Xonliklar davridagi davlatchiligimiz (XVII-XX asrlar) - Tarix - Referatlar

Xonliklar davridagi davlatchiligimiz (XVII-XX asrlar)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

41.5 KB

Ko'chirib olish

Xonliklar davridagi davlatchiligimiz (XVII-XX asrlar) Reja : 1. Buxoro xonligi. 2. Xiva xonligi. 3. Qo’qon xonligi.

Ma`muriy jixatdan Buxoro xonligi viloyat va tumanlarga bulingan. Ularga xon xonadonining vaqillari va o’zbek zodagonlari boshchilik qilardi. XVI asrning 60-yillaridan boshlab Buxoro ma`muriy markazga aylanib bordi. Buxoroda boshqaruvning murakkab devonxonasida juda kup amaldorlar tuplangan edi. eng oliy davlat lavozimi-devon xisoblangan. Xon saroyidagi devonlarga davlat maxkamasi va moliya ishlarining boshligi devonbegi raxbarlik qilardi. Buxoro xonligida amaldorlardan tashkari ulamolar xam xukmron sinflar toifasiga kirganlar. Ular juda katta mavkega ega bulib, eng ta`sirchan xon xam ular bilan xisoblashishga majbur edi. SHayxulislom diniy muassasa raxbari edi. Sadrlar vakflarni boshqargan. Sudlov ishlarida shayxulislom xonning eng yakin yordamchisi edi. Buxoro poytaxtining kozisi davlatning bosh ruxoniysi, oliy sudi xisoblangan. Ularni xonning uzi tayinlagan. XIX asrda Buxoro xonligiga amir xokimlik qilgan. U davlatning cheklanmagan xukmdori edi. Bu paytda Buxoroda oliy ma`muriy xokimiyat kushbegiga ta`allukli edi. Kushbegi bosh vazir xisoblangan. U Buxoro viloyatining xokimi xam xisoblangan. Maxalliy boshqaruv viloyat beklari tomonidan amalga oshirilgan. Amlokdorlar davlat soliklarini undirishgan. Kishlok joylarda xokimiyat dorugalarga berilgan. Buxoro amirligida xam kozikalon amirga eng yakin kishi edi. Kozilik ma`muriy jixatdan mustaqil bulgan va u axamiyati jixatidan xokim yoki bek bilan teng bulgan. Kozikalondan keyingi mavkeda rais yoki muxtasib to’rgan. Uning vazifasi bozor, maxalla, masjid va madarasalarni tekshirib, nazorat qilib turish edi.Soliklar tizimi avvalgidek bulib asosan er soligi-xiroj, zakot, koramol zakoti, suv puli, joy puli, bog soligi kabi juda kupgina xillari bor edi. Bu albatta axolini tobora kashshoklashtirib borgan. Soliklar tuplashda maxalliy amaldorlar o’zboshimchalikka, suiste`mollarga xarakat qilardilar. Buxoro amirligi Rossiyaga vassal bulgandan keyin xam boshqaruv shakli bu kurinishda koldi. Birok amirlik birorta chet davlat bilan Rossiya ruxsatisiz aloka urnata olmas va Rossiyaga katta boj tulab turar edi.

Xiva xonligida davlat boshqaruv tizimi. Xiva xonligining davlat tuzumi xam feodalizmga xos edi. Butun xokimiyat xon va uning amaldorlari kulida bulgan o’zbeklarning kungirot urugidan chikkan xon Xivaning oliy xukmdori edi. Davlat xayotiga oid turli masalalarni xal etish uchun Muxammad Raximxon I davrida (1806-1825) nufuzli amaldorlardan iborat Devon-ya`ni kengash tuzilgan. XIX asrning birinchi yarmida Xivaning bosh amaldori Kushbegi bulib, u bevosita xonning uzidan buyruk olar edi. U xonlikning janubiy yarmidagi utrok axoli ustidan xukmdorlik qilgan. Kushbegidan keyingi ikkinchi urinda Mextar to’rgan. Unga xonlikning shimoliy qismidagi utrok axoli buysunar edi. Ilgarigi vakolat xokimi axamiyatiga ega bulgan va xondan keyingi yukori unvon xisoblangan inoklik martabasi XIX asrda uz axamiyatini yukotdi. Maxalliy boshqaruv uchchala xonlikda xam deyarli bir xil bulgan. Bu erda xam viloyatlar maxalliy biylar tomonidan idora qilingan. Ular albatta xonning yakin kishisi yoki karindoshi bulgan. Tuman va kishloklar xam aminlar va oksokollar kulida edi. SHariat ishlari va usdlov ishlari islom dini asoslariga kirilgan bulib uning raxnamosi SHayxulislom xisoblangan. Turli xil jinoyatlar yuzasidan kozikalon xukm chikargan. SHaxarda poytaxtning bosh kozisiga buysunadigan kozilar bor edi. Xiva xududidagi ayrim kabilalarning uz kozilari bulgan. Masalan korakalpoklarning uz kozilari bor edi. Kozikalondan keyin rais mansabi bulib, u katta mavkega ega edi. Rais bozorlardagi tosh-tarozilarni, masjid-madrasalarni ishni yuritish buyicha tekshirib, nazorat qilib borgan. Xiva xonligida aloxida davlat byudjeti bulmagan. Barcha mablag bevosita xonning shaxsiy mulki xisoblangan. Bu mulk xalkdan undiriladiganturli-tuman soliklar xisobiga tuldirib turilgan. Soliklarning turi kup edi va yildan-yilga soliklar xisobiga tuldirib turilgan. Soliklarning turi kup edi va yildan-yilga uning turlari tinimsiz ortib borgan. Asosiy soliklar jumlasiga er soligi- xiroj bulib, uning bir qismi pul, kolgan qismi maxsulot bilan olingan. Solik yiguvchi uning mikdorini chamalab belgilagan. Kishlok oksokollari joylarda soliklarni yigish ishi bilan xam shugullangan. Mol-mulkdan olinadigan-zakot, boj,

suv puli, joy puli kabi unlab solik turlari bor ediki, bular xalkni tobora kashshoklashib borishiga sabab bular edi. Xiva xonligining kushini otliklardan tuzilgan va nomuntazam edi. Bular urush boshlanib kolgan vaziyatda tuplangan. Viloyatlar xokimlarning kul ostidagi navkarlar birlashib xonilikning lashkarini tashqil etgan. Navkarlar asosan nayza va qilichlar bilan, ba`zi birlari esa pilta miltiklar bilan kurollanganlar. Tez-tez bulib turadigan uzaro urushlarda kuplab odamlar bilan ulib ketar shaxar va kishloklar xarob bular edi. Bu urshlar xalk gardaniga ogir yuk bulib tushar edi. Urushlar davrida xalkdan kushimcha soliklar yigib olingan. Dexkonlar bundan tashkari bir kancha majburiyatlarni xam bajarganlar. Xonliklar urtasida faol savdo-sotik ishlari yulga kuyilgan. Xiva xonligi bilan Rossiya urtasida xam savdo va diplomatik alokalar yulga kuyilgan edt. Birok Rossiya bu alokalardan garazguylik bilan, uz manfaatlari yuldia foydalandi. 1873 yilda Xiva xonligi Rossiya tomonidan bosib olingach, uz siyosiy mustaqilligini yukotdi va Rossiyaga tamoman karam bulib koldi. Xiva xonligi xukuklari cheklab kuyildi. Yiliga Rossiyaga katta mikdorda tovon tulab turadigan buldi. Bu xolat Xiva xonligi xududidagi axolining shundok xam ogir xayotiga yana ogir bir zarba bulib tushdi. Garchand Xiva xonligi saklanib kolgan bulsada, u tom ma`noda Rossiyaning mustamlakasi, rus davlati manfaati yulida ish yuritishi lozim bulgan karam bir davlat edi. Qo’qon xonligi davlat boshqaruvi. Qo’qon xonligiga 1710 yilda minglar urugidan bulgan SHoxruxbiy tomonidan asos solingan. Bu sulola uzini Buxoro xonligidan mustaqilligini e`lon qilib, davlat poytaxti sifatida Qo’qonni tanladi. Xonlik xududi dastlab Andijon, Namangan, Qo’qon va Margilon viloyatlaridan iborat edi. Keyinchalik XIX asrning 1-yarmida Qo’qon xonligiga Toshkent, Turkiston, Uratepa, Xujand va boshqa bir kancha xududlar kushib olindi. Qo’qon xukmdorlari xonlik unvonini rasman 1800 yildan kabul qilganlar. Bu unvonni birinchi bor Olimxon qo’llay boshladi.

Qo’qon xonligida xam davlatning tanxo xukmdori xon xisoblangan. Xon uz davlat ustidan yagona xukmdor bulib, uning buyrugi suzsiz bajarilgan. Xondan keyingi ukori lavozimi mingboshilik lavozimi edi. Mingboshi bosh vazir vazifasini bajargan va ayni paytda bir kancha vilochtlarni xam boshqargan. Viloyat va tumanlar esa maxalliy amaldorlar yoki xonning karindosh uruglari tomonidan boshqarilgan. Qo’qon xonligi urtasida aloxida devon xam tuzilgan. Devon davlatning ichki ishlari masalalarini muxokama qilgan va tegishli karorlar va farmonlar chikarishga maslaxatlar berib to’rgan. Devon a`zolari asosan urug oksokollaridan va ruxoniylardan tashqil etilgan. Davlat ishlarida din peshvolarining mavkei yuksak edi. Bu erda xam shayxulislom din ishlari buyicha oliy raxbar edi. Sud, jazo ishlari va turli ajrimlarni kozikalon xal qilgna. SHayxulislom xam, kozikalon xam xon tomonidan tayinlangan. Xonlikda xon tayinlanadigan va etuk qonunshunoslar ichida tanlanadigan mufti katta mavkega ega bulgan. Muftilar turli masalalar buyicha fatvo chikarishar edi. Uni muxr bilan tasdiklab koziga berilgan va kozi bu fatvo buyicha xukm chikargan. Xonlikdagi axolining yurish-turishi va jamoat joylarining nazorati muxtasib kulida edi va u kozikalondan keyingi yukori mansab edi. Xonlik xududida osoyishtalikni saklash kurboshilar zimmasida bulgan. Qo’qon xonligidagi feodal ekspulatatsiya shakli mavjud soliklar va majburiyatlar tarzida namoyon bulgan. Bu erda xam asosiy soliklardan biri xiroj edi. Uning mikdori turlicha bular edi. Bozorlardan tuplanadigan yigimlar xazinaga katta foyda keltirgan. Bundan tashkari yana kuplab tulovlar bulgan va ularning soni ortib borgan. Masalan, Xudoyorxon davrida xarajat puli, karagay puli, utish puli, dallol puli, kuk puli, chup puli kabi kushimcha tulovlar joriy qilingan edi. Xonlikda xashar juda keng tarkalgan majburiyat bulib turli ommaviy ishlar majburan oddiy mexnatkashlar tomonidan tekinga amalga oshirilgan. Xarbiy xizmat majburiyati eng ogir majburiyatlardan biri edi. Urush bulib kolgan takdirda xar bir erkak uz kuroli, ozik-ovkati bilan urushga katnashishga majbur edi. Xonlikning muntazam kushini bulmagan.

Xonlikda urug-kabilalar urtasida va kushin xonliklari bilan tez-tez bulib turadigan urushlar xalk boshiga ulkan musibatlar soladi. Tobora ortib borgan zulm natijasida xonlik xududida bir necha bor kuzgalonlar kutarilgan. Bundan kuzgalonlarning eng yirigi 1873-1876 yillardagi Pulatxon kuzgolonidir. Bu kuzgolonni bostirish baxonasida chor Rossiyasi 1876 yilda Qo’qon xonligini tugatadi. Qo’qon xonligida maolrif, san`at va adabiyot ravnak topib rivojlangan.

A D A B I YO T L A R: 1. Ziyoev X.Z. Turkistonda Rossiya tajovuzi va xukmronligiga karshi kurash. T., «SHark», 1998 y. 2. Inoyatov X.SH. Qo’qon xonligi Rossiyaga kushilish arafasida va 1875-1876 yillarda Qo’qon kuzgaloni. T., 1956 y. 3. Nabiev R.N. Iz istorii Kokandkogo xanstvo. T., «Fan» 1973 4. O’zbekiston xalklari tarixi. 2-jild. T. «Fan». 1993 y. 5. Avaz Muxammad Attor Xukandiy. Tarixi jaxonnomai. «SHark yulduzi» 1991 y №8

O'xshashlar

SHurolar tuzumi davridagi davlatchiligimiz

O’rta asrlarda davlatchiligimiz taraqqiyoti (VIII-XIII asrlar)

XVII-XX асрлар Узбекистон маданий тараккиёти

CHor Rossiyasining mustamlakachiligi davrida davlatchiligimiz

Xonliklar davrida o’zbek tilshunosligi Abulg’oziy Bahodirxon