O’rta asrlar davri arxeologiyasi - Tarix - Referatlar

O’rta asrlar davri arxeologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1600.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz O’rta asrlar davri arxeologiyasi R e j a : 1. O’rta Osiyoda ilk o’rta asrlar davri madaniyati haqida tushuncha. 2. Ilk o’rta asrlarda haykaltaroshlik, tasviriy san’at va me’morchilikning rivojlanishi. 3. O’rta Osiyoda rivojlangan o’rta asrlar davri madaniyati taraqqiyotining o’ziga xos xususiyatlari. 4. Rivojlangan o’rta asrlarda me’morchilik, tasviriy san’at, amaliy- dekorativ san’at. 5. Xulosa.

O’rta Osiyoda o’rta asrlar davrining dastlabki bosqichi yirik davlatlar– Kushonlar saltanati va Qang’ davlat konfederatsiyasining inqirozi va ular ustiga xionitlar, kidaritlar va eftalitlar kabi ko’chmanchi qabilalarning ommaviy ravishda bostirib kirishi bilan boshlandi. Bu ikki davlatning tanazzuli O’rta Osiyo xududlariga Eron sosoniylarining istilochilik xarakatini faollashtirdi. Ammo ko’chmanchi qabilalar, ayniqsa eftalitlar bunga yo’l qo’ymadi. VI asrning ikkinchi yarmida sosoniylar O’rta Osiyoda Turk xoqonligi bilan to’qnashishga to’g’ri keldi. Hokimiyatni o’z qo’liga olgan Garbiy Turk xoqonligi 100 yil davomida butun O’rta Osiyo ustidan nazoratini o’rnata oldi. VII asrda O’rta Osiyo ijtimoiy va siyosiy hayotida yuz bergan feodallashish jarayonining rivojlanishi hoqonlikda ichki qarama-qarshiliklarning chuqurlashishiga olib keldi. Natijada, nomigagina hoqonlik xukmronligini tan olgan mahalliy sulolalar boshchiligidagi katta va kichik er egaligi jadal rivojlandi. Jamiyatning ijtimoiy tarkibida o’zgarishlar, katta er egalari bo’lgan dehqonlar, badavlat savdogar va hunarmandlar tabaqasi paydo bo’ldi. Ular o’z navbatida shaharlarning vujudga kelishiga, ko’p tarmoqli hunarmandchilik va savdo- sotiqning rivojlanishiga ta’sir o’tkazdi. Ma’lumki, Garb bilan, Sharqni bog’lovchi muhim savdo yo’li bilan Buyuk Ipak yo’li («Garbiy meridianal yo’l»)ning qadimgi Farg’onadan o’tgan yo’nalishi ilk o’rta asrlarga kelib, O’rta Osiyo shimoliy hududlarining ichki rayonlariga kirib bordi. Natijada O’rta Osiyoning chorvador qabilalari va o’troq aholisi o’rtasida iqtisodiy va madaniy aloqalar kuchaydi. Savdo-sotiqni pul asosida rivojlanishiga keng imkoniyatlar yaratildi, tanga – pul zarb qilishga bo’lgan ehtiyoj kuchayib, pul zarbxonalarining yangi markazlari paydo bo’ldi. O’rta Osiyo bozorlarida Tohariston, So’g’d, Ustrushona va Shosh tangalari keng muomalada bo’ldi. Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda shahar hunarmandchiligi keng tarmoq otib rivojlanishda davom etdi. Samarqand, Buxoro, Poykent va boshqa shaharlar yirik savdo-sotiq markazlari sifatidagi o’rnini saqlab qoldi. Hatto Shosh-Iloq vohasidagi shaharlar juda jadal rivojlanish yo’liga tushib oldi. Bu shaharlarda 2

hunarmandchilikning kulolchilik, shishasozlik, metallurgiya, to’qimachilik sohalari yuksak professional darajada rivojlanib ular ko’p hollarda tashqi savdo uchun mahsulot chiqarar edilar. Ilk o’rta asrlarda to’qimachilik O’rta Osiyo hunarmandchiligining ustivor yo’nalishiga aylandi. Ayniqsa ipak mahsulotlarini ishlab chiqarish keng yo’lga qo’yilgan. Arxeologik materiallarning guvohlik berishicha ipak qurtini boqish Qadimgi Baqtriyada bronza davridan ma’lum bo’lgan. Antik davri va ilk o’rta asrlarga kelib, ipakchilik bilan shug’ullanish So’g’diyona va Farg’ona vodiysiga ham keng yoyildi. Ipakchilikning jahonga mashhur markazlari paydo bo’ldi. Masalan, VI-VII asrlarda shakllangan Buxoroning «zandanachi» ipak mahsulotlariga bo’lgan talab hatto ipakchilikning ilk vatani Xitoyda ham katta edi. Zandanachi ipak mahsulotlarining namunalari hatto Afrosiyob devoriy su’ratlarida yaxshi saqlangan. Ilk o’rta asrlar badiiy san’atida asosiy e’tibor tasviriy san’at va haykaltaroshlik bezaklaridan iborat edi. Shuningdek memorchilikda shohona saroylar, qasrlar, zardo’shtiylik va buddaviylik ibodatxonalarining intervallarini bezashda ham tasviriy san’at keng qo’llanilgan. Arxelogik qazishmalar davomida ochilgan Bolaliktepa, Varaxsha, Afrasiyob, Panjikent devoriy sur’atlari monumental tasviriy san’at olamining nodir namunalaridir. Bu asarlarda ilk o’rta asrlar davrining professional musavvirlari mifologik ijodiyat obrazlar va adabiy epik an’analar dunyosini tasviriy san’atda ifoda etganlar. Shuningdek ular orqali aniq tarixiy voqealar va uzoq o’tmishda o’tgan ajdodlarimizning diniy urf-odatlari, ularning ahloq normalaridan tortib to xulq-atvorlarigacha, o’sha davr ideal obrazlarida bizgacha etkazilgan. Tasviriy san’at orqali feodal jamiyati aristokratiyasining ichki hayoti va kundalik turmush tarzi rang barang suratlarda ochib berilgan. Masalan, Termiz yaqinidan topilgan, Tohariston musavvirlari maktabiga mansub Bolaliktepa (V-VI asrlar) devoriy sur’atlarida moviy osmon fonida tasvirlangan bazm syujetida, shohona kiyimdagi erkak va ayollarning qo’llarida oltin va kumush qadahlarni ko’tarib turgan holatlarii aks ettirilgan. 3

Bolaliktepada uy anjomlari, ov va jang qurollari, shuningdek, turli shoyi va oddiy chit materiallar badiiy bezatilgan. Amaliy buyumlar yuzasiga bo’yoqda tasvirlar ishlangan, kumushdan yasalgan buyum va qurollar esa bo’rtma tasvirlar bilan bezatilgan. Bu tasvirlarda devoriy suratlarda aks ettirilgan obraz va voqealar o’z ifodasini topgan. Podsholar tasviri, bazm va ov manzaralari bu buyumlar yuzasiga go’zallik baxsh etgan. So’g’d musavvirlari maktabiga mansub Varaxsha devoriy sur’atlarida (VII-VIII asrlar) esa saroy hayoti, ibodat va ov manzarasi tasvirlangan. Saroyning sharqiy zali janubiy devorining o’ng tomonida qanotli tuya shaklida ishlangan taxti ravonda podshoh tasviri, devorning chap tomonida saroy ahlining mehrob qarshisidagi ziyorati, saroyning qizil zal devoriy sur’atlarida esa fil mingan ovchi paxlavonning unga tashlanayotgan yo’lbars bilan olishuv manzarasi tasvirlangan. 1965 yilda arxeologlar tomonidan Samarqand yaqinida ilk feodalizm davriga oid Afrosiyob yodgorligi o’rganiladi. Bu yodgorlik ilk o’rta asrlarga mansub bo’lgan. Markaziy Osiyoda ilk o’rta asrlar yodgorliklaridan yana biri Panjikent xarobalari hisoblanadi. Panjikent shahar xarobasining maydoni 19 ga ni tashkil etgan bo’lib, atrofi baland devorlar bilan o’ralgan. Shaharda ibodatxonalar, zadagonlar qasrlari, omborxona va turar joylar bo’lgan. Shahar maydonining g’arbiy tomonidagi ichki ibodatxona sun’iy tepalik ustida joylashgan bo’lib, old tomoni sharqqa qaratib qurilgan. Ibodatxonaning old qismi kattagina olti ustunli ayvon bilan boshlanib, undan so’ng to’rt ustunli ayvon tomoni ochiq to’rtburchak zal bo’lgan. Undan esa ichki muqaddas xonaga kirilgan. Ayvonga zina orqali yoki maxsus tepaga ko’tarilib boruvchi yo’lak orqali chiqilgan. Panjikentda zadagonlarning uylari, mehmonxona va uyga olib boradigan yo’lakchalar juda bezakdor bo’lgan. Devoriy suratlar mavzusi turli-tuman bo’lib, unda afsonaviy voqealar, diniy marosimlar, so’g’d feodallarining bazmlari aks ettirilgan. Ilk o’rta asrlarda haykaltaroshlik san’ati keng qo’llanilgan. U dumaloq va bo’rtma tasvir shaklida me’morlik komplekslarida ishlatilgan. Bu haykallarda diniy va afsonaviy obrazlar bilan bir qatorda real hayotni aks ettiruvchi obrazlar 4

ham uchraydiy. Haykallar maxsus tayyorlangan loydan, yog’och, albaster va toshdan ishlangan. Amaliy xaykaltaroshlik san’atining yorqin namunalari IV-V asrlarga oid Toharistonning Kuyavqurg’on qalaqo’rg’onidan topiladi. Kuyavqo’rg’on haykallari ziynatli bezaklarga boy engil kiyimlardagi erkak va ayol personajlaridan iborat bo’lgan. Ma’lumki, ilk o’rta asrlarda ijtimoiy munosabatlarning o’zgarishi ya’ni feodallashish jarayonining rivojlanishi me’morchilikning xarakteri va mazmuniga ta’sir etadi. Bu hol dastlab qo’rg’on-qasrlar, ko’shklar qurilishida ko’zga tashlanadi. Keyinchalik podsholarning saroylari, shaharlardan tashqaridagi hashamatli va ulug’vor qarorgohlari keng tarqaladi. Bu binolar ko’p hollarda sun’iy tepaliklar ustiga qurilib, ularning me’moriy echimlari mahobatli bo’lishiga katta e’tibor beradi. Binolar ham g’ishtdan va paxsadan qurilgan. Devorlari ganch bilan pardozlangan, xona devorlari devoriy surat va naqshlar bilan bezatilgan. Ilk o’rta asrlar davri monumental memorchiligida noyob ganch naqshinkorligi keng qo’llanilgan. Darhaqiqat, ilk o’rta asrlarda ganch o’ymakorlik san’ati o’zining yuqori darajasiga ko’tarilgan edi. Uning hatto dastlabki namunalarida o’z zamonasiga xos yangi uslubiy yo’nalish shakllangan edi. Buni Afrasiyob, Varaxsha va Dumaloqtepa qasr bezaklarida uchratish mumkin. Ilk o’rta asrlarda amaliy san’atning barcha yo’nalishlari rivojlanadi. Ular shaharlarning o’sishi va shahar hunarmandchiligining taraqqiyoti bilan uzviy bog’langan edi. Oltin va kumushdan har xil idishlar yasash ko’lami kengayadi. Ayniqsa, bu masalada Xorazm va So’g’dda katta yutuqlarga erishiladi. O’rta Osiyoda ilk o’rta asrlar davrida yagona din bo’lmagan. Arablar istilosi bilan bog’liq holda islom dini keng tarqalgani ma’lum. Farg’ona vodiysida ya’ni Quvadan topilgan ibodatxona xarobasi buddaviylik dini bilan bog’liq bo’lib, u 2 xonali, old xonasi ayvon shaklida qurilgan. Xorazmda ham ko’mish marosimlari bilan bog’liq bo’lgan ossuariylar yoki ostadon deb nomlangan to’rtburchak shaklidagi tobutchalar otashparastlik e’tiqodi bilan bog’liq bo’lgan. Ostadonlar 5

So’g’d, Shosh hududlaridan ham topilgan. Zardushtiylik dini bilan bog’liq bo’lgan ibodatxonalar tepalikka qurilib, old tomoni esa quyosh chiqish tomonga qaratilgan. Ilk o’rta asrlar madaniyatida etnik va ilohiy ma’no kasb etgan sanamlar yasash va ularga oilaviy sig’inish ob’ektlari sifatida e’tiqod qilish keng yoyiladi. Bunday jarayonlar Baqtriya, So’g’d, Shosh, Farg’ona ko’zga tashlanadi. VII asrning ikkinchi yarmi va VIII asrning boshlarida O’rta Osiyo xududlariga islom dini kirib kelishi bilan So’g’diyona, Baqtriya, Xorazm, Shosh va boshqa hududlarda yuksaklikda davom etayotgan mahalliy madaniyati rivojlanishdan to’xtadi. Islom dini mahalliy aholiga majburan singdirildi, mahalliy an’anaviy badiiy madaniyat va san’at sekin asta islomiylasha boshladi. O’rta Osiyoda rivojlangan o’rta asrlar davri mahalliy feodal hokimliklari o’rnida yagona markazlashgan feodal davlati tashkil topishi bilan boshlanib, to temuriylar davlati inqiroziga qadar bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrni ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy munosabatlari xususiyatlaridan kelib chiqib, taraqqiyot va bitta inqiroz bosqichiga bo’lish mumkin. Davrning birinchi taraqqiyot bosqichi IX-XIII asr boshlarini o’z ichiga oladi. Dastlab markazlashgan davlat tepasiga somoniylar (IX-X) sulolasi keladi, so’ngra uning iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlangan hududlarini uchta turkiy davlatlar-qoraxoniylar, g’aznaviylar va saljuqiylar(XI asrda) egallaydi. Shu bilan birga XII asr o’rtalarida bu erda Buyuk Xorazmshohlar davlati vujudga keldi. Ilk o’rta asrlarda uch qism (kuxandiz, shahriston va rabod)dan iborat bo’lib shakllangan shahar hayotida rivojlangan o’rta asrlar davriga kelib tub ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar yuz beradi. O’rta Osiyo shaharlari Eski Termiz, Afrasiyob, Marv, Axsikent, Buxoro, Urganch, Qanqa, Shohruxiya va boshqalarda olib borilgan keng ko’lamli arxeologik izlanishlar va ularni yozma manba materiallari bilan qiyosiy solishtirishlar tufayli bu davr shahar madaniyati, shaharlarning tarkibi, ularning tevarak – atrof aholi punktlari bilan o’zaro iqtisodiy va madaniy aloqalari, shaharlarning hunarmandchilik va savdo-sotiq salohiyati, karvon yo’llarining yo’nalishi, ichki va tashqi bozor, har bir shahar hayotida ustivor hisoblangan ishlab chiqarish tarmoqlari o’rganiladi. 6

O’rta Osiyo shaharlari o’rta asrlarning rivojlangan davrida juda jo’shqin taraqqiy etadi. Manbalarga ko’ra, IX-X asrlarda shahar aholisi Movaraunnahr umum aholi sonining 25-30%ni tashkil etgan. XI asrdan shaharlarning ijtimoiy- iqtisodiy qiyofasi o’zgaradi. Ular to’la-to’kis xunarmandchilik va savdo-sotiq qiyofasini olgan. Shuningdek, shaharlarning u yoki bu hunarmandchilik tarmoqlari bo’yicha ixtisoslashuvi jadallashadi. Masalan, Qadimgi Farg’onaning poytaxt bo’lgan Axsikent, Toshkent vohasining Ohangaron daryosi havzalarida qad ko’targan qator shaharlarda Tunkent, Namudlig’, Dahketda metallurgiya sanoati jadal rivojlanadi. Shaharlar maydoni kengayadi, shahriston va uning atrofida joylashgan rabodlarda iqtisodiy hayot taraqqiy etdi. Somoniylarning mamlakatni boshqaruv tizimidagi markazlashtirish siyosati uning iqtisodiy jihatdan yuksak darajada rivojlanishiga xizmat qildi. Shaharlar o’sdi va ularning iqtisodiy-savdo aloqalari mustahkamlandi. Masalan, arab tarixchi va geograflarining ta’kidlashicha birgina Shosh va Iloqda bu davrda 50 dan ortiq shaharlar bo’lgan. Arxeologik materiallar va yozma manba’larga ko’ra, Shosh – Iloq vohasi IX-X asrlarda Movaraunnahrning irik metallurgiya xom ashyosi bazasi bo’lgan. Arab tarixchisi Makdisining xabariga qaraganda, bu zaminda oltin va kumush konlari ko’p bo’lib, naqshiga tillo suvi berilgan Shoshning keramika mahsulotlari Sharq olamida mashhur bo’lgan. Arxeologik materiallarning guvohlik berishicha Shosh–Iloq vohasida metallurgiya sanoati bilan bir qatorda hunarmandchilikning kulolchilik va shishasozlik, to’qimachilik yo’nalishlari ham yuksak darajada rivojlangan edi. X asr oxirlaridan Movaraunnahrda Qoraxoniylar davlati shakllandi. Qoraxoniylar mamlakatni boshqarishda somoniylar davlat boshqaruv tizimidan foydalanadi. Shuningdek, pul zarb etish an’analarini ham qabul qilganlar. Buxoro, Iloq shaharlarida kumush pul zarbxonalari bo’lgan. Bu haqda arab tarixchisi Ibn Xavkal «Iloqda oltin va kumush pullar zarbxonalari faoliyat ko’rsatishda davom etardi» deb yozgan edi. Bu davrning madaniy hayotida yuz bergan yuksakliklar tarixda tengsiz edi. Ilm-Fan, din va tasavvuf, me’morchilik va san’at, musiqa san’ati gullab yashnadi. 7

Umuman, IX-XIII asrning boshlari Movaraunnahr shaharlari uchun, ilm-fan va madaniyat sohalarida gullash davri bo’ldi. XII asrning o’rtalaridan qoraxoniylar davlatining inqirozi boshlanadi. Bu davrda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tushkunlikka uchradi. Movaraunnahrning barcha viloyatlarda, shu bilan birga Iloqda ham tog’-kon sanoati qisqarib, metallurgiya markazlari batamom inqirozga yuz tutdi. Movarounnahr tarixida shaharlar hayotidagi iqtisodiy va siyosiy tangliklar XIII asrning 20-yillaridagi inqiroz davri bilan bog’liq. XIII asrning 2-yarmida Movarounnahr shaharlari hayotida va qishloq xo’jaligida biroz jonlanish bo’lgan bo’lsada, ammo XIV asrning 20-30 yillarida ham mo’ng’ullar tomonidan amalga oshirilgan vayronagarchilik hali tugatilmagan, hunarmandchilik, dehqonchilik va savdo-sotiq o’zining XIII asr boshlaridagi darajasiga ko’tarila olmagan edi. Amir Temur ko’tarilgach, XIV asrning 70-yillarida Movaraunnahrning iqtisodiy va siyosiy hamda madaniy hayotida jadal rivojlanish boshlandi. Temur istilolari bilan bog’liq holda Movaraunnahr shahar hayotida, markazlashgan davlat sharoitida iqtisodiy xo’jalikning barcha tarmoqlarida, madaniy hayotning barcha jabhalarida gullash davri boshlandi. Yangidan-yangi shaharlar qad ko’tardi, ichki va tashqi savdo, bozor munosabatlari izga tushdi. Madaniy hayotda somoniylar, qoraxoniylar va xorazmshohlar davridagidek, buyuk o’zgarishlar yuz berdi. Natijada umumbashariyat tsivilizatsiyasi yuksak cho’qqilarga ko’tarildi. VIII asr o’rtalaridan boshlab, madaniy va ijtimoiy hayot yana jonlana boshladi. O’rta Osiyo feodal munosabatlarning rivojlangan davriga qadar IX-X asrlarda mustaqil davlatlarning paydo bo’lishi natijasida tasviriy va amaliy san’atda jonlanish bo’lib, me’morchilikda nodir yodgorliklar vujudga kela boshladi. Bu davrga kelib O’rta Osiyo ilm fani taraqqiyotida muhim markazlardan biriga aylandi. Bu davrda me’morchilikda katta o’zgarishlar sodir bo’ladi. Qurilish texnikasi mukammallashdi, pishiq g’ishtning keng qo’llanilishi me’morchilikning murakkab kompazitsiyalarini yaratish imkonini berdi. Egri ravoqli tomlar bilan bir qatorda, gumbazli binolar qurilishi ham keng yo’lga 8

qo’yildi. Bu davrning eng nodir yodgorliklari maqbaralar va masjidlar edi. Xorazmda Fahriddin Roziy, Tepesh maqbarasi, Buxorodagi Kalon masjidi minorasi, Attori masjidi, Jarqo’rg’on minorasi shular jumlasidandir. X-XII asrlarda O’rta Osiyoda haykaltaroshlik, miniatyura, naqqoshlik san’ati rivojlangan. Hukmdorlar qasri, uylari, mehmonxonalarning devorlari suratlar bilan bezatilgan. Suratlarda jang, ov manzaralari, qabul marosimi va bazmlar tasvirlangan. X-XII asrlarda amaliy-dekorativ san’at rivojlangan. Ko’plab shaharlarda kulolchilik ustaxonalari bo’lgan. Sopol buyumlari yuzasiga qora, qizg’ish-jigar rang bo’yoqlarda tasvirlar tushirilgan. Taqinchoqlar va ko’plab badiiy bezak buyumlari ishlangan. Mo’g’ul bosqini gullab turgan O’rta Osiyo san’ati va madaniyatini vayron etdi. Ammo, XIV asrning 70-yillarida san’at va madaniyat taraqqiyotining muhim bosqichi boshlanadi. A.Temurning hokimiyat tepasiga kelishi bilan fan, san’at va adabiyotda taraqqiyot boshlandi. Bu rivojlanish jarayoni temuriylar davrida davom etdi. Temuriylar davrida hashamatli va go’zal binolar vujudga keldi. To’rabek xonim maqbarasi, Bibixonim jom’e masjidi qurildi. O’rta asrlarda Sharq me’morchiligining durdonasi bo’lgan Temuriylar maqbarasi, «Shohizinda», me’morlik kompleksi (Samarqandda), Oq saroy (Shahrisabzda), Ahmad Yassaviy (Turkistonda) me’moriy komplekslari diqqatga sazovordir. 9

1-rasm 2-rasm 10

ADABIY O TLAR: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz-kelajak yo’q. T., O’zbekiston, 1998. 2. Gulomov Ya. O’zbekistonda arxeologiya. T.1956. 37-38 bet. 3. Al’baum L.I. «Balaliktepa». Tashkent, 1960 4. Gerasimov M. «Lyudi kamennogo veka». M.,1964 5. Masson V.I. «Poselenie Djaytun». M., 1971 6. Mirsaotov G. «Drevnie shaxti Uchtuta». T., 1973 7. www.ziyonet.uz 18

O'xshashlar

Rivojlangan o'rta asrlar davri arxeologiyasi

Ilk o'rta asrlar davri arxeologiyasi

Paleolit davri arxeologiyasi

Eneolit davri arxeologiyasi

Bronza davri arxeologiyasi