O’rta asrlarda davlatchiligimiz taraqqiyoti (VIII-XIII asrlar) - Tarix - Referatlar

O’rta asrlarda davlatchiligimiz taraqqiyoti (VIII-XIII asrlar)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

42 KB

Ko'chirib olish

O’rta asrlarda davlatchiligimiz taraqqiyoti (VIII-XIII asrlar) Reja : 1. O’zbekiston xududlarida mustaqil davlatlarning tashqil topishidagi shart-sharoitlar 2. Samoniylar davlatchiligi 3. Koraxoniylar, saljukiylar, gaznaviylar davlatchiligi 4. Xorazmshoxlar davlatchiligi

VIII asrning boshlarida O’zbekiston xududlari arablar tomonidan bosib olindi. Bu erlar arab xalifaligining tasarrufiga kiritildi va uningnoiblari tomonidan boshqarila boshladi. Movorounnaxrda islom dinining keng yoyilib, islom dini qonunshunosligi va madaniyati keng yoyildi. Davlat boshqaruvining asosi islom dini koidalariga binoan tashqil qilindi. Movorounnaxrda arablarga karshi kuzgolonlar uzluksiz davom etdi. VIII asr oxiri –IX asr boshlarida Arab xalifaligi ogir siyosiy tanglikka uchradi. Buysundirilgan xalklarni itoatda tutib turish ulka noiblari uchun tobora kiyinlashib bordi. Movorounnaxr va Xuroson axolisining tez-tez kuzgolon kutarib turishga, mamlakat ichida uzluksiz davom etgan feodal urushlar arab xalifaligini zaiflashtirib kuydi va mustaqil davlatlarning paydo bulishiga olib keldi. 821 yilda TOxir ibn Xusayn Xuroson va Movorounnaxr noibi etib tayinlandi. Kup utmay u uz mustaqilligini e`lon qildi. SHu tarika Movorounnaxr va Xuroson toxiriylar xonadoniga me`ros bulib koldi. Bu davrda Movorounnaxrning Samarkand, Fargona, SHosh va Ustrushona viloyatlarida sosoniylar xonadoni noiblik qilar edi. Ularning noibligi toxiriylar tomonidan tan olingan. Ular uz nomlaridan mis pullar zarb qildirganlar. 865 yilda Nasr ibn Axmad Samarkandni markazga aylantirdi. U Movorounnaxrning barcha viloyatlarini birlashtirish va Xurosondan ajratib olish choralarini kurdi. IX asrning oxirgi choragida Movorounnaxrning barcha viloyatlari somoniylar tasarrufiga utib, u uz mustaqilligini tiklab oldi. Bu paytda Nasr ibn Axmad bilan uning ukasi Buxoro noibi Ismoil urtasida ziddiyat kuchayib, 888 yilda jangga olib keldi. Bu jangda Ismoil golib keldi va u butun Movorounnaxrni birlashtirib, uning yagona xukmdori bulib koldi. Ismoil Somoniy Movorounnaxrni birlashtirgach, mustaxkam feodal davlat tuzishga intildi. 900 yilda butun Xuroson somoniylar kuli ostiga utdi. Somoniylar poytaxti Buxoro islom dinining markazlaridan biriga aylandi. Somoniylarda er uch toifaga bulingan: 1. Mulki sultoniy-sultonga tegishli erlar. Bu erlar davlat erlari deb atalgan. 2. Mulklar-xususiy mulk bulgan erlar.

3. Vakf erlari-machit, madrasa, xonako va makbaralar tegishli erlar. Ismoil Somoniy markaziy va viloyat boshqaruv tizimini yangidan islox qildi. Somoniylar uzlarini amir deb atashgan. Ismoil Somoniy boshqaruv tizimida bir kancha isloxotlar utkazdi. Boshqaruv dargox (saroy) va devon (maxkama) yordamida amalga oshirilgan. Boshqaruvda amirning shaxsiy lashkari bulgan turk gulomlari katta axamiyatga ega bulgan. Somoniylar davlati saroyida xam devonboshilar, mirzaboshilar va boshqalar bulgan. Markaziy boshqarma 10 ta devondan iborat edi. Nasr II davrida (914-943) Registon maydoni atrofida shu devonlar uchun maxsus 10 ta bino kurilgan. Vazir devoni saroyidagi devonlarning eng kattasi bulgan. Vazir davlatning markaziy boshqarmasini boshqarar, kolgan devonlar unga buysunar edi. Davlat daromadlari va xarajatlarini boshqarib boruvchi oliy moliyaviy amaldor, ya`ni mustavfiy devoni katta urin tutgan. Kolgan devonlar xam aloxida ishlar buyicha shugullangan. Viloyat markazlarida xam shu 10 devonning xammasi mavjud bulib, ular maxalliy xokimga buysungan. Oliy diniy raxbar shayxulislom deb atalgan. Koraxoniylar davlatining xukmdori buyuk xon deb atalgan. Koraxoniylar sulolasi manbalarida ular «tamgachxon» deb tilga olinadi. Koraxoniylar davlati aloxida viloyatlarga bulingna bulib, ularni sulola vaqillari – ilikxonlar boshqargan. Viloyatlarni boshqaruv uslubi Somoniylar davlatidagi tartibni tulik takrorlamas, lekin ayrim mansablar saklanib kolgandi. Masalan ilikxonlar xuzurida vazir, mustavfiy, shaxarlarda xokim, rais, muxtasib va boshqalar saklanib kolgan. Diniy mansablar tula saklanib kolgan. Koraxoniylar davrida yirik zamindorlarning eski kurinishi emirila boshladi. Koraxoniylar markazlashtirilgan davlat boshqaruvi urniga mamlakatni udel tizimi asosida boshqarishga utdilar. Markaziy xonlar bilan ilikxonlar urtasida aloka mustaxkam bulmagan. Ilikxonlar koshida vazirlar, soxibberdilar, mustavfiylar bulgan. Saljukiylar va gaznaviylar davlati davlat tashqiloti juda tartibli va mukammal shaklda tuzilgan edi. Bunda eski turk davlati tashqiloti an`analarining ta`siri juda katta bulgan. Saljukiylarda va gaznaviylarda davlatning yagona

xukmdori Sulton edi. Sulton idora qilayotgan davlat bir necha qismga – udellarga bulingna. Bu udellar sulton xonadoni a`zolari tomonidan boshqarilgan. Lekin davlat bu xukumat ishlarini yuritish uchun olingan karorlar sulton nomidan chikarilar edi. Sulton xar xususda mutlok xokim edi. Xukmdorlik irsiy bulib, valiaxdlik qonuniga amal qilingan. Saljukiy davlati boshqaruvining yukori pogonasida xukmdor kul ostida kuyidagi tashqilotlar bor edi: 1. Saroy tashqiloti 2. Xukumat tashqiloti 3. Lashkar tashqiloti 4. Ilmiya tashqiloti Saroy tashqilotiga mansublar to’g’ridan-to’g’ri sultonning xuzurida, uning shaxsiy ishlarini boshqarar edilar. Saroy tashqiloti xojiblar, choshnagirlar, saroy noziri, kurikchilar, sharobdorlar, bayrokdor va sokchilardan iborat bulgan. Xukumat tashqiloti – saljukiylarda umumiy davlat ishlari xal qilinadigan devon, ya`ni «Devoni a`lo»dir. Devoni a`lo vazir boshchiligidagi Devoni insho, Devoni istifo, Devoni ashraf VA Devoni arz kabi ikkinchi darajali devonlardan tarkib topgan. Lashkar tashqiloti-xarbiy kuchlarni tashqil qilgan kishilardan iborat edi. Ilmiya tashqiloti shoir va olimlardan va mudarrislardan tashqil topgan. SHuningdek, diniy arboblar-shayxulislom, kozi, imom, mufti va boshqa ruxoniylar xam ilmiya tashqiloti tarkibiga kirgan. Er fondlari saljukiylar davlatida 4 turga – xos erlar, ikta erlar, xususiy erlar va vakf erlarga bulingan. Saroy tashqiloti kadrlari va xarbiy sinf vaqillari turklardan iborat bulgan. Xorazmshoxlar davlatining siyosiy sistemasi davlat ishlarini uyushtirish va ichki boshqaruv bilan shugullanuvchi ancha samarali davlat mashinasiga tayanar edi. Xorazmshoxlar uz davlat tashqiloti saljukiylar davlati tashqilotiga urnak qilib tuzgan edilar. Davlat tashqiloti 4 qismdan-saroy, xukumat, lashkar va adolat tashqilotlaridan iborat edi. Xukumat tashqiloti tepasida xukumdordan keyin vazir turar edi. Vazir xukumdorning vaqili sifatida ichki va tashki siyosat olib borar,

barcha amaldorlarning takdiri vazirning kulida edi. Xukumat idorasining oliy organi Buyuk devon edi va bu devonda davlat ishlari muxokama qilinib, karorlar chikarilar edi. Bundan tashkari Devoni insho, Devoni Istifo, Devoni Ashraf, Devoni Arz, va Devoni Nazar deb nomlangan, ma`lum vazifalarni bajaruvchi kichik devonlar xam bulgan. Turk zodagonlari odatda ulug xojib lavozimlarini egallab, xorazmshoxning eng muxim topshiriklarini bajarar edilar. Xorazmshoxlar davlatidagi adliya tashqiloti esa, urta asrlar turk-islom davlatlaridagi singari sha`riy va urfiy qonunlarning bir biridan ayrilishi asosida tayanar edi. SHariat qonuni bilan shugullangan tashqilot poytaxtdagi kozilik devoni tomonidan boshqarilar va uning boshligi xukumdor tomonidan tayinlanadigan «Axvol-kuzot» unvonli shaxs bulgan. Urfiy maxkamalar esa osoyishtalikni buzganlar va qonunga itoat qilmaganlarni jazolagan.

A D A B I YO T L A R 1. Axmedov B. «Tarixdan saboklar» T. «Ukituvchi», 1994 y. 2. Abu Nasr Farobiy «Fozil odamlar shaxri» T., 1993 y. 3. Buniyotov Z.I. «Gosudarstvo Xorezmshaxov-Anushteginidov (1098-1231)» M., «Nauka», 1986 g. 4. Nizomulmulk «Siyosatnoma» T, «Adolat» 1997 y. 5. «O’zbekiston tarixi xalklari» 1-jild. T. «Fan», 1992 y. 6. Ziyoev A. «O’zbek davlatchiligi tarixi» T. «SHark» 1999 y. 7. Karimov SH. SHamsutdinov R. «Vatan tarixi» 1-kitob T. «Ukituvchi» 1997 y. 8. Xasan Ato Abushiy. «Turkiy kavmlar tarixi» T. «CHulpon» 1993 y.

O'xshashlar

XIII-XIV asrlar yozma manbalarining O’rta Osiyo tarixini o’rganishdagi o’rni

Xonliklar davridagi davlatchiligimiz (XVII-XX asrlar)

Ilk o‘rta asrlar davlatchiligi tarixi V-VIII asrlar

O’rta asrlar davri arxeologiyasi

Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda tarix fani