Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda tarix fani - Tarix - Referatlar

Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda tarix fani

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90.5 KB

Ko'chirib olish

Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda tarix fani Reja: 1. Sharq qo’yozmalari va ularning sivilizasiya tarixidagi o’rni. 2. Arab tarixnavisligining xalq ijodi an’analari bilan uzviy bog’liqligi. 3. Tabariy, Narshaxiy, Beruniy asarlarining tarixshunoslik jihatdan tahlili . Jamiyatda tarixiy bilimlarga bo ' lgan extiyojning paydo bo ' lishi . Tarixiy bilimlarning yig'ilishi. Xalq og'zaki ijodiyoti, afsonalar, dostonlar va ularni o'rganish uslublari. qadimiy yodnomalar. Utmish haqida tarixiy bilimlar va uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati.

Tayanch iboralar : Arab xalifaligi , Tabariy , Narshaxiy , Qur ` on , Xadis , Tafsir , Xudud - al - olam , Buxoro tarixi , arab tarixshunosligi , « Paygambarlar va podsholar tarixi , renessanizm , Beruniy , Osor ul - Bokiya , musulmon uygonishi , L . Ranke , A . Mets , « Ma ` sud tarixi » O ’ rta Osiyo xalqlarining Arab xalifaligi tarkibiga kirishi arafasidagi va undan keyingi ahvoli haqida gap borganida so ’ zsiz arabcha , forscha va qadimgi turkiy - runiy yozuvlarga murojaat qilamiz . Tarixda uch joydan O’rta Osiyo xalqlari tarixiga doir hujjatlar arxivi topilgan: hozirgi Turkmanistonning Niso shahrida - Parfiya davlati (miloddan avvalgi I asr) hujjatlari, Tuproqqal`ada ( III asr) Xorazm davlati hujjatlari, Mug’ togida (Samarqand) So’g’diyona hujjatlari ( VII asr) topilgan. Bundan tashqari, erlardan juda ko’plab epigrafik yodgorliklar toshdagi bitiklar, ro’zg’or buyumlari va san`at asarlari topilgan. O’rta Osiyo tarixidan daliliy ashyolarga boy ma`lumotlarni o’rta asrda yashashgan muarrix Tabariy asarlaridan, shu asarning Bal`amiy tuzgan forscha-tojikcha nusxasidan, jahonshumul qomusiy olim Beruniy asarlaridan topishimiz mumkin. SHu ma`noda o’rta asrning buyuk shoiri Abulqosim Firdavsiyning «SHohnoma» dostoni ham ibratlidir. Binobarin, SHarq xalqlari madaniyati muammolariga oid hozirgi tarixiy- monografik tadqiqotlarning qo’lyozma manbalarga bevosita aloqadorligi tabiiydir. Arab tarixshunosligi to’g’ridan-to’g’ri fol’klor (xalq ijodi) va adabiy an`analar bilan, shuningdek, ilohiyot qur`on an`analari bilan uzviy bog’liqdir. Arabcha tarixiy asarlarning mazmuni islom jamoalari tarixi, bu jamoalarning siyosat va aql-idrokda faol toifalari vakillarining hayoti, faoliyati bilan bog’liqdir. Qur`on matni bilan aloqador ko’pgina muammolar aks etgan filologik (adabiy), tarixiy, diniy asarlar tasvirlarda aks etgan bo’lib, ularda qur`on suralari va oyatlari birma-bir sharhlanadi. Bunday tafsirlarning hajmi va salmog’i ancha kattadir. Bunday kitoblar VIII asrgacha barmoq bilan sanarli bo’lgan bo’lsa, 750-1050 yillar davomida ellikka yaqin shunday asarlar yaratildi. SHulardan ham yarmigina bizgacha saqlanib qolgan. 200 yildan ziyod vaqt davomida yozilgan qur`on tavsiflari Tabariyning (838-923) fundamental «Tafsir» kitobida umumlashtirilgan. Bu asarning nufuzi bizningcha, avvalgi ko’pchilik asarlarni muomaladan siqib chiqargan bo’lishi mumkin. Tabariy tafsiri juda katta hajmda (bosma nashrda 30

jild) ekanligidan qat`i nazar, juda ko’p xattotlar uni qunt bilan qayta-qayta ko’chirib yozganlar. SHu tufayli bu asarning ko’pgina nusxalari bizgacha etib kelgan. Tabariy, Narshaxiy, Beruniy asarlarini tarixshunoslik yuzasidan tahlil qilishga o’tishdan avval islom diniga doir bir masala ustida to’xtashimiz lozim. Ma`lumki, Qur`on va Muham-mad payg’ambar hadislari hikmatli so’zlari imon ramzi, shari at islom huquqshunosligi va ilohiyot fanlarini tashkil etadi. A. B. Halidov, SHamsuddin Boboxon va Abdusodiq Irisovlar ta`kidlashicha, imom Ismoil Buxoriy, A 6 y Iso at-Termiziy, Abu Dovud Sijistoniy, Ahmad an Nasaviy, ibn Madj al-Qazviniy va boshqa muhaddislar to’plagan hadislar bir yarim millionga etadi. Bulardan Abu Dovud, at-Termiziy, ibn Madj va an-Nasaviylar to’plagan hadislar («As-Sunan») va ayniqsa Ismoil Buxoriyning «Jome`-as-Sahih» (yoki «Sahih») nomli hadislar to’plami SHarq xalqlari orasida mashhur bo’lgan. Imom Ismoil Buxoriyning «Sahih» to’plami mo’`tabarligi jihatidan «Qur`on» dan keyingi, ya`ni ikkinchi o’rinda turadi. Gap shundaki, al-Buxoriy jahonga tanilgan, buyuk muhaddis bo’libgina qolmay, o’z zamonasining |Mazdak ta`limoti, va`zlari keng shuhrat Qozondi. Tabariyning aytishicha, «oddiy fuqaro fursatdan foydalanib, Mazdakka va uning tarafdorlariga qo’shilib, ular atrofida uyushdilar». Bu fikrni Beruniy xam tasdiqlaydi: «Son-sanoqsiz odamlar ularga ergashdilar». eron shohi Qubod I siesiy vaziyat taqozosi bilan, ko’nglida xohlamasa xam o’zini Mazdak tarafdori deb e`lon qildi 528-529 yil voqealari shundan dalolat beradi. Qubod tarafdorlari Mazdakni o’ldirib, markaziy hokimiyatni qaytarib olishganida, mazdakchilarning etakchilarini qirib tashladilar va ularning izdoshlarini shafqatsiz kaltaklab, quvg’in qildilar. Tabariyning Turk hoqonligi haqidagi hikoyasi qiziqarlidir. O’rta Osiyodan ancha olisdagi Oltoy o’lkasida juda katta Turk hoqonligi davlati tarkib topdi (551- 744 yillar). Bu davlat hududlari Koreyadan to Kora dengiz bo’yigacha, O’rta Osiyo va Xitoyni ham o’z ichiga olar edi. Usha zamonda eron va Rum (Vizan tiya) eng yirik davlatlar bo’lishiga qaramay, Turk hoqonligi oldida ta`zim qilib turar edilar.

Tabariy yozishicha, turklarning eng kuchli, jasur va qudratli hoqoni Sinnabu YObg’u bo’lib, uning qo’shini ham juda ko’p edi. U juda ko’p lashkari bo’lgan eftaliylar bilan urushib, ularning podshosi Varzuni o’ldirdi. U Varzuning barcha qo’shinini, ular ning boyligini va mamlakatini qo’lga kiritdi. eftaliylar yurtining ilgari Xusrav I tomonidan zabt etilgan qismi bundan mustasno edi. Turk hoqonliginipg O’rta Osiyoni qo’lga kiritish niyati oshkor bo’lgach, eftaliylar o’zlarining turklar va sosoniylar eroniday ikki o’t orasida qolganligini angladilar. eron Xusrav I Anushirvon zamonida (531-579) yiriklashib, kuchli davlatga aylangan va shuning uchun eftaliylarga xiroj to’lamay qo’ygan edi O’rta Osiyo eftaliylariga qarshi ikkala qo’shnisi kim oldin hujum qilishga shaylanib turishardi. CHamasi, eftaliylar ikka la davlatga qarshi jang qilishgan. Tarixiy ismlarga kelsak, arab manbalaridagi Sinjabu, Rum-Vizantiya manbalaridagi Salzibulga to’g’ri keladi. Tarixiy manbalarni sinchiklab o’rgangan e. Gavenining fikricha, turklar eftaliylarni 563 va 587 yillar orasida tor-mor keltirganlar. Bu voqeani A. A. Mendel’shtam 563 yilga yaqin, G. Moravchik esa 560 yil atrofida deb hisob-laydilar. Sanasi qachonligi juda aniq bo’lmasa-da, bu urush oqibatida, Firdavsiy yozganidek, «CHochda, Terakda (CHirchiqda S. T.), Sa-marqand va So’g’dda juda ko’p joylar vayrona bo’lib, boyqushlar makoniga aylandi. CHag’aniyon, Bomiyon, Xuttalon va Balx aholilari boshiga qora kunlar keldi». Tabariyning yozishicha, turklar erondan ilgari eftaliylarga to’plab turgan xirojlarini (Turonga) to’lashni talab etganlar eron Turon munosabatlari qanchalik keskinlashganidan qat`i nazar, shunday tarixiy vaziyat vujudga kelganki, O’rta Osiyoning janubidagi viloyatlar, xususan, hozirgi Uzbekistoniipg janubi, Tojikiston va Turkmaniston sosoniylar eroni qo’l ostida, O’rta Osiyoning shimoliy viloyatlari esa Turk hoqonligi ixtiyoriga o’tib qoldi. Zarafshon vodiysida qolgan eftaliylar esa turklarga xiroj to’lashni davom ettirdilar. Yana bir muhim muammo yuzasidan Tabariy asarining tarixiy ahamiyatini ko’rsatmoqchimiz. Bu, Samarqand hokimi Turek (Turk, Torak) ning hijriy 100

(milodiy 719) yilda Xitoy poytaxtiga yuborgan maktubiniig mazmunidir. V. V. Bartol’d kitobida shu xatning ruscha tarjimasi keltiriladi: «Biz 35 yildan buyon dashiy (dashtiy) larga qarshi tinimsiz kurashib kelamiz. Har yili biz juda ko’p askar va suvoriylarni jang maydoniga chiqaramiz, ammo shu vaqtgacha imperator (hoqon) hazrati oliylariniig madad kuchlarini olish baxtiga muyassar bo’lmadik. Bundan 6 yil muqaddam dashiylarning eng katta boshlig’i I- mi Kyu-di-bo (amir Qutayba) juda katta lashkarlari bilan etib keldi. Biz jangda dushman lashkarlariga katta zarar etkazdik, ammo bizning qo’shinimizdan ko’pchilik halok bo’ldi va yaralandi. Dashiylarning piyodalari va suvoriylari son- sanoqsiz edi, shu tufayli bizning lashkarlarimiz ularga bas kelolmadi. Men o’z istehkomlarimizga qaytdim: so’ng dashiylar bizning shahrimizni qamal qildilar. Ular qal`a devorlarini buzish uchun 300 ta devorbuzar kurilmalarpi olib keldilar, 3 joyda katta-katta xandaq-zovur qazidilar. Ular bizning shahrimizni va mamlakatimizni vayron qilishmoqchi. Faqiringizning siz hoqon xazrati oliylaridan iltimosim shulki, tezroq CHin lashkarlarini bizga yordamga yuborsangiz. Ammo dashiylarga kelsak, ularning kuch-qudrati faqat yuz yilga etadi, degan karomat bor. Bu yil ana shu muddat tugamoqda. Agar CHin lashkarlari bu erga etib kelishsa, kamina va uning qushinlari dashiylarni tor-mor keltirishimiz mumkin edi». Biz Tabariy kitobida ko’p marta tilga olingan Samarqand hokimi Turek haqida uning maktubidan qanday ma`lumotlar olamiz? 1. Maktubning haqiqiyligi V. V. Bartol’d ta`kidlaganidek, unchalik shubha uyg’otmaydi. 2. Muhim tarixiy dalil shuki, Samarqand Zarafshon vodiysiga arab Qutayba davrida 712-719 yillarda emas, balki noib Salim ibn Ziyod vaqtida 681-683 yillarda kelishgan. Qutaybaning harbiy yurishi va Samarqandning arablar tomonidan istilo etilishi 712 yil kuziga to’g’ri keladi. 3. Go’rak maktubida tarixiy voqealar mavhum va ziddiyatli bayon etilsa xam, unda Qutaybaning Samarqandni olishi haqida ran bo’lmasa xam, bu maktub arab manbalarini, jumladan, Tabariy asarini tanqidiy tadqiq etishga imkon beradi.

Tabariydan mustaqil bo’lgan arab manbalari (Madoniy, Balazuriy, Dinovariy) da esa tarixiy tahlil uchun deyarli hech bir dalil yo’q, deyish mumkin. SHunday qilib, turli voqealar, qissalar va hikoyalar o’zaro bog’liq holda umulashtirilgan keng ko’lamdagi tarixiy asarlar IX asrning 2-yarmiga to’g’ri keladi. Arab tarixshunosligining ilk davri At-Tabariyning «Tarixi ar-rusul va-l- muluk» («Payg’ambarlar va podshohlar tarixi) asari bilan yakunlanadi. Mazkur asar tarixiy obidalar, tarixiy hikoyalar, fol’klor (xalq og’zaki badiiy ijodi), afsonalarni o’z ichiga olgan, islom olami hijratning boshlang’ich asrlarida yashagan xalqlar tarixiga doir eng mo’`tabar majmuidir. Arab tarixshunosligida shuningdek, ayrim mintaqa, iqlimlar davlatlar, mamlakatlar, shaharlarning tarixiga doir o’ziga xos ayrim tarixiy-qomusiy asarlar ham vujudga keldi. CHunonchi ibn Qutaybaning (889 yilda vafot etgan) tarixiy qomusi (entsiklopediyasi) Narshaxiyning «Buxoro tarixi», Abu Rayhon Beruniyning (1048 yilda vafot etgan). «Osor-ul boqiya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»), «Hindiston», shu ningdek, musulmon olimi ash-SHabustariyning (998 yilda vafot etgan) xristian (masixiylar) monastirlari ibodatxonalari tarixiga oid asarlari shular qatoriga kiradi. O`rta asrda etishgan buyuk qomuschi olim va insonparvar Abu Rayhon Beruniy tarix, falsafa, falakiyot, ma`danshunoslik va boshqa fanlar bo’yicha 152 dan ortiq ilmiy asar muallifidir. U 973 yil 4 sentyabrda Xorazmning poytaxti Qiyot (keyinchalik, SHobboz, hozir Qoraqalpog’istonga qarashli Beruniy shahri) da dunyoga kelgan. Xorazm O’rta Osiyodagi eng qadimiy davlatlardan biridir. Beruniy zamonida Xorazm ikki davlagga bo’lingan edi. Birining poytaxti Qiyot (yoki qob) da (V asrdan buyon) Bani Iroq sulolasiga mansub hukmdor rahbarlik qilardi. Urganchda esa Arab xalifaligi noibi amir al-Ma`mun hukmdor edi. Ikkala davlat Bag’dod xalifaligi tarkibida edilar. 995 yilda amir al-Ma`mun Qiyotni bosib olib, ikkala davlatni birlashtirdi va qadimiy xorazmshohlar davlatini tikladi. Amudaryoning qadimiy o’zani qurigach, YAngi Urganj shahri bunyod etildi. Avvalgisi Ko’hna Urganj deb ataldi.

Arablar istilosidan keyin O’rta Osiyo xalqlarining qadimiy madaniyati inqirozga uchradi, zavol topdi, ammo yangi sharoitlarda bu xalqlar yana yuksak fan va madaniyatni yaratdilar. IX asr boshlarida yashagan Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, al-Ma`jusiy arablarni hindlarning o’nlik sanoq hisobi bilan tanishtirdi va algebradan ilk risolalar yozdi. U riyoziyot (matematika) va falakiyot (astronomiya) fanlarida xam yangi kashfiyotlar ochdi. Xozirgi fan-texnikaning asosiy tushunchalaridan biri «Algo ritm» so’zi Al-Xorazmiy so’zining lotincha talaffuz etilishidir. Muhammad Xorazmiydan so’ng jahon ilm-faniga katta hissa qo’shgan yana bir buyuk olim Abu Abdulloh al-Xorazmiy bo’lib, uning «Maftikul-ulum» («Ilmlarning kalidlari») qomusiy asari jahonga mashhur edi. X asrda arab xalifaligida katta o’zgarishlar yuz berdi. O’rta Osiyo va eronning xalifalikka qaram bo’lgan ko’pgina davlatlari iqtisodiy va siyosiy mustaqillikka erishadi. O’rta Osiyo olim va mutafakkirlari xalifalikning turli shaharlarida, jumladan, o’z o’lkalarida ham faoliyat ko’rsatardilar. X asr boshida Abu Nasr Mansur ibn Iroq Qiyotda yashardi. U Ptolomey «Almajist»iga sharh bo’lgan Menelayning «Sferika» asarini qayta ishlagan edi. Beruniyning birinchi o’qituvchi va tarbiyachisi ana shu Abu Nasr Mansur ibn Iroq bo’lgan. Beruniyning ilk yoshligi bolaligi haqida tarixiy adabiyotlarda ma`lumot yo’q. Beruniyning hayoti va ijodi uchun murakkab bo’lgan sharoitni O’rta Osiyoda hukm surgan feodalizm sharoitidagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayot murakkabliklaridan ajralgan holda o’rganish mumkin emas. Sarsonlik- sargardonlik qomuschi olimning qismatiga aylangan edi. YOsh Beruniyni 998 yili Kaspiy dengizining janubiy sohilidagi Jurjon hokimi Qobus ibn Vushmagir o’z huzuriga taklif qiladi. Beruniy Vushmagir huzuridan qaytgandan so’ng o’zining tarixiy asarlaridan biri «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» («Osoru-l- boqiya) asarini hokimga bag’ishlaydi. Biroq tarixshunoslik fani Beruniyning tari - xiy dunyoqarashiga doir ma`lumotga ega emas. Bizning tahlilimiz shu masalaga bag’ishlanadi. Beruniyning ko’pdan-ko’p ilmiy ishlari orasida «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» tarixiy risolasi alohida urin tutadi. U besh yildan ortiq Jurjonda

yashaydi. Qobus saroyida yashab turgan Gilon va Tabariston hokimi Marzubon ibn Rustam taklifi bilan tarix fanida qisqa «Xronologiya» nomi bilan mashhur bo’lgan «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» risolasini yozadi. Asar muqaddimasida kun va tun nima, ularning majmui va boshlanishi, oy, yil va milodlarning,,mohiyati, bu masalada xalqlarning tafovutlari, xalklarning podsho, hokimlarga munosabati, Zulqarnayn degan shoh haqida, bir miloddan ikkinchi milodni chiqarish, xronologik turkumlar, soxta payg’ambarlar va adashgan xalqlar, fors, so’g’d va xorazmiylarning bayram va qutlug’ kunlari va iydlari, yahudiylar, suryoniylar va nasoro xalqlarining, qadimgi sehrgarlar, sabiylar, arablar, shuningdek, islomga e`tiqod qiluvchi xalqlar, arablarning johiliyat davridagi bayramlari va musulmonlarning nishonlaydigan kunlari haqida fikr yuritiladi. Tadqiqotchi olim S. P. Tolstov haqqoniy ta`kidlaganidek, Beruniy manbalarni o’rganishda vazminlik va bilimdonlik bilan, tanqidiy aql-mulohaza uslubi asosida ish ko’radi. Manbalarga T anqidiy munosabat shubhasiz uning salaflarida ham bor edi, ammo Beruniyda manbalarni tanqidiy tahlil qilish tadqiqotning asosiy shartiga aylanadi. Uzi tarixchilarni ogohlantirgan bir yoqlamalik, taxmin va aqidaparastlikdan Beruniyning o’zi ham xalos bo’lmasligi tabiiy, ammo bu sohada u o’zining barcha salaflari va zamondoshlaridan baland turadi. Beruniy tarixiy risolalarining kupi yo’qolib ketishi sababi ham ehtimol shunda bo’lsa kerak. U manbalarni shafqatsiz tanqid qilardi. Bu esa tari xiy adabiyot iste`molchilariga zamondoshlarning ko’pchiligiga manzur bo’lmasligi mumkin edi. Beruniy «Xronologiya», Osoru-l-boqiya» risolasida an`anaviy islom dunyosi tarixshunosligida odat bo’lgan shohlar va qaxramonlar faoliyati, siyosiy voqealar o’rniga xalqlar madaniyati tarixi, ularning urf-odati va fe`l-atvori masalalariii yoritishga e`tibor beradi. SHuning uchun tarixchilar «YOdgorliklar»ga tarixiy- etnografik tadqiqot sifatida ham qaraydilar. Arab tarixshunosligi kelib chiqishi va g’oyaviy-nazariy asoslariga ko’ra, eng avvalo fol’klor adabiy an`analar va ilohiyot-Qur`on kompleksi bilan bog’liq. YUqorida aytib o’tganimizdek, tarixga bag’ishlangan risolalar islom jamoasining siyosiy va intellektual jihatdan faol qismi ifodalanadigan faoliyati tarixi mavzusi

bilan bog’liq. Bunga islomgacha bo’lgan Arabiston rivoyatlari, qadimgi payg’ambarlar, O’rta Osiyo, fors va boshqa SHarq podsho va hokimlarining afsonaviy tarixi ham qo’shildi. Umuman o’rta asr arab musulmon jamiyati uchun tarixan o’z-o’zini anglashning tugallangan shakllari, oy takvimi bo’yicha yilni anik hisoblash, tarixshunoslik an`analarining avloddan-avlodga uti shi xos edi. IX asrning ikkinchi yarmiga kelib, At-Tabariyning «Tarix ar-rasul va-l-muluk» («Payg’ambar va shohlar tarixi») asari bi lan tugallangan tarixshunoslikning ilk davri shakllangan edi. IX asrning ikkinchi yarmida arab tarixshunosligida yagona yoki takrorlanuvchi o’ziga xos asarlar ham vujudga keldi. Ular jumlasiga ibn Kutaybaning (889 yilda vafot etgan) tarixiy qomusi va ash-SHabustariyning (998 yillar atrofida vafot etgan) xristian monastirlari tarixiga oid asarini kiritish mumkin . Bu asar «Kitob-ul-ansob» majmuasining muallifi Sam`oniy dalolat berishiga karaganda, tarixchi Narshaxiy qalamiga mansubdir. Narshaxiy Buxoro viloyatida Narshax qishlog’ida tug’ilgan. Uning to’la ismi Abu Muhammad ibn Ja`far ibn Zakariyo ibn Xattob ibn SHarik (899-960 i) dir. Gap shundaki, arab tilida yozilgan bu asarning asl nusxasi bizgacha etib kelmagan yoki hozircha topilgani yo’q. Bizgacha etib kelgan «Buxoro tarixi» so’z boshisida yozilishicha, kitobni 1128 yili arab tilidan quvalik Abu Nasr Axmad ibn Muhammad ibn Nasr al-Quboviy o’z dustlari taklifiga binoan fors tiliga tarjima qilgan. Quboviyning yozishicha, u tarjima jarayonida kitobdagi ortiqcha tasvir va keraksiz joylarni qisqartirgan, ammo asl mohiyati va mazmunini qoldirib, keyingi tarixiy voqealar bayonini o’zidan qo’shgan. Kitobning 1939 yilda Tehronda nashr etilgan nusxasidan ko’rinadiki, «Buxoro tarixi»ga keyinroq ham boshqa mualliflar tomonidan qo’shimchalar kiritilgan. Bu haqda eronlik olim Muhammad Toqi Bahor o’zining 1958 yili Tehronda nashr etil gan «Malik ush-shuaro» kitobida guvohlik beradi. Tarixiy nuqtai nazardan, tarjimon Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr al-Quboviy bunday xabar qiladi: Narshaxiy asarining do’stlari taklifiga binoan arab tilidan forschaga tarjima qilinishining sababi, asarni ko’pchilik o’qib tushunishiga qulay bo’lishi; qiziqarli bo’lmagan urinlar, ortiqcha arabcha o’xshatishlar va

jimjimador ifodalarni qisqartirib, kitobning ommabop bo’lishi uchundir. Ikkinchi tarjimon Muhammad ibn Zufar ibn Umar esa 1178-1179 yillarda «Buxoro tarixi» ni fors tojik tiliga tarjima qilganda, uii yanada qisqartirdi va yana qayta ko’chirish, ko’paytirish uchun tayyorladi. Kitobning bu tarjima nusxasini o’qir ekanmiz, 1178-1179 yilda yuz bergan tarixiy voqealardangina emas, 1220 yilgacha bo’lgan voqealardan ham xabardor bo’lamiz. Gap shundaki, tarixchi O. A. Su xareva eron olimi Muhammad Toqi Bahor larning ma`lumotlariga qaraganda «Buxoro tarixi» biz yuqorida tilga olganimizdan boshqa ko’p kishilar tomonidan qisqartirilgan, qo’shimcha kiri tilgan va izohlangan. SHunga qaramasdan, hamma tarjimon va sharhchilar kitobning asl muallifi Narshaxiy ekanligini bir ovozdan tasdiqlaydilar. Bu asarning nomi haqida bir necha so’z. Uz asariga Narshaxiy qanday nom bergani haqida ma`lumot yo’q. SHuning uchun uning nomi turli yurt tarixshunoslik adabiyotlarida turli shakllarda ishlatiladi: «Tarixi Narshaxiy», «Narshaxiy tarixi», «Tarixi Buxoro» «Tahqiq ul-viloyat» («Viloyat haqiqatini aniqlash»), «Axbori Buxoro» («Buxoro haqida xabarlar») va hokazo. SHunga qaramay, u hozirgi tarix fanida «Tarixi Buxoro» bo’lib qat`iy o’rin oldi. VIII - XII asr Buxoro davlati tarixiga oid tarixshunoslik asosan «Buxoro tarixi» kitobidan olinganligini alohida ta`kidlash lozim. Bu asarga bo’lgan katta qiziqish uning jahon xalqlari tillariga ko’p marta tarjima qilinishiga va ketma-ket nashr etilishiga sabab bo’ldi. Masalan, frantsuz sharqshunosi CH. SHefer 1892 yili Parijda «Buxoro tarixi»ni nashr etdi. Bu asarni Samarkand uezdining sobiq boshlig’i, polkovnik N. Likoshin rus tiliga tarjima qilib, 1897 yili Toshkentda, uz - bek ma`rifatchisi Mulla Sulton so’zboshi bilan 1904 yili Buxoroda, eron olimi Mudaris Rizaviy 1939 yili Tehronda, Angliya sharqshunosi R. Fray 1954 yili Kembrijda nashr etgan. Nihoyat, 1966 yili uzbek tilida Sodiq Mirzaev tarjimasida Toshkentda nashr etildi. SHunday qilib, asl muallif Muhammad ibn Ja`far, uning tarjimoni va davomchisi Ahmad ibn Muhammad, shuningdek, keyingi mutarjim va sharhlovchi Muhammad ibn Zufar «Buxoro tarixi»da VIII - XII asrlarda yuz bergan tarixiy voqealarni bayon qilarkan, musulmon tarixshunosligi nuqtai

nazaridan kelib chi-qib, islom asoslari va fiqhni himoya qiladilar. SHu tufayli xalqning ahvoli va arab bosqinchilariga qarshi harakat (masalan, Muqanna boshchiligidagi xalq harakati) qoralanadi. Hukmron sinflarning unga qarshi harakati ma`qullanadi. Ammo shunga qaramay, XII - XIIl asr tarixiy voqealarining xolisona bayoni uni qimmatli manba darajasiga kutaradi. Busiz O’rta Osiyo xalqlarining arablar hukmronligi davridagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy ahvoliga, keng xalq ommasining bosqinchilarga qarshi qurashiga baho berish mushkul. «Buxoro tarixi»ning hozirgi tarixshunoslik uchun qimmatli manba ekanligi shubhasizdir. G’aznaviylar davrining buyuk tarixchisi Abul Fazl Bayhaqiy (995-1077 yy) 30 jildli fors-tojik tilidagi tarixiy asar muallifidir. Bu qomusiy asardan bizgacha Sulton Ma`sudning podshohligi davri va o’sha davr voqealari tasvirlangan bir necha titilgan, chala jildlar saqlanib qolgan, xolos. Ular «Ma`sud tarixi» yoki «Tarixi Bayhaqiy» deb ataladi. Akademik V. V. Bartol’d yozadi: «Abul-Fazl Muhammad Husayn Bayhaqiyning asari musulmon tarixiy adabiyotida alohida o’rin tutadi»'. Abul- Fazl'Bayhaqiy (taxminan 994-1079 yy) davr taqozosi bilan tarixshunoslikda qadimdan shakllanib kelgan an`analar doirasidan chiqolmas edi. Biroq, shunga qaramay u o’sha davr xususida to’laroq ma`lumot berishga harakat qilgan. «Mening niyatim odamlarga sulton Ma`sud haqida hikoya qilib berishdangina iborat emas, chunki ular bu voqealarni o’z ko’zlari bilan ko’rganlar va bilurlar. Mening maqsadim munosib yilnoma bitish va ulug’vor imoratni shunday yuksaklikka ko’tarishki, toki u haqdagi xotiralar asrlar so’ngida xam so’nmasun. Elg’onga o’xshash bir narsani bitish noo’rin bo’lur erdi» Demak, o’sha davrdagi mavjud tarixchilik uni qanoatlantirmagan va u odatdagi konun-koidalarni buzib, tarixchilikka bir qator yangiliklar kiritgan. Va bu uning asarini oldingi asarlardan ancha yuqoriga ko’taradi. Uzigacha bo’lgan tarixshunoslarga baho berar ekan, Bayhaqiy yozadi: «Boshqa yilnomalarda bunday qamrov yo’q, chunki ular voqealar haqida jo’n fikrlaydilar va juda kam qismi haqida ma`lumot beradilar.

Kamina esa bu asarni bitar ekanman, tarixiy to’liq bayon qilmoqchiman, toki yuz bergan hodisalardan hech qaysisi ochilmay qolmasin» (81-bet). Bu bilan u nafaqat tarixchilik doirasini kengaytirib, unga yangi mazmun kiritdi, balki unga yangi shakl ham baxsh etdi. Bayhaqiyning yuqorida keltirilgan so’zlaridan ko’rinib turibdiki, u o’sha davr qoidasiga kura yozish odat bo’lmagan voqea hodisalarni ham mufassal yoritgan. SHuning uchuy ham Bayhaqiyning «Tarixi» da voqea-hodisalarning oldingi tarixchilardagi kabi quruq aytib o’tilishi yo’q. Aksincha, asardagi unvonli mash hur zotlar kuz oldimizda jonsiz qo’g’irchoqlar kabi emas, balki o’z kiziqishlari, hissiyotlari, kamchiliklariga ega jonli tarixiy shaxslar bo’lib gavdalanadi. Bayhaqiy tarixan etilgan yirik hodisalarga bevosita turtki va sabab bo’luvchi, bunday qaraganda arzimas mayda fakt va holatlarning ahamiyatini yaxshi tushunadi '. G’aznaviylar devonidagi 25 yillik davlat xizmati muallifni ko’plab tarixiy voqealarnipg guvohiga aylantirdi. Uning qo’li-dan qanchalab diplomatik, elchilar bilan bo’lgan maxfiy shifr-langan yozishmalar, noiblar va boshqa xufya va noxufyalar bilan bo’lgan yozishmalar o’tgan. «Men o’zim xalifaga, Turkiston xonlari va beklarga yuboriladigan nomalarni oqqa ko’chirar, maxfiy axborotlarni o’zim echardim. Bu uning asarini xolis, ishonchli, obro’li manbaga aylantirdi va unga keyingi asr tarixchilari ko’p bora murojaat etishardi, deb yozadi A. Arends. Ilgari muallifning nomini ko’rsatmay ko’chirma olishardi, Bugungi kunda Abul Fazl Bayhaqiyning asariga suyangan holda keyingi tarixchilar tomonidan yo’l qo’yilgan ko’plab noaniqlik va xatolarni to’g’rilash mumkin . Bayhaqiy bu hujjatlarning nusxalarini to’plab borgan va ularni o’z arxivida saqlagan. Biroq, xizmati oxirlarida u omadsizlikka uchradi, uyi talanib, arxiv tortib olinadi. SHu bois muallif bu haqda «Ma`sud tarixi» asari davomida qayta-qayta afsus chekadi. SHunga qaramay, oxir-oqibatda u ko’p hujjatlarni tiklashga muvaffaq bo’lgan va o’z asarida foydalanganki, bu asar qimmatini oshiradi. Asarning bizgacha uchdan bir qismi etib kelgan, qolgan qismn ancha ilgari yo’qolgan. Bi roq, omon qolgan qismi uning bebaholigidan guvohlik beradi va

tadqiqotchilar haqli ravishda uni mo’g’ullar davrining mashhur tarixchilari Aloviddin Ota Malik Juvayniyning «Tarixi jahon-kushon» va Fazlulloh Rashididdinning «Jome` at-tavorix» asari bilan bir qatorga qo’yadilar. Bu davrga kelib, tarixchilikning o’ziga xos qisqa, aniq xolis ritorikasiz (jimjimadorliksiz) tili shakllangan edi. Urta SHarq mamlakatlaridagi tarixchilik, yuqorida ta`kidlaganimizdek, uzok, vaqt arablar hukmronligi boshlangandan keyin ham shohlar hayoti, ularning reja va yurishlarini yozib borishdan iborat bo’lib qolgan edi. Xalq harakati esa (Narshaxiyning Muqanna qo’zg’oloni haqidagi hikoyasini eslang) qanchalik keng tarqalmasin, buzilgan holda talqin etilardi. Xalqning madaniy-maishiy hayoti, ijtimoiy-siyosiy ahvoli haqida deyarli yozilmasdi. Abul-Fazl Bayhaqiy tarixchining vazifasini butunlay boshqacha tushuntirdi. SHu narsa uning asarini yuksaklikka ko’tardi. Bayhaqiy asarining omon qolgan qismi Ma`sud podsholik qilgan davr tarixini yorituvchi eng nufuzli asardir. Unda Safforiylar va Somoniylar davlatlari tarixiga oid, turkman urug’larining saljuqiylar qo’li ostiga birlashuviga oid qiziqarli ko’plab ma`lumotlar bor. Bayhaqiyning asari ayniqsa, O’rta Osiyo xalqlari tarixini tiklash uchun katta ahamiyatga ega. Muallifning G’aznaviylarning O’rta Osiyo xonlari, Xorazm, Turkmaniston bilan munosabatlari xususidagi ma`lumotlari ayniqsa muhimdir. Mehnatkash dehqon va hunarmandlarning hayoti bevosita tasvirlanmasa-da, Bayhaqiy ular to’g’risida bebosh shohlar zulmi, o’lponchi amaldorlar "shafqatsizligini yoritish orqali bexato fikr yuritadi. Ulponlar va qo’shimcha og’ir soliqlardan tashqari, shoh saroyiga katta-katta sovg’alar yuborilib turilishi shart edi. Masalan, 625-1034 yili soliqlardan tashqari, to’rt million dirhamlik sovg’a yig’ib jo’natildi. Abul-Fazl Bayhaqiyning hayot yo’li haqidagi ma`lumotlar juda kam. Uning hamyurti, adabiyotda ibn Funduk nomi bilan ma`lum Abulhasan Ali Bayhaqiyning asari bu haqdagi asosiy manba hisoblanadi. «Ma`sud tarixi» dan keyin yuz yillardan so’ng ma`lum (1167-1168) bo’lgan bu asarda Abul-Fazl to’g’risidagi muallifga ma`lum barcha ma`lumotlar jamlangan. Biroq, bu ma`lumotlar uzuq-

yuluq va noaniq bo’lgan. SHunga qaramay, undan «Ash-shayx Abul Fazl Muhammad Husayn al kotib al Bayhaqshaning taxminan 994 yillarda Seyistonda tug’ilgani, uning otasi Sulton Mahmudning yirik amaldori bo’lgani va 470 yil ning safar (1077 yilning avgust-sentyabri) oyida vafot etganini bilib olish mumkin. «Ma`sud tarixi» so’z boshisidan ham ko’rinib turibdiki, Abdul-fazl nafaqat qondosh xalqlar tarixi, bal ki islomning falsafiy asoslari va fiqhdan arabcha tarjimalar orqali, Arastu (Aristotel’) g’oyalari hamda Gippokrat tibbiyoti bilan ham tanish bo’lgan. U 25 yoshlarida, ya`ni 411-1021 yillar atrofida g’azna davlat devoniga Abu Nasr Mishkan qo’l ostiga ishga olinadi va Abu Nasrning o’ng qo’liga aylanadi. Abu Nasr Mishkon vafotidan so’ng, devonga Abu Sahl Zavzaniy boshliq bo’ladi. U Bayhaqiyni yoqtirmasdi. Bu kelishmovchilik va saroy nayranglari hamda Abdul-Fazlning barcha siyosiy adashuvlari uni davlat xizmatidan ketishiga sabab bo’ldi. Uzining guvohlik berishicha, oradan 20 yil o’tgach ham bu voqealar uni ta`qib qildi va u davlat xizmatiga boshqa qaytmadi. Ibn Fundukning ma`lumotlaridan, shuningdek muallifning o’zi tarixiy asariga qanday nom berganini ham aniqlash qiyin. Ibn Funduq uni «Tarixi O`li Mahmud», «Mahmud sulolasi ta rixi» deb atagan. Biroq bu kitobning asosiy nomi emas. A. K. Arende ruscha nashr etgan A. Bayhaqiyning «Tarixi Ma`sudiy» asari sharqshunoslar o’rtasida ko’proq «Tarixi Bayhaqiy» nomi bilan mashhur. Biroq, bu unchalik muvaffaqiyatli chiqmagan, chunki uni ko’pincha «Tarixi Bayhaq» («Bayhaq o’lkasi tarixi») bilan chalkashtirib yuborishadi Ibn Fundukning aytishicha ham Bayhaqiyning asari 30 jilddan iborat ekan. SHundan beshinchi, oltinchi, ettinchi, sakkizinchi, to’qqizinchi jildlarning oxiri va o’ninchi jildning bosh qismi saqlangan. Ular Ma`sud podshohligi davrini deyarli qamrab oladi. «Men bir necha o’n taboqlarga jam bo’ladigan ellik yillik tarixni bitayoturman» degan edi muallif. Boshqa paytda muallif: «Mahmud Varroq» bitishni bas qildi, men shu davrdan (to’rt yuz) to’qqizinchi yildan («Tarix»imni yoza boshladim degandi (350 sahifa). SHunday qilib, Bayhaqiyning o’zi nechta asarini g’aznaviylar asoschisi Sabuktegindan emas, balki 409 (1019-1020) yildan, ya`ni Sulton Mahmud

hukmronligining 21-yilidan boshlab yoza boshlaganining sababini bayon qilgan., CHunki, ungacha bo’lgan davr-ni ikki tarixchi, Mahmudning saroy tarixchisi Abu Nasr Muham mad Utbiy «Kitobu-l-Iaminiy» asarida 409-411 yillargacha bo’lgan voqealarni bayon qilgan. Ikkinchisi, aftidan, yuqorida tilga olingan Mahmud Varroq. U «bir necha ming yilliklar Tarixini yozgan» va 409 yilga kelib, o’z qalamini «tashlagan», buning oqibatida Abul Fazl o’z «Tarix»ini yoza boshlagan. Demak, muallif «Ma`sud tarixi»,ni 1056 yil 10 iyulda yoki 1059 yilning aprelida boshlangan deydi. A. K. Arendsning hisobicha, u hozirgi hisobda 11 bosma taboq asar yozishga ulgurgan. 1063 yilar larda ham u yozayotgani ma`lum bo’lsa-da, asarni qachon tugatgani ma`lum emas. Muallifning boshqa manbalarga halol yondoshganini quyidagi dalillardan ham aytish mumkin. Jumladan, u shunday yozadi: «Abbosiy xalifalar haqida yozishlaricha (513 bet) yoki «Men, Abul-Fazl ko’plab kitoblarni, ayniqsa rivoyatlarki ko’rib chiqdim va ulardan foydalandim». (272-bet), yoki «tarixiy manbalarda aytiladiki...» va hokazo. Masalan, Xorazm haqidagi qiziqarli bobda u shunday yozadi: «SHu paytgacha uzoq vaqt men ustoz Abu Rayhon qo’li bilan bitilgan kitobni ko’rganim yo’q erdi. Alar so’zamollikda va hodisalar mohiyatini anglashda o’ta mohir kishi erdilar , hech narsani bilmay bitmasdilar. Men bu narsalarni shu bois yozayotirmanki, toki «Tarix» imni yozishda naqadar ehtiyot bilan ish tutganim namoyon bo’lg’ay» (807-bet). Viz uchun Bayhaqiyiing Beruniy kitoblarini ko’rganligi xususidagi ma`lumotlari xam juda qimmatlidir. «Ma`sud tarixi^ning barcha nusxalarida Beruniyning bizgacha etib kelmagan bu asari «Mashohir Xvarizm» («Xorazmning taniqli kishilari») deb yozilgan. Bundan tashqari «Kitob tarix ayamiassulton Mahmud va axbori abix» («Sulton Mahmud hayoti tarixi va uning otasi haqida xabarlar») va «Kitob al-musamara fi axbor Xvarizm» («Xorazm to’g’risidagi xabarlar xususida suhbat») kabi nomlardan ham ma`lumki, bular shubhasiz Beruniyning bizgacha etib kelmagan o’sha kitobining nomlanishlaridir. Bizga boshqa narsa muhimroq: Agar Beruniy Xorazm tarixini arab tilida yozgan bo’lsa, unda bu tilni yaxshi bilgan Abul Fazl Bayhaqiy

ushbu asardan yaxshi foydalangan. «Beruniy kitobini bundan ancha avval kurgan edim...» deb yozgan muallif sulton Mahmudning Xorazmni bosib olishigacha va keyingi, taxminan 1018-1020 yillargacha bo’lgan voqealar bayon qilingan yuqoridagi asar materiallaridan xotiraga ^kelganicha, keng foydalangan. Bundan tashqari, Bayhaqiyning aytishicha, u o’rta fors tilidan ibn Muqaffa tarjima qilgan «Xuvot al-namog’» va «Kutub siyar al muluk Ajam» («Eron shohlari hasti haqidagi kitob») asarlaridan foydalangan. «Tarixi Bayhaqiy» asarining muallif matni tarixini jonlashtirish va uning rivoji bosqichlarini aniqlash hozir zarur ma`lumotlar yo’qligi bois, mumkin emas» degan so’zlari to’g’ridir. Aftidan, asarning etishmayotgan jildlari kitob boyliklarimizga katta zarar keltirgan mo’g’ullar bosqini davrida yo’qolgan. Bu yo’qolgan qismlardan parchalar mo’g’ullardan qochib O’rta Osiyodan shimoli- g’arbiy Hindistonga ketib qolgan Muhammad Avfiyning «Javome`u-l-hikoyot» kitobida ko’proq saqlanib qolgan. A. K. Arendsning aytishicha, bu asarning bizning davrimizda sharqshunoslar o’rganayotgan eng qadimgi qo’lyozmalari XVII asrga mansubdir. Sharqshunos CH. R’yo Britaniya muzeyidagi XVI asr qo’lyozmalari sanalarini aniqlamoqda. «Tarixi Bayhaqiy» ning qo’lyozma nusxalari ko’p emas. Ularning bir qismi Evropaning turli kutubxonalarida, eron, Turkiya, Misr va Hindistonda, ba`zilari xususiy-shaxsiy kutubxonalarda saqlanmoqda. Uch nusxasi Leningradda saqlanmoqda. Shundan keyin Bayhaqiyning asarini «unutib» qo’yishdi. Faqat V. V. Bartol’dgina «Turkiston mo’g’ullar istilosi davrida» asarida undan keng foydalandi. Keyin yana jimlik cho’kdi. 1319-1941 yilga kelibgina adabiyotshunos va yozuvchi Sayd Nafisiy uning birinchi jildini Tehronda nashr ettirdi. Ikkinchi jild 1325-1947 yilda, oxirgi jild esa 1332-1954 yili bosmadan chiqdi. Sayd Nafisiyning bu nashri oldingilardan sifatliroq bo’lsa-da, biroq u Morlening inglizcha nashriga asoslangan. Ayni vaqtda u Peshavoriy nashr etgan ikki nusxadan ham foydalangan. Bu davrga kelib, ya`ni 1945 yilda Tehron dorilfununi professorlari G’ani va Fayoz «Tarixi Bayhaqiy» ning matnini bosib chiqarishdi.

V. Bartol’d asarlarini hisobga olmaganda, to 1962 yilgacha «Tarixi Bayhaqiy» to’liq Ovrupo tillariga o’girilmagan. SHu bois A. K. Arende ruschaga ugirishda G’ani va Fayozning 1945 yilgi nashri matniga asoslandi. Ikkinchi nashrda yana o’zgarishlar bo’ldi. Unda kirish qismiga qo’shimchalar kiritildi, ba`zi joylar, ayniqsa, iboralar tarjimasi aniqlashtirildi. Qo’shimchalarda yo’qolgan jildlarga tegishli qismlarning yangi topilganlari bor. Bundan tashqari, yana Bayhaqiy asarida tasvirlangan tarixiy voqealarga aloqador «Maqomati xoja Abu Nasri Mishkan» asaridan ham shu voqealarni to’ldiruvchi ayrim parchalar ikkinchi nashrga kiritildi.

Adabiyotlar: 1. Saidkulov T.S. O’rta Osiyo xalklari tarixining tarixshunosligidan lavxalar (1- kism) T. 1993 y. 2. Axmedov B. Tarixdan saboklar T. «Ukituvchi» 1994 y. 3. Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari. T. «Ukituvchi» 2001 y . 4. Xamidov A.B.Arabskie rukopisi i arabskaya rukopisnaya traditsiya. M.1985

O'xshashlar

Qadimgi va ilk o’rta asrlarda O’zbekiston tangalari

XII-XIV asrlarda O’rta Osiyodda tarix ilmining rivojlanishi

Sovet davrida O’rta Osiyoda tarix faning ahvoli va yuksalishi

O’rta Osiyo tarixiga oid ilk o’rta asr yozma manbalari

Yevropada O’rta asrlarda kolleksiya yig’ish