harbiy madad olgan hukumat qo`shinlari tomonidan «Ikkinchi, inqilob» harakati tor-mor etildi. 1914 yil mart oyida Yuan Shikay Konstitutsiyaviy kengash chaqirdi. Unda «Yangi Xitoy Konstitutsiyasi» qabul qilindi. To`plangan odamlar lining so`zini «ikki» qilmaydiganlar edi. Yuan Shikay Prezident sifatida eheklanmagan hokimiyatga ega bo`ldi. Harbiy diktatura o`rnalildi. Respublika boshqaruv organlari tugatildi. Bu hoi amalda 1911 yilgi «Sinxay inqilobi»ning mag`lubiyati edi.

Yuan Shikay diktaturasi armiyaga va eski davlat ma`muriy idoralarining vakillariga suyandi. Sun Yal Sen Yaponiyaga ketib u yyerda «Xitoy inqilobiy» (CHjun Xua - gomindan) partiyasini to`zdi. Boshlanib ketgan birinchi jahon urushi Xitoyning Yaponiyaga qaramligini kuchaytirdi. Buning ustiga Yuan Shikayning xalqqa qarshi siyosati Xitoyda qator qo`zg`olonlarga sabab bo`ldi. Chunki, Yuan Shikay impyeratorlik tojini kiyib, Xitoyda podsholik to`zimini o`rnatishni o`ylab qolgan edi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”, 1998. 2. Karimov I A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T., “Ma`naviyat”, 2008. 3. Karimov I A. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari. T., “O`zbekiston” 2009. 4. Tayninskaya vosstanie, 1850-1864: Sb. dokumentov. M. 1960 1. Vasilev L.S. Istoriya Vostovka. V2t. M. 1998. Tl-2 2. Ilyushechkin V.P. Krestyanskaya voyna taypinov. M.1998 3. Fan Ven Lan Navayaisshoriya Novaya istoriya Kitaya. M., Nauka, 1972. Vneshnyaya politika Gosudarstva Tsinn. M., Nauka, 1977

O'xshashlar

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buayot

XIX asr oxiri -XX asr boshlarida Yaponiya

XIX asr oxiri XX asr boshlarida AQSH

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Avstriya - Vengriya