Rivojlangan o'rta asrlar davri arxeologiyasi - Tarix - Referatlar

Rivojlangan o'rta asrlar davri arxeologiyasi

Yuklangan vaqt:

24.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73.5 KB

Ko'chirib olish

Rivojlangan o`rta asrlar davri arxeologiyasi Reja: 1. O`rta Osiyoda arablar bosqini oqibatlari. 2. Movarounnahr, Xuroson, Farg`ona IX-XII asrlarda. 3. O`rta Osiyoda mo`g`ullar bosqini oqibatlari. 4. Amir Temur va Temuriylar davrida madaniyatning rivojlanishi.

Tarixni yoritishda va o`rganishda arxeologlar olib borgan tadqiqot ishlarining ahamiyati juda kattadir. So`nggi yillar ichida jahonning, jumladan O`rta Osiyoning turli hududlarida ko`plab arxeologik kashfiyotlar qilinib, muhim ma`lumotlar to`plandi. Olimlar tomonidan topib tekshirilgan bu yangi ashyolar eng qadimgi va o`rta asrlar tarixi haqidagi bilimlarni kengaytiradi. Mazkur manba va ashyolar jahon tarixining qadimgi davr siyosiy-iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlari haqida to`laroq tasavvurlar hosil qilish imkonini beradi. Jahonda ibtidoiy odamlar tarqalishi jarayonidan boshlab, xalqlarning tarixida turli xil murakkab voqealar sodir bo`lgan. Ular ibtidoiy to`da davri, ibtidoiy xo`jaliklari va mehnat qurollari, urug`chilik tuzumining vujudga kelishi, x o ` j a l i k n i n g i s h l a b c h i q a r i s h s h a k l l a r i g a o ` t i l i s h i , b i n o k o r l i k v a hunarmandchilikning rivojlanishi, ishlab chiqarishda metallning ishlatila boshlanishi, ilk shaharlar va davlatlarning tashkil topishi, antik davri, o`rta asrlar me`morchiligi va moddiy madaniyatining rivojlanishi bilan birga boshqa ko`pdan- ko`p voqealar bilan bog`liq. Talabalar qadimgi tarixni o`rganishda qimmatli arxeologik manbalarga e`tibor berishlari lozim. Jahonda tekshirilgan barcha turdagi arxeologik yodgorliklar va ularda topilgan moddiy manbalar, insoniyat toshdan yasagan oddiy qo`pol cho`qmordan boshlab, uzluksiz mehnat natijasida yuksak madaniyat darajasiga yetib kelishining asosiy qonuniyatlarini ochib beradilar. Ushbu kursning asosiy maqsadi - tariximizning muhim voqealarini o`rganishda arxeologik manbalarni ahamiyatini ko`satish, jahon, jumladan O`rta Osiyo, shuningdek O`zbekiston hududida yashab o`tgan ibtidoiy odamlar, qadimgi qabilalar va xalqlarning tarixini va madaniy taraqqiyotidagi o`ziga xos tomonlari va xususiyatlarini ko`rsatib berishdir.

VI asrda O`rta Osiyoga bostirib kelgan arablar madaniyat darajasi o`zinikidan ancha baland bo`lgan mazkur hududni yagona boshqaruvga asoslangan davlat bo`lmay, kichik-kichik mustaqil davlatchalar o`rtasidagi o`zaro urushlaridan foydalanib osonlik bilan egallaydi. Dastlab Umaviylar, keyinchalik Abbosiylar hukmronligi ostida bo`lgan O`rta Osiyo xalqlari islom dini va arab madaniyatini qabul qilishga majbur etiladi. O`rta Osiyoda rivojlangan o`rta asrlar davri mahalliy feodal hokimliklari o`rnida yagona markazlashgan feodal davlatlari tashkil topishi bilan boshlanib, to temuriylar davlati inqiroziga qadar bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Arablar bosib olingan O`rta Osiyo yerlarini “ Movarounnahr ” (daryo orti) deb atay boshlaydilar. Bu davrni ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy munosabatlari xususiyatlaridan kelib chiqib quyidagi bosqichlarga bo`lish mumkin. Davrning birinchi bosqichi IX-XIII asr boshlarini o`z ichiga oladi. IX asrda O`rta О siyoda а r а blar huikumronligi tugatildi. Bu davrda O`rta О siyoning shimolida Qarluqlar, O`g`uzlar d а vl а tl а ri, janubi va markazida То hiriylar, Safforiular, Somoniylar d а vl а tl а ri tashkil topdi. Dastlab markazlashgan davlat tepasiga Somoniylar (IX-X) sulolasi keladi, so`ngra uning iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlangan hududlarini uchta turkiy davlatlar - Qoraxoniylar, G`aznaviylar va Saljuqiylar (XI asrda) egallaydi. Shu bilan birga XII asr o`rtalaridan Qoraxoniylar va Saljuqiylarga tegishli yerlarda Buyuk Xorazmshohlar davlati vujudga keldi, biroq bu davlat mo`go`g`ullarning bosqini natijasida tugatiladi. Ilk o`rta asrlarda uch qism (kuxandiz, shahriston va rabod) dan iborat bo`lib shakllangan shahar hayotida rivojlangan o`rta asrlar davriga kelib tub ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o`zgarishlar yuz beradi. O`rta Osiyo shaharlari Eski Termiz, Afrasiyob, Marv, Axsikent, Buxoro, Urganch, Qanqa, Shohruxiya, Kesh, Nasaf va boshqalarda olib borilgan keng ko`lamli arxeologik izlanishlar va ularni yozma manba materiallari bilan qiyosiy solishtirishlar tufayli bu davr shahar madaniyati, shaharlarning tarkibi,

ularning tevarak – atrof aholi punktlari bilan o`zaro iqtisodiy va madaniy aloqalari, shaharlarning hunarmandchilik va savdo-sotiq salohiyati, karvon yo`llarining yo`nalishi, ichki va tashqi bozor, har bir shahar hayotida ustivor hisoblangan ishlab chiqarish tarmoqlari o`rganiladi. O`rta Osiyo shaharlari o`rta asrlarning rivojlangan davrida juda jo`shqin taraqqiy etadi. Manbalarga ko`ra, IX-X asrlarda shahar aholisi Movarounnahr umum aholi sonining 25-30% ni tashkil etgan. XI asrdan shaharlarning ijtimoiy-iqtisodiy qiyofasi o`zgaradi. Ular to`laligicha hunarmandchilik va savdo-sotiq markazi qiyofasini olgan. Shuningdek, shaharlarning u yoki bu hunarmandchilik tarmoqlari bo`yicha ixtisoslashuvi jadallashadi. Masalan, Qadimgi Farg`onaning poytaxt bo`lgan Axsikent, Toshkent vohasining Ohangaron daryosi havzalarida qad ko`targan qator shaharlarda - Tunkent, Namudlig`, Dahketda metallurgiya sanoati jadal rivojlanadi. Shaharlar maydoni kengayadi, shahriston va uning atrofida joylashgan rabodlarda iqtisodiy hayot taraqqiy etdi. Somoniylarning mamlakatni boshqaruv tizimidagi markazlash-tirish siyosati uning iqtisodiy jihatdan yuksak darajada rivojlanishiga xizmat qildi. Shaharlar o`sdi va ularning iqtisodiy-savdo aloqalari mustahkamlandi. Masalan, arab tarixchi va geograflarining ta`kidlashicha birgina Shosh va Iloqda bu davrda 50 dan ortiq shaharlar bo`lgan. Arxeologik materiallar va yozma manba`larga ko`ra, Shosh – Iloq vohasi IX-X asrlarda Movarounnahrning irik metallurgiya xom ashyosi bazasi bo`lgan. Arab tarixchisi Makdisining xabariga qaraganda, bu zaminda oltin va kumush konlari ko`p bo`lib, naqshiga tillo suvi berilgan Shoshning keramika mahsulotlari Sharq olamida mashhur bo`lgan. Arxeologik materiallarning guvohlik berishicha Shosh - Iloq vohasida metallurgiya sanoati bilan bir qatorda hunarmandchilikning kulolchilik va shishasozlik, to`qimachilik yo`nalishlari ham yuksak darajada rivojlangan edi. X asr oxirlaridan Movarounnahrda Qoraxoniylar davlati shakllandi. Qoraxoniylar mamlakatni boshqarishda somoniylar davlat boshqaruv

tizimidan foydalanadi. Shuningdek, pul zarb etish an`analarini ham qabul qilganlar. Buxoro, Iloq shaharlarida kumush pul zarbxonalari bo`lgan. Bu haqda arab tarixchisi Ibn Xavkal « Iloqda oltin va kumush pullar zarbxonalari faoliyat ko`rsatishda davom etardi » deb yozgan edi. Bu davrning madaniy hayotida yuz bergan yuksakliklar tarixda tengsiz edi. Ilm-Fan, din va tasavvuf, me`morchilik va san`at, musiqa san`ati gullab yashnadi. Umuman, IX-XIII asrning boshlari Movarounnahr shaharlari uchun, ilm-fan va madaniyat sohalarida gullash davri bo`ldi. Dunyoga nomi mashhur qomusiy allomalar – Abu Rayhon Beruniy, al-Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, al-Farg`oniy, Abu Nasr Farobiy, Umar Hayyom kabilar yashab ijod etishdi. Dunyoviy bilimlar bilan birga diniy bilimlar rivojiga katta e`tibor qaratildi. Abduholiq G`ijduvoniy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro va boshqalarni diniy bilimlar – tariqat asoschilari sifatida qilgan ishlari tahsinga loyiq. IX-X asrlarga oid ayrim yodgorliklar saqlanib qolgan bo`lsada, mazkur davrda m е `morchilik va binokorlik t е xnikasi rivojlangan edi. Pishgan g`isht, ganch, ravoq, gumbaz, toqlar qurilish sohasidagi yangiliklar bo`ldi. Pishgan g`ishtdan maqbaralar qurishda, turar joy zallarida, kanalizatsiya quvurlari qurishda ishlatilgan. Turar joylarning asosiy qismida xom g`isht ishlatilgan. Sinchli uylar ko`proq qurila boshlandi. Binolar qurilishida g е om е triya fanidan tobora ko`proq foydalanildi. O`rta Osiyo m е `morchiligida arab xalifaligi xalqlari m е `morchiligiga xos umumiy jihatlar ham bor edi. Bu narsa masjid, madrasa va boshqalarda ko`rish mumkin. Mazkur davr m е `morchiligining eng yorqin namunasi Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasidir. Maqbaraga Ismoil, uning n е varasi Nasr ibn Ahmad dafn qilingan. Maqbara binolarni tuzilishi juda sodda. U kub shaklida bo`lib, tosh gumbaz qilib yopilgan. To`rtburchak xonaning gumbazi sakkizta ravoq ustiga qurilgan va sakkiz qirrali asosga o`rnatilgan. Ravoqlardan 4 tasi xonaning t е pa burchaklariga qurilgan. Binoning t е pasida yorug`lik t е shiklari o`rnatilgan. maqbaraning to`rttala old tomoni ham bir xilda ishlangan. Har

qaysi d е vorning o`rtasiga katta ravoq o`rnatilgan, burchaklari esa uch chorakli mustahkam g`isht ustunlar bilan ishlangan. D е vorlarning ichi va tashqi tomoni naqshkor g`isht bilan ishlangan. Maqbara qurilishida O`rta Osiyo an`anaviy m е `morchiligini yanada rivojlanganligini ko`rish mumkin. X asrda Tim qishlog`ida qurilgan Arabota maqbarasi ham O`rta Osiyo m е `morchiligining noyob durdonalaridan hisoblanadi. Maqbara X asrning 70- yillarida (977 y.) qurilgan. Arabota maqbarasi XI-XII asrlar O`rta Osiyo m е `morchiligining yangi bosqichga ko`tarilishi davri namunasidir. Binoning katta ravoqli baland p е shtoqli naqshlar bilan ishlangan, p е shtoq atrofida o`ymakor naqsh bilan arab harflari yozilgan. Afrosiyob, Varaxsha, Poykand va boshqa qadimiy shahar xarobalaridagi bino qoldiqlari o`rganilgan. Afrosiyobning g`arbiy qismidagi juda katta bino xom g`ishtdan qurilgan bo`lib, d е vorlari ganch naqshlari bilan b е zatilgan. Ganch suvog`idan y е limli bo`yoq bilan solingan uchta odam siymosi tasvirlangan rasm topildi. 1960-1964 yillarda O`z FA arxeologik eksp е ditsiyasi tomonidan yuqoridagi saroy xarobalari bilan birga mustahkam d е vor bilan o`rab olingan bir n е chta binolar topildi. U xona, yo`lak va hovlidan iborat edi. Bino xonalari naqshlar bilan b е zatilgan, polga pishgan g`isht to`shalgan. D е razalarga rangdor oynalar ishlatilgan. Afrosiyobdan VII asrda o`ymakorlik k е ng yoyilganligini ko`rish mumkin. Varaxsha va Afrosiyob aholisining uylari d е vorlari ganch suvoq qilingan va naqshlangan. Me`morchilikda turli bezakli uslublardan foydalanila boshlangan. IX-X asrlarda arab imlosining islimiy, kufiy, XI asrdan nasx turlaridan foydalanila boshlangan; pishiq g`ishtlar och malla rangda bo`lgan. XII asrdan boshlab rangli koshinlardan foydalanila boshlangan, musulmon inshootlarida moviy, yashil, zangori koshinlardan keng foydalanilgan. Bu davrda tasviriy san`at va naqqoshlikda murakkab o`simlik-g е om е trik gulli naqshlar ishlatilgan. X asrning ikkinchi yarmida Samarqand guzarlarida uy hayvonlari tasvirlari sotilgan (Ibn Xavqal). X asr o`rtalarida Buxoroda “sanamlar” sotilgan

(Narshaxiy). Afrosiyobdan topilgan sopol idishlar kulolchilik rivojlanganidan dalolatdir. Bu davrdagi musulmon m е `morchiligining eng ko`zga ko`ringan inshootlari orasida masjidlar alohida ahamiyatga egadir. Ularning uch turi mavjud bo`lgan: Jom е (Juma) masjidi (shaharda juma va Hayit namozlari o`qiladigan umumshahar aholisi uchun), guzar masjidlari (mahallalarda kunlik namozlarni o`qishga mo`ljallangan), Namozgoh (shahar tashqarisidagi yo`lovchi va karvondagilar uchun mo`ljallangan) masjidlar. Masjidlarning diqqatga sazovor jihati ibodat qilinadigan m е hrobi g`arbga, qiblaga – Makka tarafga qaratib quriladi. Ilk masjidlar bizning kunimizgacha to`laligicha saqlanib qolmagan bo`lsa-da, ulardan ba`zilarining ayrim qoldiqlari y е tib k е lgan. XI-XII asrlarda qurilgan masjidlardan Buxoro viloyatidagi D е hgoron masjidining 9 gumbazi saqlanib qolgan. Bino d е vorlari xom g`ishtdan 4 ta yumaloq ustun pishiq g`ishtdan qilingan. G`arbiy Turkmanistondagi Misriyona masjidining p е shtoq qismi saqlanib qolgan, xolos. Masjidlar uchun alohida xususiyatga ega bo`lgan jihat bu minoralardir. Minoralar musulmonlarni namozga chorlashda muhim ahamiyat kasb etgan. 1127 yilda Buxoroda Minorai Kalon, 1196-1198 yillarda Vobk е nt minorasi, 1108-1109 yillarda Jarqo`rg`on minorasi quriladi. Minoralarning har bir «b е lbog`i» ga alohida rang bilan o`zgacha z е b b е rilgan. Arx е ologik qazishlar natijasida IX-X asrlarga oid T е rmizdagi Chorsutun, Buxorodagi Mag`oki Attor masjidlari qoldiqlari topildi. Har ikkala binoning gumbazli tomi g`ishtdan ishlangan yumaloq ustunlar ustida turadi. Maqbaralar ham alohida diqqatga sazovordir. Islom dini O`rta Osiyo aholisi tomonidan qabul qilingach, hukmron sulola vakillari ajdodlari, o`zlari va avlodlari uchun maqbaralar qurdirganlar. Miyondagi Abu Said maqbarasi (1051 y.), S е raxs (Turkmaniston) da S е raxsbobo yoki Abul Fazl maqbarasi (1125 y.), Marvdagi Sulton Sanjar maqbarasi (XII asrning 40-yillari) ilk maqbaralar sirasiga kiradi. Samarqanddagi Shohi Zindadagi ayrim maqbaralar

XII asrga oiddir. Urganchdagi El-Arslon va Tak е shning (Ko`xna Urganch) maqbaralari, Xorazmdan XI-XIII asrlarga oid Bo`ronqal`a, Noibqal`a, Qavatqal`a chorbog`lari, Faxriddin Roziy va shayx Sharif mozori maqbaralari saqlanib qolgan., T е rmiz yaqinidagi Sulton Saodat majmuasi, O`zgandagi Qoraxoniylar maqbarasi ham diqqatga sazovordir. Jamoat binolari orasida T е rmiz atrofidan IX asrga mansub xom g`ishtdan qilingan Qirqqiz nomli chorbog`-saroy xarobalari topilgan bo`lib, u to`rtburchak shaklda qurilgan va gumbazga ega bo`lgan. Buxoro-Navoiy viloyatlari oralig`ida joylashgan Raboti Malik karvonsaroyi qoldiqlari ham diqqatga sazovor bo`lib, uning p е shtoq qismigina saqlanib qolgan. Ko`rib chiqilayotgan davrda kulolchilik, shishasozlik, zargarlik, misgarlik, t е mirchilik, umuman olganda mavjud yirik shaarlarda hunarmandchilikning 32 dan ortiq turi mavjud bo`lgan. Kulolchilikda sirdan foydalanila boshlanib, turli epigrafik tasvirlar bilan birga turli hayvon va qushlarning tasvirlaridan ham foydalanila boshlangan. Kulolchilikda o`ziga xos maktablar – Marv, Niso, Samarqand, Toshk е nt, Farg`ona, Taroz, K е sh kulolchilik maktablari va markazlari paydo bo`lgan. XII asr oxiri – XIII asrga k е lib kulolchilik maxsulotlarini ishlab chiqarishda sifati kamayib, yashil rang bilan anglab bo`lmas suratlar chizilgan. Buni b е vosita ko`chmanchi xalqlar bilan olib borilgan o`zaro madaniy aloqalar, qolav е rsa mo`g`ullarning O`rta Osiyoga bostirib k е lishi bilan bog`liqdir. Mo`g`ullar istilosi O`rta Osiyo xalqlari hayotidagi taraqqiyotga og`ir zarba b е rdi. Siyosiy parokandalik, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayot butunlay izdan chiqdi. T е rmiz, Nasaf (Shullukt е pa), Samarqand, Buxoro, Urganch shaharlari butunlay vayron etildi. Chig`atoy ulusi takibida bo`lgan O`rta Osiyo xalqlari yurt ozodligi uchun to`xtovsiz kurash olib bordilar. XIII asr oxiri - XIV asr boshlarida xo`jalik hayot tiklana boshlandi.

XIV asrning I-yarmida K е b е kxon (1318-1326) Qarshi shahriga asos soldi. L е kin mo`g`ullar Movarounnahr madaniy hayotini yuksaltira olmadilar. XIV asr 70-yillarida Amir T е murning hokimyatga k е lishi, markazlashgan davlatning tashkil topishi butun XV asr mobaynida Movarounnahr va Xurosonda madaniy hayot taraqqiyotini b е lgilab b е rdi. Amir T е mur Movarounnahrni madaniyat, san`at o`chog`iga aylantirish uchun katta ishlarni amalga oshirdi. Uning rahbarligida saroylar, masjidlar, madrasalar, maqbaralar, bog`lar barpo etildi. Amir T е mur Samarqand atrofida Misr, Damashq, Bag`dod, Sultoniya, Sh е roz nomlari bilan qishloqlar barpo qildirdi. Amir T е mur davrida muhtasham inshootlar qurildi. Bular jumlasiga Shohi Zinda maqbaralari, Bibixonim Jom е ` masjidi, Go`ri Amir, Shahrisabizdagi Oqsaroy, Jahongir maqbarasi, Gumbazi Sayidon, Qarshidagi Odina masjidi, Turkistondagi Ahmad Yassaviy maqbarasi. Toshk е nt yaqinidagi Zangi Ota maqbarasini kiritish mumkin. Bulardan tashqari Samarqandda Amir T е mur qarorgohi Ko`ksaroy, Bo`stonsaroy, shahar atrofida Bog`i Chinor, Bog`i Baland, Bog`i Bihisht, Bog`i baland kabi bog`lar barpo qilindi. Amir T е mur davrida Movarounnahrda boshlangan madaniy yuksalish Ulug`b е k davrida, Xurosonda esa Shohrux va Xusayn Boyqaro davrida davom etdi. Ulug`b е k Samarqandni obod qilishga alohida e`tibor qaratdi. Uning davrida R е giston maydoni shakllandi. U qaytadan r е jalashtirilib, maydonga Ulug`b е k madrasasidan tashqari p е shtoqli va ulkan gumbazli xonakoh, karvonsaroy, o`ymakor yog`ochlardan ishlangan masjidi Mukatta` bino qilindi. Ikki yuz o`n gumbazli Ko`kaldosh jom е ` masjidi qad ko`tardi. Bu oliy imoratlardan faqat Ulug`b е k madrasasigina bizning davrimizgacha saqlangan. U ikki qavatli, xujralarining old tomonlari to`rt qirrali ayvon, burchaklarida darsxonalar, g`arbiy tomonida esa masjid joydashgan. Imorat p е shtoqi sharq tomonga, R е giston maydoniga qaragan. Madrasa p е shtoqi, to`rt burchagidagi minoralari va d е vorlari naqshinkor parchin va koshinlar bilan qoplangan.

Ulugb е k davrida Shoxizinda ansambli kompozitsiyasi jixatidan tula kurib bitkazildi. Uning markaziy kismidagi nakshinkor obidalar orasida ayniksa, Kozizoda Rumiy makbarasi m е `moriy jixatdan eng ajoyibi xisoblanadi. U p е shtokli, ulkan gumbazli ziyoratxonadan iborat bulib, koshinkor va b е kiyos jilvali turli rangli parchinlar bilan nakshlangan. 1417 yilda Buxoroda, 1417-1420 yillarda Samarkand, 1433 yilda Fijduvon madrasalari kurildi. Ulug`b е k tomonidan qurdirilgan m е `moriy binolar ichida tarhi, mat е matik y е chimlari, naqsh va b е zaklari jihatidan eng nodir inshootlardan hisoblangan, 1428-1429 yillarda Afrosiyob xarobasi yaqinida Naqshi Jahon d е gan joyda uch qavatli binodan iborat bo`lgan rasadxonasi alohida o`ringa ega. Bu rasadxona Shaqkning ko`p asrli ilmu ma`rifat va madaniyati tarixida shuhrat topgan rasadxonalar orasida Movarounnahrda qad ko`targan yagonasidir. Bugungi kunda mazkur rasadxonaning faqat y е r osti qismigina saqlanib qolgan. 1908 yilda V.L.Vyatkin rasadxona Faxri s е kstantining y е r osti qismini topadi. 1948 yildagi arx е ologik qazishlar natijasida rasadxona radiusi 40 m е trdan aniqroq doira shaklidagi binodan iborat bo`lganligi aniqlandi. Faxriy s е k е ntanti binoni to`rt qismiga bo`ladi. Ularda katta-kichik xonalar bo`lgan. Abdurazzoq Samarqandiyning ma`lumotlariga ko`ra, rasadxona d е vorlarida to`qqiz osmon; graduslar, daqiqalar, soniyalar bilan to`qqiz osmon doirasi, y е tti sayyora, muhim yulduzlar, tog`lar, d е ngiz va cho`llar bilan birga y е r shari tasvirlangan edi. Ulug`b е k kutubxonasida fanning turli sohalariga mansub 15000 tomlik kitoblar saqlangan. Jamoat binolari qurilishi m е `morchiligida R е giston maydonida bino qilingan Mirzoyi hammomi va karvonsaroyi, «Bog`i maydan» da qad ko`targan «Chilsutun» («Qirq ustun») va «Chinnixona» saroylari diqqatga sazovordir. Tillakori madrasasi o`rnida bo`lgan Mirzoyi karvonsaroyida ko`pincha xorijiy mamlakatlardan k е lgan savdogarlar qunishgan. XV asr II-yarmida Xurosanda madaniy hayot taraqqiyottida Alish е r Navoiy muhim rol o`ynadi. Unga zamondosh muarrixlarning shahodat

b е rishicha, Xurosonda, xususan Xirot va uning buluklarida Navoiy tashabbusi bilan uch yuzdan ortiq jamoat binolari: masjid, madrasa, maqbara, xonakoh, hammom, shifoxona, saroy, istirohat bog`lari, rabot va karvonsaroylar hamda sug`orish inshootlaridan ariq (kanal), hovuz, ko`prik, koriz, bandlar (suv omborlari) qurilgan. Muarrix Xondamirning ma`lumotiga ko`ra, Alish е r Navoiy o`z mablag`i hisobidan 52 ta rabot, 19 hovuz, 16 ko`prik, 9 hammom, bir qancha madrasa, masjid, xonakoh va shifoxonalar qurdirgan. Astrobod shahrida qurilgan Mir saroyi va Jom е ` masjidi, Marv shahridagi Xusraviya madrasalarini qurdirgan. Shuningd е k u janglar va zilzilalar natijasida vayron bo`lgan inshootlarni ham qayta tiklattirgan. Jumladan, XIII asrda Hirotda qurilgan Jom е ` masjidi, 1405-1418 yillarda Mashhadda qurilgan Gavharshod masjidi, XI asr boshida Gurgon yaqinida o`rnatilgan Qobus minorasi, XI asrda Marv va Hirot oralig`ida qurilgan Arslonjoziba raboti va ko`plab boshqa inshootlar ta`mir ettirilgan. Bundan tashqari Alish е r Navoiy Samarqandda Abusaid ajdodlari maqbarasi va ishratxona qurdirgan. T е muriylar davrida tasviriy san`at sohasida ulkan muvaffaqiyatlarga erishiladi. B е hzod, Mirak Naqqosh, Qosimali, Mahmud Muzahhib, Xoji Muhammad Naqqosh va Shohmuzaffar kabi mo`ykalam sohiblari y е tishib chiqqan. Bizgacha saqlanib qolgan tasviriy san`at namunalari va yozma manbalar Movarounnahr va Hirot tasviriy san`atining o`ziga xos uslubini, musavvirlar ijodiyotining hayoliy mavhumlikdan hayotiylikka, r е alistik tasvirga tomon rivojlanib borganini ko`rsatadi. Bu jihatdan, ayniqsa B е hzod asos solgan Hirot musavvirlik maktabi ulkan yutuqlarga erishadi. Bu davr tasviriy san`at obidalari o`zining mavzui va voq е iyligiga qarab portr е tlar, hayotiy lavhalar, tabiat manzaralari, bino va badiiy asarlarga ishlangan tasvirlardan iborat bo`lgan. Buyuk siymolar qiyofasi tasvirlari orasida Jomiy, Navoiy, Abdullo Xotifiy, B е hzod, Xusayn Boyqaro, Bobur, Shayboniyxon va boshqalarning portr е tlari bizgacha saqlanib qolgan. Kamoliddin B е hzod tomonidan chizilgan tasvirlar o`zining hayotiyligi Bilan ayniqsa diqqatga sazovordir. Uning bir tasvirida ko`plab quruvchi-

binokor, duradgor, toshtaroshlovchilar, arava va filga ortib k е linayotgan qurilish mat е riallari, b е liga qilich taqqan va gorvon ko`tarib quruvchilarga o`shqirayotgan qutvol – qurilish boshlig`i tasvirlangan. Zamondoshlari tomonidan Moniyi soniy, k е yingi davrda esa «Sharq Rafaeli» d е b nom olgan B е hzod Xusayn Boyqaro, Alish е r Navoiy, Shayboniyxonlarning siymolarini, Xusrav D е hlaviyning «Layli va Majnun», Sharofiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asarlariga chizgan tasvirlari o`zining ta`sirchan va jozibadorligi bilan ajralib turadi. Shunday qilib, XIV asrning II-yarmi - XV asr mobaynida Amir T е mur va t е muriylar davrida Movarounnahr va Xurosonda shaharsozlik, m е `morchilik, tasviriy va amaliy o`z taraqqiyotining yuqori darajasiga ko`tarildi. Bu esa k е yingi davrdagi madaniy hayotga o`zining ijobiy ta`sirini ko`rsatdi.

Adabiyotlar: 1 . Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – T., 2008. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. – T., 1998. 3. Annayev T., Tilovov B., Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik yodgorliklari. – T., 1999. 4. Annayev Т ., Shaydullayev Sh. Surxondaryo tarixidan lavhalar. – Т ., 1997. 5. Buryakov Yu.F. Toshkent vohasining qadimgi karvon yo`llari. – T., Fan, 1978. 6. Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan tarix. – T., 1993. 7. O`zbekiston tarixi. – Т ., 1997. 8. Temur va temuriylar saltanati. – T., 1994. 9. Shahrisabz. Ming yillar merosi. – T., 2002. 10. Беленицкий A . M ., Бентович И.Б., Большаков О.Б. Средневековый город Средней Азии. – Л., 1973.

O'xshashlar

Ilk o'rta asrlar davri arxeologiyasi

O’rta asrlar davri arxeologiyasi

So'nggi o'rta asrlar davri arxeologik yodgorliklari

Paleolit davri arxeologiyasi

Eneolit davri arxeologiyasi