Paleolit davri arxeologiyasi - Tarix - Referatlar

Paleolit davri arxeologiyasi

Yuklangan vaqt:

24.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

136.5 KB

Ko'chirib olish

Paleolit davri arxeologiyasi Reja: 1. Paleolit - tosh davrining dastlabki bosqichi. 2. Paleolit davrining o`rganilish tarixi. 3. Paleolit davrining xo`jalik xususiyati va shakllari. 4. . Osiyo, Yevropa va Afrikaning paleolit davriga oid yodgorliklari tavsifi. 5. Antropogenez jarayoni. 6. Paleolit davrida tosh qurollarga ishlov berish texnologiyasi. 7. O`rta Osiyoning paleolit davri tavsifi. 8. Ibtidoiy tasviriy san`at va ilk diniy qarashlar.

Tarixni yoritishda va o`rganishda arxeologlar olib borgan tadqiqot ishlarining ahamiyati juda kattadir. So`nggi yillar ichida jahonning, jumladan O`rta Osiyoning turli hududlarida ko`plab arxeologik kashfiyotlar qilinib, muhim ma`lumotlar to`plandi. Olimlar tomonidan topib tekshirilgan bu yangi ashyolar eng qadimgi va o`rta asrlar tarixi haqidagi bilimlarni kengaytiradi. Mazkur manba va ashyolar jahon tarixining qadimgi davr siyosiy-iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlari haqida to`laroq tasavvurlar hosil qilish imkonini beradi. Jahonda ibtidoiy odamlar tarqalishi jarayonidan boshlab, xalqlarning tarixida turli xil murakkab voqealar sodir bo`lgan. Ular ibtidoiy to`da davri, ibtidoiy xo`jaliklari va mehnat qurollari, urug`chilik tuzumining vujudga kelishi, x o ` j a l i k n i n g i s h l a b c h i q a r i s h s h a k l l a r i g a o ` t i l i s h i , b i n o k o r l i k v a hunarmandchilikning rivojlanishi, ishlab chiqarishda metallning ishlatila boshlanishi, ilk shaharlar va davlatlarning tashkil topishi, antik davri, o`rta asrlar me`morchiligi va moddiy madaniyatining rivojlanishi bilan birga boshqa ko`pdan- ko`p voqealar bilan bog`liq. Talabalar qadimgi tarixni o`rganishda qimmatli arxeologik manbalarga e`tibor berishlari lozim. Jahonda tekshirilgan barcha turdagi arxeologik yodgorliklar va ularda topilgan moddiy manbalar, insoniyat toshdan yasagan oddiy qo`pol cho`qmordan boshlab, uzluksiz mehnat natijasida yuksak madaniyat darajasiga yetib kelishining asosiy qonuniyatlarini ochib beradilar. Ushbu kursning asosiy maqsadi - tariximizning muhim voqealarini o`rganishda arxeologik manbalarni ahamiyatini ko`satish, jahon, jumladan O`rta Osiyo, shuningdek O`zbekiston hududida yashab o`tgan ibtidoiy odamlar, qadimgi qabilalar va xalqlarning tarixini va madaniy taraqqiyotidagi o`ziga xos tomonlari va xususiyatlarini ko`rsatib berishdir.

Tosh davri eng uzoq davom etgan tarixiy davr hisoblanib, qadimgi odamlar tomonidan mazkur davrda asosiy mehnat qurollari toshdan yasalgan. Tosh davri milodgacha IV ming yillikkacha davom etgan. Tosh davri arxeologiyada qadimgi ( paleolit ) va yangi ( neolit ) tosh davrlariga bo`linadi. Shuningdek, paleolitdan neolitga o`tish davrini bir-biriga bog`lovchi o`rta tosh davri ( mezolit ) ga ham bo`linadi. Tosh davrida insoniyat rivojlanishining natijasi o`laroq ko`plab yirik kashfiyotlar qilingan. Ular sirasiga olovni olish va undan foydalanish, kiyim-kechak tayyorlash, uy-joy qurish, kamonning kashf etilishi, turli mehnat, ov va baliqchilik qurollarining yasalishini alohida ko`rsatib o`tish mumkin. Tosh davrining oxiriga kelib odamlar turli idishlar yasashni, mato tayyorlashni o`rganadilar. Shuningdek, turli narsa buyumlar, o`simliklar va hayvonlarning foydali tomonlarini ham o`zlashtirdilar. Eng diqqatga sazovor jihati dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi, ya`ni mehnat taqsimoti bo`ldi. Paleolit davri tosh davrining eng qadimgi davri bo`lib, bundan 3,5 mln.dan 14 ming yillikkacha bo`lgan davr kiradi. Paleolit davri o`z navbatida 3 bosqichga bo`linadi: quyi yoki ilk paleolit (3,5 mln. – 150 mingyillik), o`rta paleolit (150 ming yillikdan – 40 ming yillikgacha) va yuqori yoki so`nggi paleolit (40 – 14 ming yilliklar). Insoniyatning qadimgi davri haqida antik davr mualliflarining asarlarida dastlabki ma`lumotlar keltiriladi. Yunon faylasufi Demokrit (mil.av. 460-370) ibtidoiy davr odamlarining hayotini tasvirlar ekan, ularni boshpanasiz, kiyim- kechaksiz, olovni bilmay va tartibsiz hayot kechirganliklarini keltirib o`tadi. Aristotel , mil.avv. I asrning 1-yarmida yashab o`tgan faylasuf Lukretsiy ning asarlarida ham qadimgi odamlar hayoti haqida ayrim ma`lumotlar uchraydi. 1813 yilda daniyalik tarixchi Vedel Simonsen qadimgi davr - tosh, bronza va temir davriga bo`linishini taklif qilgan bo`sada arxeologik jihatdan isbot qilib bera olmagan. Buni yana bir daniyalik tarixchi, Kopengagen muzeyining direktori,

arxeolog Kristian Yurgensen Tomsen (1788-1865) amalga oshiradi. U topilgan moddiy ashyolarni 3 davr bo`yicha taqsimlab chiqadi. U aniq bir davrni bermagan bo`lsada, mehnat qurollarining yasalish uslublaridan kelib chiqib bosqichlarga bo`lganligini ko`rsatadi. Uning bu fikri ko`pchilik tarixchilar, xususan nemis mutaxasislari tomonidan qattiq tanqid qilinadi. Shved arxeologi Gildebrand Tomsen bilan tanishgach, Lund va Stokgolm dagi muzeylarni uning davrlashtirishi bo`yicha tuzadi. Keyinchalik buni Germaniyadagi Shverin muzeyi direktori Fredrix Mel ham amalga oshiradi. Shunday qilib Tomsenning arxeologik davrlashtirishi boshqa tarixchilar tomonidan ham qabul qilinadi. 1832 yilda Fransiyaning Somma daryosi bo`yidagi Abbivil shahri yaqinida olib borilayotgan qurilish ishlari jarayonida juda katta, hozirgi biror hayvonga teng kelmaydigan suyak qoldiqlari, kremen toshi topiladi. Bu topilmalar bojxona amaldori, havaskor arxeolog Bushe de Pert ga katta qiziqish uyg`otadi. XIX asrning 50-yillarida Olduvay (Tanzaniya) dan keyin 2-o`rinda turuvchi qadimgi manzilgoh - Sent Ashel tolpiladi. Bu yerdan juda ko`plab toshdan qilingan “ boltalar ” topiladi (800 ga yaqin). Ular ustida 25 yil davomida tadqiqot ishlarini olib boragan arxeolog Rigollo ularni soxta emasligini tasdiqlaydi. Keyinchalik Shell (Fransiya), Ispaniyaning Dordon departamentida Solyutre va Mustye manzilgohlarining topilishi tosh davri qurollarining yasalish uslubi va texnikasini o`rganishga yo`l ochib berdi. 1868 yilda Shimoliy Ispaniyada Altamir g`ori dagi qoyatosh suratlari ovchilar tomonidan topiladi va arxeolog Savtuola tomonidan o`rganiladi. Bunga o`xshash qoyatosh suratlari Dordondagi La-Mut g`ori da arxeolog Emil River tomonidan o`rganiladi. 1892 yilda birinchi marta Brassempui da suyakdan qilingan ayol haykalchasi topiladi. O`rta Osiyoda paleolit davrining o`rganilish tarixi 1938 yildan boshlanadi. Bu yilda A.P. Okladnikov tomonidan Teshiktosh g`ori topiladi va mustye davri madaniyati hamda neandertal tipga mansub odam suyaklari topiladi. Bu esa O`rta Osiyoning boshqa hududlarida ham ilk paleolit davriga oid yodgorliklarini topib o`rganish imkoniyati paydo bo`ldi. Ilk paleolit davri yodgorliklarida D.N. Lev, B.A.

Ranov, M.M. Gerasimov, R.H. Suleymanov, M.R. Qosimov, N.X.Toshkanboyev, O`.I. Islomov lar tomonidan tadqiqotlar olib bordilar. Ilk paleolit davrida insoniyat tarixida tabiat katta ahamiyatga ega bo`lgan. Inson va uni o`rab turgan tabiat o`rtasidagi doimiy munosabatlar uzluksiz jarayon shaklini olgan. Ilk paleolitda biologik jihatdan – tabiiy saralanish va jinsiy tanlanish, mehnat jarayonida arxantroplar (dastlabki odamlar) o`tmishdoshlaridan juda uzoqlashib ketadilar. Mehnat qurollarini yasash, qo`lning mehnat faoliyati uchun bo`shashi, uni alohida vazifalar bajarishi, go`shtli ovqatning iste`mol qilinishi va boshqa ijtimoiy va tabiiy omillar tufayli odamzod rivojlanib borgan. Ilk paleolitning dastlabki davrida Janubiy va O`rta Yevropada iqlim subtropik, Janubiy Osiyo va Afrikada esa tropik bo`lib, issiqsevar hayvonlar keng tarqalgan. Masalan, Yevropada fillar, begemotlar, primitiv (Stenon otlar) otlar; Osiyoda esa ibtidoiy xo`kizlar, karkidonlar, zebra paydo bo`lgan. O`simliklar esa hamisha yashil rangda bo`lgan. Janubiy va Markaziy Yevropa hududlarida shamshod, dafna, anjir; Yevropaning boshqa hududlarida esa qalin, keng bargli daraxtlardan tashkil topgan o`rmonlar tarqalgan. Osiyo va Afrika hududlarida ham issiqsevar o`simliklar keng tarqalgan. Ilk paleolitda dastlabki odamlar Shimoliy Afrika, Yevropa va Osiyo hududlarida yashagan. Miloddan avvalgi 600-400 ming yilliklarga kelib, ular Markaziy Osiyo, Kavkazorti hududlariga ham o`rnashadi. Ilk paleolit davrida yashagan ibtidoiy odamlar tosh qurollar yasagan va ulardan o`zlarining mehnat faoliyatlarida foydalangan. Bu davrning asosiy quroli – cho`qmor bo`lib, u 20 sm uzunlikda va 1 kg dan ortiq og`irlikda, ko`pincha bodomsimon shaklda bo`lgan. Cho`qmor chopqi deb ham ataladi. Cho`qmor shell davrining asosiy quroli bo`lib, u ikki tomonlama simmetriyali qilib, urib to`g`rilash texnikasi (usuli) bilan yasalgan. Cho`qmorning pastki qismi toshni kertib ishlash texnikasi (usuli) bilan yasalgan bo`lib, u o`tkirlangan, chetlari notekis, egri-bugri shaklga ega bo`lgan. Har qanday tosh shell davri qurolini yasash uchun yaroqli bo`lmagan. Tosh qattiq va tez uchirmalar hosil qilish imkonini berishi kerak edi. Shuning uchun ham, dastlab

qurollar yasash uchun asosiy xomashyo vazifasini daryo va dengiz toshlari bajargan. Dengizdan, daryochalardan kvarts, kremen toshlari olib kelinib, ulardan qurollar yasalgan. Ilk paleolitda chaqmoqtoshlardan ham ko`plab tosh qurollar yasalgan. Ular boshqa toshlarga nisbatan mo`rt bo`lsada turli shaklga keltirilib, o`tkir, keskir xususiyatga keltirilgan. Ammo chaqmoqtoshlar tabiatda ko`p uchramagan. Chaqmoq- toshlardan qurollar yasash quyidagicha amalga oshirilgan: dastlab chaqmoqtosh olingan bo`lib, uning atrofi boshqa bir tosh bilan (u qattiqroq bo`lgan va tosh uchirgich - bolg`a vazifasini bajargan) urib uchirilgan. Uning o`rni esa keskir va o`tkir shaklga aylangan. Tosh qurollar yasashning ushbu usuli – toshni kertib ishlash texnikasi deb atalib, ushbu usul bilan shell davrida dastasiz cho`qmorlar yasalgan. Shuni ta`kidlash kerakki, ashel davri xronologik jihatdan shell davridan katta farq qilmasada, ashel qurollari shell qurollariga nisbatan hiyla taraqqiy etgan. Ashel qurollarida tosh uzoqdan uchrindilar olingan joy ma`lum shaklga ega bo`lgan. Ya`ni bu davrda odamlar tosh qurollarni qulayroq shaklga keltira olgan. Uchburchak shakldagi, uzunchoq, dumaloq va boshqa shakldagi qurollar hosil qilingan. Ashel davrida ayrim qurollarning shakli uni ishlatish xususiyatiga bog`liq bo`lgan. So`nggi ashelda tabiat keskin o`zgara boshlaydi. O`simliklar, hayvonot dunyosi, iqlimning o`zgarishi ibtidoiy odam xo`jaligiga ham ta`sir etadi. Iqlimning o`zgarishi yer yuzini ulkan muzliklar qoplashi bilan xarakterlanadi. Muzlik – odamning paydo bo`lishi davri bo`lgan kaynozoy erasining to`rtlamchi bosqichida siljiy boshlaydi. Muzlik izlarini olimlar mo`tadil iqlim mintaqalarida o`rganganlar. Tropik zonalarda muzlikning siljishi plyuvia davrini (plyuvia-yomg`ir) shakllantirgan. Masalan, bu davrda Sahroi Kabirdan daryolar oqqan. Ashel davrida Shimoliy Amerika hududlari deyarli muzlik bilan qoplangan. Janubiy Amerikada muzlik ancha ichkariga kirib borgan. Yevropaning katta va Osiyoning bir qismini muzlik egallagan. Muzlikning markazi Grenlandiya bo`lgan. Muzlik paleolit davrida bir necha million kv.km. ni tashkil etgan. Uning balandligi 1-2 km dan ortiq bo`lgan. Olimlar to`rt marotaba muz siljib kelgan degan fikrni ilgari suradi. Muzlikning siljishini gints, mindel, riss va vyurm deb bosqichlarga bo`lganlar. Bu terminlar Alp

tog`idagi qishloqlar nomidan kelib chiqqan. Bu qishloqlarda muzliklar va muzlik yotqiziqlari birin-ketin qatlamlangan bo`lib, uning izlari XX asrning o`rtalarigacha saqlanib qolgan. Gints va mindel muzligi O`rta Yevropa hududlariga yetib kelgan. Riss esa yanada kengroq hududlarni qoplagan. So`nggi ashel davri esa xronologik jihatdan riss muzligidan oldingi bosqich bo`lgan. Muzlikning siljib kelishi natijasida sovuqqa chidamsiz hayvonlar qirilib ketadi. Ularning ko`p qismi janubiy hududlarga qarab siljidi. Muzlik bilan kurashish vositalari kam bo`lganligi uchun ko`plab ibtidoiy odamlar sovuqqa bardosh bera olmagan. Shell va ashel makonlari ochiq turdagi makonlar bo`lib, ular chaqmoqtosh xom ashyolari mavjud bo`lgan ochiq joylarda, tepaliklarda joylashgan. Ibtidoiy odamlar o`z ehtiyojini qondirish maqsadida bir joydan ikkinchi joyga ko`chib yurgan. Ular tabiatdagi tayyor mahsulotlarni o`zlashtirib, hayot kechirgan. Ovchilik ham ular hayotida asosiy o`rinda bo`lgan. Odamlarning eng qadimgi mashg`uloti - terimchilik va ov-o`zlashtiruvchi xo`jalik deb nomlanadi. Shell davrida yashagan odamlar asta-sekin yer yuzining ko`plab hududlariga o`rnasha boshlagan. Ashel davrida ular shimoliy hududlarga qarab siljigan. Ashel davridan odamlar sun`iy makonlarda yashashga harakat qiladi. Dastlabki sun`iy makonlar - g`orlar edi. Qadimgi odamlarning g`orlarga joylashishi va o`rnashishi bilan odamlar ko`chmanchi hayotdan o`troq kun kechirishga o`ta boshladi. Ibtidoiy to`da ichida ayollar va erkaklar o`rtasidagi mehnat taqsimlanadi. Ya`ni erkaklar ozuqa topish zarurati tufayli ko`proq ovga intilgan bo`lsa, ayollar g`orni qo`riqlash, bu davrda o`zlashtirilgan olovni o`chirmasdan saqlashga harakat qilishgan. Bu davr ozuqalari – yeyish mumkin bo`lgan o`simlik tomirlari, o`simlik mevalari, hayvon go`shtlari edi. Yangi ko`nikmalarning paydo bo`lishi va o`zlashtirilishi ijtimoiy munosabatlarni rivojlantiradi. Ilg`or jarayonlarning rivojlanishiga olovdan foydalanish kuchli turtki beradi. Tabiat bilan kurashish vositalarini topilishi bundan keyingi kishilik madaniyati taraqqiyotining bevosita natijasi bo`ladi. Chunki odamzodni halokatdan saqlab qolgan vosita - mehnat ko`nikmasi edi. So`nggi ashelda odamzod olovdan tabiiy holda foydalangan. Chunki o`t - olov sovuqdan, yirtqich hayvonlardan saqlanish uchun zarur edi.

Bu davrda ibtidoiy odamlar turar joylarga ham zarurat seza boshladi. Chunki iqlim sovuq, havo nam bo`lib, odamlar g`orlarni egallashga kirishadi. Asta – sekin hayvon terilariga ehtiyoj tug`iladi. Bu davrda xo`jalik hayoti yuritilishida ham o`zgarishlar paydo bo`ladi. O`zlashtiruvchi xo`jalikni asosiy shakli bo`lgan terimchilik o`zining hal qiluvchi ahamiyatini yo`qota boshladi. Sababi, sovuq iqlimda tabiatda uchraydigan daraxt mevalari, o`simlik tomirlari kamyob bo`lib qoladi. Natijada hayvonlarni ovlashning ahamiyati ortadi. Asta - sekin ovlash usullari ishlab chiqiladi. Ovchilikda yog`och nayzalar, chaqmoqtosh qurollar ishlatila boshlanadi. Yangi sharoit va yashash zarurati ehtiyojni qondirish yo`llarini izlash (qurollarni mukammallashtirish, teridan kiyim tikish), qurollar evolyutsiyasida yangiliklarni paydo bo`lishiga olib keladi. Paleolitning ilk bosqichi izlari arxeologlar tomonidan yer yuzining ko`plab hududlaridan topib o`rganilgan. Bu davrda yashagan pitekantrop (maymun odam), sinantrop (Xitoy odami), geydelberg (Germaniya odami) tipidagi odamlar tuzilishi jihatidan odam bilan (odamsimon) maymun o`rtasidagi holatda bo`lganlar. Ular yuqorida aytilgandek, to`da bo`lib, yashagan, so`zlashishni bilmagan, toshga ishlov berishning shell va ashel texnikalaridan foydalangan. Eng qadimgi odamlardan pitekantrop izlari Yava orolida, Sinantrop izlari Xitoyda topilgan. Shell va ashel madaniyati qoldiqlari Old Osiyo, Kavkazorti, Qora Dengiz, Osiyo va Afrika hududlarida ham saqlanib qolgan. Ma`lumki, Markaziy Osiyo, xususan O`zbekiston hududida eng qadimgi odamlar ilk paleolit davrida taxminan mil. avv. 700-500 ming yillar oldin paydo bo`lgan. O`zbekiston hududida yashagan odamlar Janubi-sharqiy va Sharqiy Osiyoning eng qadimgi odamlari bo`lgan «Sinantrop» - «Xitoy odamlari» ga yaqin bo`lgan. Markaziy Osiyo hududlaridan ibtidoiy kishilarning eng qadimgi tosh davri yodgorliklari topilgan. Ko`lbuloq, Uchtut, Bo`riqazigan, Tanirqazigan, Onarcha, Qoratangir, Qizqal`a, Yangaja, Takali, Kamar, Uchbuloq, Qoratog`, Havolang va boshqa makonlar arxeologlar tomonidan o`rganilgan.

Ko`lbuloq makoni Toshkent viloyati Angren shahri yaqinida Qizilolma soyining chap sohilida joylashgan. Ko`lbuloq makoni fanga 1963 yildan ma`lum. Makon dastlab arxeolog M.R. Qosimov tomonidan o`rganila boshlangan. Ko`lbuloq 41 qatlamli yodgorlik bo`lib, uning yuqori qatlamlari so`nggi tosh va mustye davrlariga oid, quyi qatlamlari ashel` davriga mansubdir. Makondan ko`plab chaqmoqtoshlar, kvarts, slaneslardan yasalgan qurollar topilgan. Nukleuslar, parrakchalar, qo`l chopqilari, sodda tosh kirgichlari ham topilgan bo`lib, ular ishlanish texnikasi jihatidan o`ziga xos xususiyatlarga egadir. Ko`lbuloq makonida yashagan ibtidoiy odamlar ovchilik va terimchilik bilan shug`ullangan. Ko`lbuloqqa ajdodlarimiz bundan 200 ming yillar burun kelib o`rnashgan. Bu erda arxantroplar, sinantroplar va kramon`on tipidagi odamlar yashagan. Ko`lbuloq makonida 2002 yildan tadqiqot ishlari qayta boshlandi. O`zR FA Arxeologiya instituti Toshkent bo`limi, O`zMU olimlari tomonidan olib borilgan tinimsiz izlanishlar natijasida 10.000 ga yaqin birlamchi va ikkilamchi ishlov berilagn tosh qurollar o`rganildi. 2003 yilning 3 oktyabrida Ko`lbuloq makoni moddiy manbalari asosida Xalqaro ilmiy konferentsiya o`tkazildi. Hozirgi kunda Ko`lbuloq makoniga davlat tomonidan muhofaza etiladigan «Tarixiy qo`riqxona» maqomi berilgan. O`zbekistonda Janubiy Farg`onadagi Selung`ur va Toshkent viloyatidagi Boltag`or makonlarida ham ashel davri tosh qurollari topilagn. Selung`ur g`ori madaniy qatlamlaridan eng qadimgi odam - arxantrop tish parchalari topilgan. Fanga Selung`ur g`ori 1958 yildan ma`lum. Dastlab g`or-makon akademik A.P. Okladnikov tomonidan o`rganilgan va u so`nggi poleolit davriga oid degan fikr bildirilgan. 1980 yilda akademik O`.I. Islomov g`orda qayta qazish ishlarini o`tkazib, ko`plab tosh qurollar, hayvon suyaklari qoldiqlarini topadi. O`.Ismoilov g`orni ashel davriga mansubligini ilmiy asosda isbotlaydi. O`rta Osiyo, xususan O`zbekiston odamzodning ilk bor paydo bo`lgan mintaqalar qatoriga qo`shildi. 1955 yilda Toshkentdan 15 km g`arbda Shoimko`prik deb nomlangan joyda Qoraqamish suvining bo`yida ashel davriga mansub madaniy qatlamlar o`rganilgan.

Madaniy qatlamlardan ko`plab tosh qurollar topilgan bo`lib, ular hozirgi kunda O`zbekiston Davlat Tarix Muzeyida saqlanmoqda. Toshkent viloyatining Bo`stonliq tumanida, Farg`ona vodiysining Qayrag`och qishlog`i yaqinidagi Boqirg`on darasida, Isfayram soyida, Palman qishlog`i yaqinida, Ho`jaxayr soyining o`ng sohilida, Navoiy viloyatining Uchtut qishlog`i yaqinidagi Voush tog`ining yon bag`rida joylashgan makonlar (Ijond-Voush) da, shuningdek, Janubiy Turkmaniston hududlarida ham ilk poleolit davri ibtidoiy odamlarning izlari o`rganilgan. Umuman olganda ilk poleolit davri odamlari toshdan qurol yasab, uni ishlatib va qurollarni takomillashtirib borgan sari, o`zlari ham rivojlanib borganlar. Bundan 400-500 ming yillar ilgari «shell» va «ashel» madaniyatini yaratgan, dastlabki tosh qurol - cho`qmor yasash orqali kishilik madaniyatiga asos solgan odamlar yashash uchun qulay bo`lgan hududlarda o`rnashgan. Ular o`z faoliyati izlarini oddiy yodgorliklar bo`lgan qadimgi makonlar va ulardagi madaniy qatlamlarda qoldirganlar. O`rta Osiyo, jumladan hozirgi O`zbekistonning geografik sharoiti ibtidoiy odamlarning yashashi uchun juda qulay bo`lgan va bu davrda uning keng hududlarida odamlar yashab, yaratuvchanlik faoliyatlarini boshlaganligi shubhasizdir. Janubiy Qozog`iston hududida ham ilk paleolit davriga oid bir qancha yodgorliklar ochib o`rganilgan. Takali, Bo`riqazigan, Tanirqazigan, Kamar va Shabakti shular jumlasidandir. Takali joy-makonlari Qoratog` tizmasi yonbag`irlarida joylashgan yodgorliklar majmuasi hisoblanadi. Bu yerdan yirik tosh chopqilar, yirik uchrindilar va yumaloq toshlardan iborat jami 300 dan ortiq tosh qurollari topilgan. Olimlarning fikriga ko`ra, Takali tosh qurollari ilk tosh asrining so`nggi bosqichi – ashell-mustye davriga , ya`ni mil. avv. 300-100 ming yilliklarga mansubdir. Qirg`ziston hududida ham ilk tosh davriga oid yodgorliklar topib o`rganilgan. 1953 yilda On Archa degan joyidan mil. avv. 300-100 ming yilliklarga mansub chaqmoqtoshdan yasalgan qo`l cho`qmorlari, nukleuslar, uchrindi va boshqa tosh parchalari topilgan.

Tojikistonda arxeologlar va geologlalning hamkorligidagi tadqiqotlari natijasida Qoratog` I, Lohutiy I va Havolang kabi joy-makonlari topildi. Qoratog` I joy-makoni Dushanbe shahridan 50 km janubi-sharqda, O`tagan qishlog`idan 1 km janubi-sharqda joylashgan. Bu yerdan qirg`ich, teshgich, chopper, uchrindilar, tosh parchalari, nukleuslar, qayroq toshlar, qo`pol tosh chopqilari topilgan. 1947 yilda mash`hur arxeolog olim A.P. Okladnikov Turkmanistonning janubiy qismida, Kopetdog` etaklaridan ilk tosh davriga oid yodgorliklarni tadqiq etgan. Yaganja va Qora Tanger shular jumlasidandir. Mustye davrining o`rganilishi O`rta Osiyo hududida Teshiktosh g`orining ochilishi bilan bog`liq. Bugungi kungacha mustye davriga oid 100 dan ortiq yodgorliklar ochib o`rganilgan. O`rta Osiyoning eng mash`hur mustye yodgorliklariga Teshiktosh, Omonqo`ton, Obirahmat, Xo`jakent, Ko`lbuloq, Qo`tirbuloq, Uchtut, Qayroqqum, Og`zikichik, Oqjar, Qora-Bura, Tossar va boshqalarni kiritish mumkin. Teshiktosh g`or-makoni Surxondaryo viloyati Boysuntog` tumanidagi Boysun tog`ining janubiy yonbag`ridagi Turgandaryoning Zavlatashgansoy darasida, dengiz sathidan 1500 m balandda joylashgan. G`or shimoli-sharqqa qaragan, kengligi 20 m , chuqurligi 21 m , balandligi 9 m . Olib borilgan qazuv ishlari natijasida 5 ta madaniy qatlam borligi aniqlangan. Madaniy qatlamlardan 2859 ta toshdan yasalgan mehnat qurollari, gulxan izlari va kul qoldiqlari, tog` echkisi, bug`u, yovvoyi ot, ayiq, quyon, kemiruvchi va parrandalarning suyak qoldiqlari topildi. Teshiktoshdan topilgan topilmalar orasida 25 sm chuqurlikda neandertal tipdagi odam suyagi qoldiqlari topildi. Bu topilmani mash`hur antropolog olim M.Gerasimov o`rganib chiqib, uning taxminiy qiyofasini tiklagan. Teshiktoshliklar asosan ovchilik va qisman termachilik bilan shug`ullanganlar. Omonqo`ton g`or-makoni Samarqand viloyatidagi Zarafshon tog` tizmasining g`arbiy yonbag`rida joylashgan Omonqo`ton qishlog`i yaqinida joylashgan. G`orning kengligi 1,5 m , balandligi 0,9 m , chuqurligi 25 m . G`or-makonning madaniy qatlamlaridan qirg`ich, paykon, plastinkalar, nukleuslar, qo`l chopqilari, Osiyo mufloni (arxar), qo`ng`ir ayiq, tog` echkisi suyagi, gulxan qoldiqlari topilgan. Bu

yerda yashagan qadimgi odamlar asosan ovchilik va termachilik bilan shug`ullanishgan. Obirahmat g`or-makoni Toshkent shahridan 100 km shimili-sharqda, G`arbiy Tyan-Shan – Chotqol tizmasidagi Paltov soyining yuqori sohilidi joylashgan. Qazuv ishlari jarayonida 21 ta madaniy qatlam mavjud ekanligi aniqlandi. Ko`plab tosh qurollar, har xil hayvonlar suyaklari, gulxan va kul qoldiqlari topilgan. Olimlarning farazlariga ko`ra, bu yodgorlikda odamlar bundan 120-40 ming yil muqaddam istiqomat qilishgan. Xo`jakent manzilgohi Toshkent shahridan 80 km shimoli-sharqda, Chirchiq daryosining chap sohilidagi Xo`jakent qishlog`i yaqinida joylashgan. G`or shimoli- g`arbga qaragan, balandligi 2,5 m , kengligi 6 m , chuqurligi 4 m . G`ordan ishlov berilgan nekleuslar, qo`l chopqilari, parrakchalar, teshgich-bigizlar topilgan bo`lib, odamlar miloddan 100-40 ming yillar ilgari yashaganlar va asosan termachilik hamda ovchilik bilan shug`ullanganlar. Ko`buloq joy-makoni Ohangaron daryosining o`ng irmog`idan biri – Qizil olma soyining o`rta oqimida, Angren shahridan 10-12 km g`arbda joylashgan Obliq qishlog`idan 5 km shimoli-g`arbda joylashgan. Bu yodgorlik ko`p qatlamli bo`lib, unda arxantroplar , neandertallar va kramonyonlar yashashgan. Ko`lbuloq 41 ta qatlamdan iborat bo`lib, 4-8 qatlamlari mustye davriga taalluqlidir. Qo`tirbuloq makoni Samarqand viloyati, Kattaqo`rg`on tumanidagi Charxin qishlog`idan 700-800 m uzoqda joylashgan ochiq manzilgoh dir. Bu yerdan ko`plab paykonlar, qirg`ichlar, chopping, chopper, yassi nukleuslar, fil, tur, bug`u, yovvoyi ot, Buxoro bug`usi suyagi qoldiqlari, gulxan va kul qoldiqlari topilgan. Mustye davriga oid yodgorliklarda olb borilgan tadqiqotlar shuni ko`rsatdiki, mustye neandertallari g`orlarda ham, ulkan mamont suyaklaridan qilingan turar joy – chumalarda ham yashaganlar. Mazkur davrda odamlar olovni saqlabgina qolmay, balki yog`ochni bir-biriga ishqalash yo`li bilan yoki chaqmoqtoshni bir-biriga urish natijasida olov hosil qilishgan. O`rta paleolit davri odamlarining asosiy mashg`uloti mamont, bison, bug`u, tog` echkisi, arxar va boshqa hayvonlarni ovlab kun ko`rish bo`lib, ovchilik ular

hayotida muhim o`rin tutgan. Ovchilar chaqmoqtosh, o`q qadalgan nayzalar, gavronlar bilan qurollangan edilar. Lekin termachilik ham ular xo`jalik hayotining asosini tashkil etgan. Mustye davri kishilari neandertallar hisoblanib, hali ularning tashqi qiyofasida maymunga xos belgilar birmuncha saqlanib qolgan edi. Ularda hozirgi qiyofadagi kishilarga o`tish jarayoni borayotgan, ishlab chiqarish qurollari takomillashayotgan, nutq madaniyati o`sa borib, fikrlash ancha oshgan, olov sun`iy tarzda yaratila boshlangan. Mazkur davrda ibtidoiy to`dadan urug`chilik tuzumiga o`tila boshlangan. Shuningdek, bu davrda murdalarni sun`iy tarzda kovlangan qabrga ko`mish birinchi bor qo`llanilganki, bu ancha murakkab g`oyaviy tushunchalar paydo bo`lganligidan dalolatdir. Olimlarning ilmiy farazlariga ko`ra, biz yashab turgan Yer sayyorasi 5 milrd. yil muqaddam paydo bo`lib, dastlab unda hech qanday hayot bo`lmagan. Yer tarixi geologik jihatdan arxey, paleozoy, mezozoy va kaynozoy eralariga bo`linadi. Arxey erasining oxirida Yerda juda oddiy tirik mavjudotlar, paleozoyda suvda va quruqlikda yashovchi hayvonlar, mezozoyda sudralib yuruvchilar paydo bo`ladi. Yer tarixining kaynozoy erasida esa sut emizuvchi hayvonlar tarqaladi. Bu era, o`z navbatida, uchlamchi va to`rtlamchi bosqichlarga bo`linib, uchlamchi bosqich 50-60 mln. , to`rtlamchi bosqich 3-3,5 mln. yilni o`z ichiga oladi. To`rtlamchi bosqich boshlarida iqlim hozirgiga nisbatan issiqroq bo`lib, Periney yarinorolidan Xitoygacha bo`lgan hududlar subtropik, Osiyoning janubi va Afrikaning katta qismida esa tropik mintaqalar edi. Uchlamchi bosqichning oxiri va to`rtlamchi bosqichning boshlarida mazkur o`lkalarda maymunlarning xilma-xil turlari yashagan. Biz fan tomonidan isbotlangan, odamning hayvonot dunyosidan uzoq vaqt davom etgan rivojlanish jarayoni oqibatida ajralib chiqqanligi haqidagi fikrga yondashamiz. Odamning oliy tipdagi maymunsimon ajdodlar bilan bog`liqligi haqidagi g`oya Ch.Darvinga taalluqli bo`lib, u evalyutsion jarayon natijasida odam huddi shu odamsimon maymundan kelib chiqqanligini ta`kidlaydi. Ya`ni, maymunning odamga aylanishida asosiy omillardan biri – tabiiy saralanish va jinsiy

tanlanishdir, degan nazariyani ilgari suradi. Jamiyatshunos olimlar maymunning odamga aylanishi jarayonida asosiy omillardan yana biri – mehnat ekanligini ko`rsatib o`tadi. Biz yuqorida, yer tarixi kaynazoy erasining to`rtlamchi bosqichida odamzod paydo bo`la boshlaganligini aytgan edik. Uchlamchi bosqich boshlarida iqlim hozirgiga nisbatan issiqroq bo`lib, Pireney yarim orolidan Xitoygacha bo`lgan maydonlar subtropik mintaqalar edi. Mazkur o`lkalarda to`rtlamchi bosqich boshlarida hayvonlarning, shuningdek, maymunlarning xilma xil turlari yashagan. Ular orasida odamsimon maymunlar ham bo`lib, ular odamning eng qadimgi ajdodlari hisoblangan. Ular driopitek , ramapitek , avstrolopitek lar bo`lib, shulardan avstrolopiteklar odamga ko`proq o`xshashligi bilan ajralib turgan. Driopiteklar hozirgi kunimizdan 15-12 mln yillar ilgari yashagan. Driopitek – «daraxtda yuruvchi odam» deb nomlanadi. 1856 yilda frantsuz arxeologi Larte Avstriyaning Yuqori Goranna degan joyidan yer tarixining miotsen yotqiziqlaridan (bundan 5-12 mln. yil burun) eng oliy tipdagi odamsimon «maymun» driopiteklarga tegishli bo`lgan 3 ta tish qoldiqlarini topgan. Driopitek odamsimon maymunlar turiga kiradi. Olimlar uning miya suyagini hajmini o`lganda 600 sm 3 bo`lganligini qayd etadi. Hozirgi kunda dunyoning har xil joylaridan driopiteklarning 10 dan ortiq turlari topib o`rganilgan. Ch.Darvin Avstriya topilmasini o`rganib uning tishlarida odamzod tishlariga xos belgilar borligini isbotladi. Ch.Darvin driopitekda odamzodning ajdodini ko`ra bildi. Darvin yaratgan ta`limotga ko`ra barcha driopiteklar odamzodning ajdodi bo`la olmaydi. Undan qolgan iz so`nggi (Yuqori Gerannadagi) si avlod izi bo`lgan. Ramapiteklar ham odamsimon maymunlar turiga mansub bo`lib, uning qoldiqlari Afrika, Hindiston hududlaridan topilgan. Ramapiteklar 12-7 mln. yillar ilgari yashagan. Avstrolopiteklar keyingi tur bo`lib, ular odamga ko`proq o`xshagan va hozirgi kunimizdan 3 mln. yillar ilgari yashagan. Ularning miya suyagining hajmi 600-700 sm 3 bo`lib, avstrolopiteklar ikki oyoqda tik turgan, o`simlik va go`shtni ovqat sifatida iste`mol qilgan. 1924 yilda Janubiy Afrika hududlaridan odamzodning ilk ajdodi

bo`lgan avstrolopitekning suyaklari topilgan. Olimlar unga «Janubiy odam» deb nom berishgan. Yer qa`rining plyutsen (bundan 3-4 mln. yil oldin) yotqiziqlaridan olimlarning xulosasiga ko`ra, driopitek eng oliy tipdagi odamsimon «maymun» bo`lsa, avstrolopitek esa «maymunsimon» odam vakili bo`lgan. Avstrolopitek odamzodning hayvonlar olamidan odamlar dunyosiga o`tishda qo`yilgan birinchi qadami edi. 1960 yilda arxeolog Luis Liki Sharqiy Afrikaning Olduvay darasidan odamzodning qadimgi ajdodlari suyak qoldiqlarini topdilar. Olduvayda odam, hayvon suyaklari bilan bir qatorda tosh qurollar ham topildi. Olimlar bu erdan topilgan mavjudotni zinjantrop deb atadi va uning yashagan davrini avstrolopitek va pitekantrop oralig`i deb belgiladi. Zinjantrop deb atalishiga sabab, uning Tanzaniyaning Zinji nomli qishlog`i atrofidan topilishi edi. Zinjantroplarga «Xomo Xabilis» - «ishbilarmon odami» deb nom beriladi. Chunki u eng sodda mehnat qurollarini yasay olar edi. Zinjantrop qoldiqlari Keniya va Efiopiya hududlaridan ham topib o`rganilgan. Zinjantroplar suyagi topilgan joylardan hayvon suyaklari va tosh qurollar ham topiladi. Afrikadan «ishbilarmon odamlar» topilgan geologik qatlamning sanasi 3-2 mln. yillar bilan belgilanmoqda. Bu esa odamzodning mehnat qila boshlagan ilk ajdodi pitekantropga qadar zinjantroplar bo`lgan, degan xulosaga olib keladi. Afrikadan topilgan ishbilarmon odamlar arxantroplar deb nomlangan. Yunoncha «Arxayos» - qadimgi, «antropos» - odam degan ma`nolarni bildiradi. Demak, arxantroplar toshdan qurol yasash qobiliyatiga ega bo`lgan odamzodning dastlabki ajdodlaridir. Odamning kelib chiqishi va rivojlanishi masalasi bilan antropologiya fani shug`ullanadi. Antropologiya uch asosiy bo`limga bo`lib o`rganiladi: 1) morfologiya; 2) antropogeniya yoki antropogenez; 3) irqshunoslik yoki etnik antropologiya. Morfologiya odamning jismoniy tuzilishidagi belgilarning yosh, jins, kasb va tashqi sharoitga qarab o`zgarishini o`rganadi; antropogeniya (antropogenez) odam jismoniy qiyofasining shakllanishi, mehnat faoliyati, tili, shuningdek jamiyatning dastlabki rivojlanishi jarayonini o`rganadi; irqshunoslik irqlarning sinfiy tasnifi, irqlarning geografik jihatdan tarqalganligi, irqlarning shakllanish tarixi bilan shug`ullanadi.

Paleoantropologiya qadimgi odam qoldiqlarini o`rganib, muayyan davrdagi odam-larning faziologik tiplari haqida tasavvur hosil qilishda, mazkur fiziologik tiplarning o`rgarishida turli ijtimoiy va tabiiy sharoitlarning ta`siri masalalariga oydinlik kiritadi. Umuman olganda, bugungi kunda olimlar odamning paydo bo`lishini ilk paleolit davridan boshlab, so`nggi paleolitga kelib odamning antropologik va tarixiy rivojlanishi nihoyasiga yetib, zamonaviy qiyofadagi odamning ( Homo Sapiens ) qaror topishi bilan tugagan. Odamning paydo bo`lishi tarixiga qiziqish qadimdan, antik davrdan boshlanganligini ko`rish mumkin. Aristotel mazkur masalani yechishga harakat qilgan olimlardan biridir. Aynan “antropologiya” atamasini ham Aristotel ilk marta odamning kelib chiqishini o`rganuvchi fanga nisbatan ishlatgan. XVIII asrdan boshlab odamning kelib chiqishi masalalarga qiziqish orta borgan. Fransuz tabiatshunos olimi Jorj Lui Leklerk Byuffon (1707-1788) inson bilan hayvonot olami o`rtasida qandaydir o`tib bo`lmas to`siq borligini taxmin qilgan. 1735 yilda shved tabiatshunos olimi Karl Linney (1707-1778) o`simlik va hayvonot olamini sistemasini tuzgan va insonni “Birinchi qator” ga qo`ygan. 1758 yilda u o`z sistemasiga o`zgartirish qilib, unga primatlar guruhini – Ordo primates (ya`ni birinchi yoki boshlang`ich ma`nosida) kiritib, ularni to`rt qismga bo`ladi: 1) Homo – odam; 2) Simia – maymun; 3) Lemur – lemur (primatlar guruhiga kirivchi chala maymunlar oilasi); 4) Vespurtilio – ko`rshapalak. Homo guruhini u yana ikki guruhga bo`ladi: 1) sapiens – “kunduzgi odam” o`zining “joyiga nisbatan” madaniyati bilan ajralib turgan. 2) Troglodytes (troglodit) – “kechki odam”, “o`rmon odami”, “Orangutang”. Shu tariqa ilk marta hayvonot olamida odam o`ziga xos o`ringa ega bo`lib, “Homo sapiens” (aql-idrokli odam) atamasi paydo bo`lib, bugungi kunda ham fanda ilmiy termin sifatida ishlatib kelinmoqda. Karl Linneydanda aniq isbotni frantsuz olimi Jan Batist Lamark (1744-1829) bergan. Uning fikriga ko`ra, o`ta rivojlangan maymunning bir turi o`sha davrda qandaydir tabiiy ta`sir ostida daraxtda yashash qobiliyatini yo`qotib, ikki oyoqda tik

yura boshlagan. Ular o`zlari uchun yemish izlab tanlagan holda oziqlanishgan. Biroq uning bu fikri o`sha davrda o`z tasdig`ini topmaydi. Evolyutsion nazariyaning tan olinishi Charlz Darvin (1809-1882) nomi bilan bog`liqdir. 1859 yilda Darvin o`zining “Tabiiy tanlanish yo`li bilan turlarning kelib chiqishi” asarida antropogenez jarayoni haqida fikr yuritadi. 1871 yilda “Odamning paydo bo`lishi va jinsiy tanlanish” asarida esa yanada aniq dalillar bilan vaqt, davrlar o`tishi bilan bosqichma-bosqich odam bugungi ko`rinishga kelganligini ta`kidlaydi. Uning fikriga ko`ra, Afrika ilk odamzod paydo bo`lgan hudud hisoblanadi. Umuman olganda Ch.Darvin ilgari surgan g`oya bugungi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. Antropologik topilmalar XIX asrning 40-yillaridan topila boshlangan. 1848 yilda Ispaniyaning Gibraltar qoyasidan ishchilar odam bosh chanog`ini topib oladilar. Biroq bu topilma haqidagi ilk ma`lumot 1864 yilga kelibgina G.Besk tomonidan matbuotda e`lon qilinadi. 1856 yilda Germaniyaning Dyusseldorf hududiga yaqin Neander vodiysidagi (Neandertal) g`ordan Gibraltardan topilgan suyakka o`xshash bosh chanog`i topiladi va tezda butun jahonga ma`lum bo`ladi. Uni paleontolog Fulrod o`rganadi. 1868 yilda Fransiyaning Kro-Manon g`oridan so`nggi paleolitga mansub odam suyagi qoldiqlari topiladi (yevropeoid irqiga mansub xususiyatlar mavjud). Golland vrachi va anatomi Ernest Dyubua 1890-1892 yillarda Yava orolida antropoid va neandertallar oralig`ida mavjud bo`lgan odam turiga mansub suyak qoldiqlarini topadi. Skeletini top`liq topib, qayta tiklashga muyassar bo`lgan olim uni tik ikki oyoqda yurgan eng qadimgi odam ekanligini ta`kidlaydi va uni “Pitekantropus erektus” – “Tik yuruvchi maymunsimon odam” deb ataydi. 1901 yilda Italiyaning Grimaldi g`oridan odam suyagi qoldig`i topiladi (negroid irqiga mansub xususiyatlar mavjud). Keyingi tadqiqotlar jarayonida pitekantropga tegishli suyak qoldiqlari ko`plab topila boshlandi. 1907 yilda Germaniyaning Mauer qishlog`ida , Geydelbergdan 10 km janubda ishchilar qazilma odam suyagi qoldiqlarini topib olishadi. U fanda geydelberg odami

nomi bilan mash`hur. Olimlar uni pitekantrop va neandertal turlari oralig`idagi tipiga mansub odam, deb hisoblaydilar. 1927 yilda Pekin shahri yaqinidagi Chjoukoutyan degan joydan sinantrop suyagi qoldiqlari topiladi. Bu manzilgoh kanadalik olim D.Blek tomonidan o`rganilgan. 25-30 m qalinlikdagi madaniy qatlamga ega yodgorlikda arxantroplar bo`lib, ular pitekantroplarga nisbatan ancha rivojlangan, bir necha mingyillar davomida shu yerda yashashgan va buni ular yasagan ov va mehnat qurollari, ulardagi o`zgaruvchanlik hamda bir necha o`n metrlik kul qatlami ham buni tasdiqlaydi (mongoloid irqiga xos xususiyatlar mavjud). 1935 yilda Angliyaning Svanskomb degan joyidan (Kent) Mareton ayol jinsiga mansub odam suyagi qoldiqlarini topadi. Mazkur topilmani maxsus o`rganish uchun Qirollik qo`mitasida Antropologiya instituti tashkil etiladi. Olimlar ushbu topilmani Homo sapiensga yaqin odam tipii ekanligini tasdiqlaydilar. 1938 yilda O`zbekistonda Teshiktosh g`ori arxeolog A.P. Okladnikov tomonidan tadqiq etilib, neantertal tipiga mansub odam suyagi qoldiqlarini topadi. Uni qiyofasini antropolog olim M.M. Gerasimov tiklagan. 1954-1955 yillarda fransuz olimlari K.Arambur va R.Xofshtetter Ternifin (Jazoir) dagi qazuv ishlari jarayonida sinantropga yaqin odam suyagi qoldiqlari topiladi. Bu topilma atlantrop (Afrikaning shimoli-g`arbidagi Atlas tog`i nomidan) deb nomlanadi. Suyak qoldiqlari bilan birga shell va ilk ashel davriga oid tosh qurollari ham topiladi. 1960 yildan ingliz antropologi Luis Liki Tanganikadagi (Sharqiy Afrika) Olduvay g`orida shell davriga oid tosh qurollarni topish bilan birga odam suyagi qoldiqlarini ham topadi. Olim uni pitekantropning zamondoshi sifatida ko`rib, “ zinjantrop ” (avstralopitek – janub odami) deb ataydi. Homo habilis deb atalgan bu odam tipi bundan 2,5-3 mln. yil avval yashagan. 1963 yilda Xitoy olimi Vu Xuanxe daryosi o`rta oqimida Lyandyan manzilidan qadimgi odam qoldig`ini topadi. Uning sinantropga nisbatan ancha qadimiy bo`lganligi aniqlandi. Fanda u « Lyandyan arxantropi » deb nom oldi.

1963 yilda Toshkent viloyati Ohangoron tumanida Mingbuloqdan hozirgi kunimizdan 400-500 ming yillar muqaddam yashagan sinantrop turiga oid qazilma odam qoldiqlari topilgan. Shunday qilib, antropologik topilmalarni izlash va ularni o`rganish bugungi kungacha ham davom etib kelmoqda. 2000-2004 yillar davomida Qashqadaryo vohasi Kitob tumani tog`li hududlarida olib borilgan tadqiqot ishlari jarayonida (o`zbek-amerika qo`shma ekspeditsiyasi) Oyoqchisoy vodiysida Angilak g`ori tadqiq etilib neandertal tipiga mansub odamning oyoq suyagi topildi. Bu viloyatimiz tarixidagi eng diqqatga sazovor topilma bo`ldi. Demak, 1. Odamzod tabiatning ajralmas bir bo`lagi sifatida Yer tarixining ma`lum bir bosqichida hayvonot olamidan ajralib chiqdi. U jonivor fanda eng oliy tipdagi «odamsimon maymun» deb atalmoqda. 2. Ajdodlarimizning hayvonot olamidan odamzod dunyosiga qo`ygan birinchi qadami avstralipiteklar davrida sodir bo`ldi. 3. Odamzodning ilk ajdodlari zinjantrop va pitekantroplar toshni toshga urib mehnat qila boshlaydilar. Mehnat odamzodni hayvonot olamidan ajratdi. 4. Odamzod o`zining ajdodi – sinantroplar davrida olovni kashf etdi va shu tufayli ajdodlarimiz go`shtni olovda chala pishirgan holda iste`mol qila boshladilar. Pishirilgan go`shtni iste`mol qilish natijasida ularning fikrlashida o`zgarish yuz berdi va odamning biologik, jismoniy tuzilishida hozirgi zamon odami tomon ijobiy o`zgarishlar sodir bo`la boshladi. Kramonon odami zamonasiga kelib ilk ajdodlarimizning biologik, jismoniy tuzilishi hozirgi zamon odamidan farq qilmaydigan holatga kirdi. Kramon`onlar davri urug`chilik jamoasining boshlanishi birinchi jamoachilik kurtagining tugilishidir. Bu o`zgarishlarning barchasiga inson o`z mehnati tufayli erishdi. Yuqorida ko`rdikki, tabiiy tanlanish va jinsiy saralanish, shuningdek birinchi navbatda mehnat jarayonida inson tafakkurining rivojlanishi natijasida neandertal qiyofadagi odamlar hozirgi qiyofadagi kishilarga aylana bordilar. Ular ham aqliy, ham jismoniy jihatdan kamol topib, uzoq vaqt davom etgan rivojlanish jarayonida hozirgi

qiyofadagi kishilarni shakllantirdi va shu bilan antropogenez jarayoni nihoyasiga etdi. Huddi shu davrda evropoid, negroid va mo`g`ul deb nomlangan dastlabki irqlar vujudga keldi. Insoniyat o`zining hozirgi qiyofasiga yetib kelguncha 2-3 million yillik katta tarixiy davrni bosib o`tdi. Bu kishilar fanda «homo sapines» - «aql-idrokli odamlar», deb ataladi. Paleolit – odamning shakllanish davri hisoblanadi. Bu davrda odamlar ibtidoiy gala davridan urug`chilik tuzumiga o`tishgan. Odamlar o`zlari uchun tosh, suyak va yog`ochdan ov hamda mehnat qurollari yasay boshlashgan. Bir toshga ishlov berish uchun odam ikkinchi toshni, suyak yoki yog`ochni ishga solgan. Tosh qurollariga ishlov berish texnologiyasiga qarab ularni quyidagi bosqichlarga bo`lish mumkin: Olduvay bosqichi (bundan 3 mln. - 700 ming yil muqaddam). Qurollarning sodda va oddiyligiga ko`ra ularning jismoniy qiyofasi va tafakkuri hali yetarli darajada rivojlanmaganligi bilan xarakterlanadi. Bu davr uchun uch xil ko`rinishdagi qurollar xos. Birinchisi ko`pqirrali tosh qurol bo`lib, asosan o`simliklarni tanalarini qirishda va hayvonlarni terisini shilishda ishlatilgan. Ikkinchisi tosh uchrindilar bo`lib, ular toshni toshga urish natijasida hosil qilingan. Bu arxeologiyada retush texnikasi deb nomlanadi. Uchinchisi chopperlar bo`lib, asosan chopqi sifatida ishlatilgan. Shu bilan birga choppenglar ham bo`lib, ularga ikki taraflama urib ishlov berilib, ushlashga juda qulay qilib ishlangan. Olduvay tosh qurollari orasida nukleuslar alohida ahamiyatga ega. Ular tosh qurol yasashda asos vazifasini bajarsa-da, chopperdan ajratish ancha qiyin. Olduvay qurollarining o`lchami 8-10 sm atrofida. Bu davrda yashagan qadimgi odamlar tabiatdan ajralmagan holda, olovni bilmay termachilik va ovchilik bilan shug`ullanishgan. Ular jamoa ko`rinishida yashab, ovni ham jamoa bo`lib uyushtirishgan. Ashel davri (bundan 700-150-120 ming yil muqaddam). Ashel davrida yangi tosh quroli – qo`l chopqilari ( ручные рубила ) va teshgichlar ( кливера ) paydo bo`lgan. Bu davr qurollari olduvay qurollariga nisbatan katta bo`lib, 35 sm gacha bo`lgan.

Ashel davrida odamlar ovchilikka qulay muqim joyga o`rnashib, tosh qurollar yasaladigan maxsus “ustaxonalar” tashkil etishgan. Bu davrda olov kashf etilib, odamlar gorlarda yashab, o`zlarini yovvoyi hayvonlardan himoya qilishga sharoit yarata boshlaganlar. Jinslar o`rasida taqsimot vujudga kela boshlagan: erkaklar ovchilik bilan, ayollar esa “uyda” olovni saqlash, bolalarga va qariyalarga g`amxo`rlik ko`rsatishgan. Mustye davri – asheldan keyingi, xronologik jihatdan muzlikning riss bosqichiga muvofiq keladigan davrdir. Bu bosqich bir necha 10 ming yillar davom etgan bo`lib, taxminan 40 ming yillar burun tugagan va u Frantsiyadagi Must`e g`or- makoni nomi bilan atalgan. Mustye madaniyati – neandertal odamlar hayoti, faoliyati, maishiy munosabatlarining aks etishidir. Bu davrda neandertallar keng territoriyaga yoyilgan, tabiat bilan ilk paleolit odamlariga nisbatan faolroq munosabatga kirishgan. Tabiiy sharoit sovub, Yevropa, Osiyo, Amerika shimoliy viloyatlarining katta qismini ulkan muzliklar qoplagan. Sharqiy Yevropa hududlariga ham muz qatlamlari siljigan (uning markaziy Skandinaviya bo`lgan) va qalinligi 2 km.ni tashkil etgan. Hatto must`e bosqichida O`rta va G`arbiy Sibirni ulkan muzlik qatlami qoplagan. Shimoli-sharqda esa markazi Chukotka bo`lgan muzlik qoplagan. Umuman, million km 2 ni muz qoplab, bu joy inson faoliyat ko`rsata olmaydigan hududga aylangan. Mustye davrida – mamontlar, shimol bug`ilari va boshqa hayvonlar keng tarqalgan. Muzlikning siljishi natijasida ob-havoning sovushi qadimgi odamlarni tabiiy sharoitga moslashishiga turtki bo`ladi. Qadimgi odamlar tabiatning dahshatli sinovi (sovug`i) ga chidash uchun yashash zaruriyatining turli formalarini topishga harakat qiladi. Bu harakat (sovuqdan saqlanish, kiyim kiyish, ehtiyojni qondirish) natijasida insoniyat o`z taraqqiyotida hal qiluvchi asosiy qadamlardan birini tashladi. Insonning rivojlanish jarayonida ongning taraqqiy etishi asosiy hal qiluvchi omillardan biridir. Mustye davrida yashagan va antropogenez jarayonida 2 chi asosiy hal qiluvchi bosqich hisoblangan – neandertallar dunyoni bilish, tabiat to`g`risida, undagi o`zgarishlar va real voqealarcha munosabat borasida ma`lum fikrga kela boshladi. O`z faoliyati davomida bilimga ega bo`lish va fikrlash ko`nikmalarini sekin-

asta egallanishi odamni (insonni) rivojlantiradi. Natijada tabiatdagi voqealarning sehrli tuyulishi ta`sirida dastlabki diniy tasavvurlar paydo bo`ladi. Ya`ni hayratlanish, o`zgarishlarni sehr sifatida idrok etilishi murdalarni ko`mish – chuqur kovlash, murda yoniga uning qurollarini quyilishi va hakozolar «narigi dunyo» yoki ruh haqidagi tushunchalarni paydo bo`lganligidan dalolat beradi. Mustye davrida tabiatning keskin o`zgarishi odamlar faoliyatida, hayotida katta muammolarni keltirib chiqardi. Avvalgi issiq iqlim o`rniga muz sovug`i - havoning keskin o`zgarishi yashash zaruratini qiyinlashtirdi. Ko`plab odamlar sovuqdan qirilib ketadi. Tabiat bilan kurashib, mol terilaridan kiyimlar tikib, ochiq manzilgohlardan baland g`orlarga joylashgan odamlar jon saqlab yangi sharoitga ko`nika boshlagan. G`orlarga joylashgan odamlarni uzoq vaqt kollektiv mehnat faoliyati bog`lab kelgan. Ularning asosiy xo`jalik mashg`uloti – ovchilik bo`lib, u ehtiyojni qondirishdagi asosiga aylandi. Odamlarning birgalikda yashashi va uning zaruriyatga aylanishi («kollektivda» yoki g`or ichida) ichki maishiy munosabatlarni shakllanishiga olib keladi. Mustye bosqichi ibtidoiy jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi. Chunki bu davrda o`zining ishlab chiqarish funktsiyalariga ko`ra turli tuman bo`lgan tosh qurollar paydo bo`ladi. Hozirgi kunda must`e madaniyat qurollarining 60 turi topib o`rganilgan. Chaqmoqtosh qurollar yasashning yangi texnikasi must`e davrida keng yoyildi. Qurollar yasashning yangi usuli yorma texnika deb ataladi. Bu usul orqali tosh qurolning bosh tomoni urib uchirilib, tekis maydonga hosil qilinadi. U zarb maydonchasi deb ataladi. Shunday maydoncha hosil bo`lgandan keyin uning chetlaridan avvalgi texnika usuli vositasi bilan hosil qilish mumkin bo`lmagan yupqa tosh parchalarini birin-ketin uchirib olishga imkon tug`ilgan. Tosh parrakchalar uchirib olinib bo`lgach, nihoyat tosh bo`lagidan boshqa uchirib bo`lmaydigan, tashqarisi tarashlangan o`zak qolgan. Bu o`zak nukleus bo`lib, urib uchirish uchun ishlatiladigan yaxlit tosh esa ushatgich deb atalgan. Mustye uchun ikki asosiy qurol turi: o`tkir uchli qurollar va tarashlagichlar xarakterli bo`lib, ular uch burchakli plastinkalardan yasalgan; bu plastinkalar yangi sindirish texnikasini qo`llanib, disk (gardish) shaklidagi nukleuslarga (yadro) otboynik (tosh) bilan urib

hosil qilingan. Qisqa va keng qurollar tayyorlangan. O`tkir uchli qurolning asosiy ishni bajaradigan qismi-o`tkir cho`qqisi, tarashlagichning asosiy qismi esa uch burchakli plastinkaning yoysimon tagidir. Must`e davrida shakli jihatdan tarashlagichga o`xshab ketadigan bo`lsa ham, lekin ishni bajaradigan chetidagi chuqurchasi bilan farq qiladigan o`roq randa paydo bo`lgan. Bu asbob bilan randalashgan, po`stloqni shilib olishgan. Qurollar ko`pincha chetlari o`tkir, yupqa bo`laklarga yorilishi mumkin bo`lgan qattiq chaqmoqtoshdan yasalgan. Tabiatda chaqmoqtosh keng tarqalgan. So`nggi must`eda ahyon-ahyonda istisno tariqasida suyakdan qurollar yasala boshlagan. Eng qadimgi odamlar har narsani eyaveradigan bo`lganlar: o`simliklardan tayyorlangan va go`shtli ovqatlar iste`mol qilgan. Odamzodning tongida o`simlik oziq-ovqatlar ko`proq iste`mol qilingan bo`lsa kerak. Odamlar bunday oziq-ovqatni tabiatdan tayyor shaklda olishgan. Ular o`simlik ildizlarini, mevalarini, zamburug`larni iste`mol qilgan. Demak, mustye o`ziga xos arxeologik bosqich bo`lib, u miloddan avvalgi 100- 40 ming yilliklarni o`z ichiga olib, kishilik madaniyati rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo`lgan. Mustye davriga kelib inson tashqi qiyofasida jiddiy o`zgarishlar ro`y bera boshlagan. Arxantroplar paleoantroplarga (neandertallar) aylanib, ba`zi maymunga xos belgilar saqlanib qolgan bo`lsa-da, ularning fikrlash doirasi kengayib, nutq paydo bo`la boshlagan. Mustye davrida tosh qurollarga ishlov berishning o`ziga xos texnologiyasi vujudga kelgan. Nukleuslarda zarb maydonchasi juda aniq olinganligi aniq seziladi. Birgina zarb bilan toshning yuqori qismi sindirib olingan va natijada zarb maydonchasi hosil qilingan. Natijada toshning chetlaridan turli ko`rinishdagi uchrindilarni olish imkoni tug`ilgan. Bunday nukleuslardan ko`pincha uchrindi hosil qilingan. Mustye davri tosh qurollariga ishlov berish texnologiyasiga e`tibor qaratadigan bo`lsak, inson ongi va tafakkurining o`sishi natijasida tosh qurollarning keraksiz, ishlatishda halaqit beradigan joylari olib tashlangan, ya`ni tarashlangan.

Mustye davriga kelib tosh qurollarning asosiy shakllari – uchrindi pichoq va qirg`ichlar paydo bo`lgan. Uchrindi pichoq kesishga ishlatilib, ov quroli hisoblangan. Qirg`ich esa asosan xo`jalik quroli bo`lib, teriga ishlov berishda ishlatilgan. Shu bilan birga qo`l chopqilari ham saqlanib qolgan. Umuman olgandi mustye davrida tosh qurollarning 60 ga yaqin turi mavjud bo`lgan. Tosh qurollar bilan birga suyakdan yasalgan qurollar ham alohida ahamiyatga ega. Suyakdan qilingan qurollarni o`rganish jarayonida odamlar ularni oddiygina sindirish yoki u yoq, bu yog`ini yo`nish bilan cheklanganlar. Chunki suyaklarga ishlov berayotganda ularning hammasi ham qovurg`a yoki kurak suyagi singari egiluvchan, elastik xususiyatga ega bo`lmagan yoki ushlab turib yo`nishga moslashmagan. Tosh davriga taalluqli suyak qurollari asosan jag` suyagidan, qoziq tishlar, mamont va fillarning tishlari, suyaklari, shoxli hayvonlarning shoxlaridan yasalgan. Suyakdan tosh qurollari yasalishi jarayonida ularga tosh qurollar bilan ishlov berilgan. Suyakni ma`lum bir shaklga kiritish uchun 200 gr yoki 500 gr chaqmoqtoshdan foydalanilgan. Tosh bilan urib sindirilgan suyakning tig`li tarafidan pichoq yoki bigiz sifatida ishlatilgan. Mamont yoki filning yon tishlariga ishlov berish yoki uni sindirish ancha mehnat va kuchni talab etgan. Mustye yodgorliklari Markaziy Osiyo hududlarida keng o`rganilgan. Mustye yodgorliklarini o`rganish 1938 yildan boshlagan bo`lib, hozirgi kunda Markaziy Osiyoda 300 ga yaqin mustye makonlari aniqlangan. Uning 100 ga yaqini arxeologlar tomonidan keng o`rganilgan. O`zbekiston, Qozog`iston, Turkmaniston, Tojikiston hududlarida must`e yodgorliklari mavjud. O`rta tosh asri - mustye davri arxeologik yodgorliklari O`zbekiston hududida ham mavjud bo`lib, bu davrda yashagan ajdodlarimiz antropogenez shajarasida neandertal odami nomi bilan ma`lumdir. O`zbekistonda mustye davri yodgorliklariga Teshiktosh, Obirahmat, Xo`jakent, Amir Temur g`ori, Qizilqum, Zirabuloq kabi joy makonlarini kiritish mumkin. O`zbekistonda topilgan mustye davri yodgorliklari ichida Teshiktosh g`ori alohida ahamiyatga ega. Teshiktosh g`ori 1938 yilda A.Okladnikov tomonidan o`rganilgan. Teshiktosh g`oridan 9 yashar bolaning mozori - qabri topilgan. Bola skleti chuqurcha qazib unga chalqanchasiga yotqizilgan. Qabrning atrofi hayvon

shoxlari (6 juft) bilan o`ralgan. G`orda qalin kul qatlami mavjud bo`lib, uning orasidan turli hayvon suyaklari topilgan. G`orda neandertal odamlari yashagan bo`lib, ularning asosiy mashg`uloti ovchilik bo`lgan. Teshiktosh g`or-makoni Surxondaryo viloyati Boysuntog` tumanidagi Boysun tog`ining janubiy yonbag`ridagi Turgandaryoning Zavlatashgansoy darasida, dengiz sathidan 1500 m balandda joylashgan. G`or shimoli-sharqqa qaragan, kengligi 20 m , chuqurligi 21 m , balandligi 9 m . Olib borilgan qazuv ishlari natijasida 5 ta madaniy qatlam borligi aniqlangan. Madaniy qatlamlardan 2859 ta toshdan yasalgan mehnat qurollari, gulxan izlari va kul qoldiqlari, tog` echkisi, bug`u, yovvoyi ot, ayiq, quyon, kemiruvchi va parrandalarning suyak qoldiqlari topildi. Teshiktoshdan topilgan topilmalar orasida 25 sm chuqurlikda neandertal tipdagi odam suyagi qoldiqlari topildi. Bu topilmani mash`hur antropolog olim M.Gerasimov o`rganib chiqib, uning taxminiy qiyofasini tiklagan. Teshiktoshliklar asosan ovchilik va qisman termachilik bilan shug`ullanganlar. Omonqo`ton g`or-makoni Samarqand viloyatidagi Zarafshon tog` tizmasining g`arbiy yonbag`rida joylashgan Omonqo`ton qishlog`i yaqinida joylashgan. G`orning kengligi 1,5 m , balandligi 0,9 m , chuqurligi 25 m . G`or-makonning madaniy qatlamlaridan qirg`ich, paykon, plastinkalar, nukleuslar, qo`l chopqilari, Osiyo mufloni (arxar), qo`ng`ir ayiq, tog` echkisi suyagi, gulxan qoldiqlari topilgan. Bu yerda yashagan qadimgi odamlar asosan ovchilik va termachilik bilan shug`ullanishgan. Obirahmat g`or-makoni Toshkent shahridan 100 km shimili-sharqda, G`arbiy Tyan-Shan – Chotqol tizmasidagi Paltov soyining yuqori sohilidi joylashgan. Qazuv ishlari jarayonida 21 ta madaniy qatlam mavjud ekanligi aniqlandi. Ko`plab tosh qurollar, har xil hayvonlar suyaklari, gulxan va kul qoldiqlari topilgan. Undan 10 m qalinlikda 21 ta madaniy qatlam topiladi. Madaniy qatlamlardan ohak toshli chaqmoqtoshdan yasalgan mehnat qurollari, nukleuslar, parrakchalar, qirg`ichlar topilgan. 30 mingdan ortiq tosh uchrindilaridan tayyorlangan pichoqlar mavjud bo`lgan.

Olimlarning farazlariga ko`ra, bu yodgorlikda odamlar bundan 120-40 ming yil muqaddam istiqomat qilishgan. Xo`jakent manzilgohi Toshkent shahridan 80 km shimoli-sharqda, Chirchiq daryosining chap sohilidagi Xo`jakent qishlog`i yaqinida joylashgan. G`or shimoli- g`arbga qaragan, balandligi 2,5 m , kengligi 6 m , chuqurligi 4 m . G`ordan ishlov berilgan nekleuslar, qo`l chopqilari, parrakchalar, teshgich-bigizlar topilgan bo`lib, odamlar miloddan 100-40 ming yillar ilgari yashaganlar va asosan termachilik hamda ovchilik bilan shug`ullanganlar. Ko`buloq joy-makoni Ohangaron daryosining o`ng irmog`idan biri – Qizil olma soyining o`rta oqimida, Angren shahridan 10-12 km g`arbda joylashgan Obliq qishlog`idan 5 km shimoli-g`arbda joylashgan. Bu yodgorlik ko`p qatlamli bo`lib, unda arxantroplar , neandertallar va kramonyonlar yashashgan. Ko`lbuloq 41 ta qatlamdan iborat bo`lib, 4-8 qatlamlari mustye davriga taalluqlidir. Qo`tirbuloq makoni Samarqand viloyati, Kattaqo`pg`on tumanidagi Charxin qishlog`idan 700-800 m uzoqda joylashgan ochiq manzilgoh dir. Bu yerdan ko`plab paykonlar, qirg`ichlar, chopping, chopper, yassi nukleuslar, fil, tur, bug`u, yovvoyi ot, Buxoro bug`usi suyagi qoldiqlari, gulxan va kul qoldiqlari topilgan. Mustye davri yodgorliklari nafaqat ochiq manzillarda, balki g`orlarda, shuningdek tosh konlari bo`lgan ustaxonalarda ham aniqlangan. Yuqorida keltirilgan manzillardan tashqari Toshkent vohasida Xo`jakent g`ori, Samarqanddagi Omonqo`ton, Takalisoy, Zarafshonda Uchtut, Ijond tosh konlari ham arxeologlar tomonidan o`rganilgan. Odamlarning mehnat faoliyati va uning kengaya borishi, atrof-muhit haqidagi tushunchalarga ega bo`lishi ularning fikrini o`zgartiradi. Mustye davri odamlari tabiat hodisalari bo`lgan kun bilan tun almashishi, momaqaldiroq, vulqon otilishi, zilzila va boshqalar haqida bosh qotirgan va ularga sig`inganlar. Hatto ular tug`ilish, o`lim va narigi dunyo kabi tushunchalarga o`zlarini munosabatini bildirgan. Masalan, Teshiktosh g`oridan topilgan qabrda dafn etilgan bola qanday falokatga uchraganini ko`rish mumkin: 9-10 yoshli bola yirtqich hayvon ovi paytida qoyatoshdan yoki boshqa sharoitda yiqilgan va og`ir jarohat olib halok bo`lgan. Bola jasadi qabrga

qo`yilib, atrofiga arxar shohlarini qadab qo`yilgan. Arxar shohlari ularning e`tiqodicha o`lgan odamni narigi dunyoda muhofaza qiladi. Mustye odamlari bu davrda tabiatdan tashqari kuchlarga ishongan. Insonni o`rab turgan muhitda ruhlarning mavjudligiga ishonish fanda animizm deb ataladi. U diniy tasavvurlarning dastlabki kurtagi hisoblanadi. Bundan 40 ming yillar ilgari kishilik jamiyati tarixida yuqori paleolit deb ataluvchi davr boshlanadi. U xronologik jihatdan arxeologik davrlashtirishda miloddan avvalgi 40-12 ming yilliklar bilan belgilanadi. Yuqori paleolit odamning zamonaviy jismoniy tipini shakllantirgan, ibtidoiy to`da davri vayronalarida kishilik jamiyatining dastlabki bo`g`ini ibtidoiy jamoani tarkib toptirgan, tosh qurollar ishlashda yangi yutuqlarni vujudga keltirgan davrdir. Ibtidoiy to`dadan ibtidoiy jamoaga o`tishda toshdan mehnat qurollari yasash texnikasida, ibtidoiy xo`jalik shakllarida, ibtidoiy odamning turmush tarzida, ularning ijtimoiy munosabatlarida, dunyoqarashida, hatto odamning jismoniy tuzilishida ham keskin o`zgarishlar yuz berdi. Yuqori paleolit davrida odamlar muz davrining sovuq iqlimida yashagan. Mustye davri oxirlarida muzlikning chekinishi, katta hududlarda tundra tabiati sharoitidagi o`simliklar o`sa boshlashiga imkon bergan. Shuningdek janubiy, muzlik etib bormagan o`lkalarda havoning isishi natijasida o`rmonlar ko`payib, turli daraxtlar keng tarqalgan. Yuqori paleolitda yirik hayvonlar – mamontlar, bug`ular, junli karkidonlar, yovvoyi otlar mavjud bo`lib, ular paleolit davri odamlarining ehtiyojini qondirish manbalari hisoblangan. Ammo ob-havoning keskin o`zgarishi tabiatda yirik hayvonlarning kamayishiga olib kelgan. Yuqori paleolit davri oxirlarida mamont kabi yirik hayvonlar yo`q bo`lib ketadi. Bu hodisa odamlarning yashash sharoitida ma`lum o`zgarishlar bo`lishiga sabab bo`ladi. Yuqori paleolit moddiy madaniyati o`z xususiyatlari va ishlanish usuli bilan oldingi tosh qurollar davriga nisbatan ancha takomillashadi. Ya`ni bu davr tosh qurollari to`g`ri va uzun shaklda bo`lib, asosan pichoq sifatida ishlatilgan. Shuning

uchun arxeologiyada yuqori paleolit qurollari pichoqsimon qurollar deb ataladi. Qurollar kesuvchi va shiluvchi xususiyatlarga ega bo`ladi. Yuqori paleolit moddiy madaniyatida ko`zga tashlanadigan muhim xususiyatlardan biri-qurol yasashda yangi xom-ashyo – suyakdan keng foydalanish edi. Masalan, suyakdan garpunlar, ignalar yasalgan. Tabiat bilan uzoq vaqt yashash zarurati uchun kurashgan inson katta hayot tajribasiga ega bo`la boshladi. Chunki, ilk paleolit mo``tadil havosi, o`rta poleolit muzligi va so`nggi paleolit sovug`i odamni yashash uchun kurashga o`rgatdi. Natijada odamlar ehtiyoj tufayli o`zlariga qulay bo`lgan hududlarga o`rnasha boshladi. Ma`lumki, muz qoplagan davrda (gints, vyurm, ris va mendel bosqichlarida) odamlar sovuqdan saqlanish uchun tog` yon bag`irlarida yoki baland tog`larda mavjud bo`lgan g`orlarda yashagan. Muzlikning ortga siljishi natijasida ular vodiylar, daryo bo`ylari past tekisliklarga siljib, o`z makonlarini qurgan. Yuqori paleolit makonlarida o`rganilgan xo`jalik yuritish vositalari oldingi davrga nisbatan yuqoriroq darajadagi ijtimoiy hayot bo`lganligidan guvohlik beradi. Xo`jalikning asosiy mashg`uloti – ovchilik bo`lib, u bu davrda erkaklar va ayollar o`rtasidagi mehnat taqsimotiga olib keladi. Erkaklar ovchilik mashg`ulotlari, ayollar esa terimchilik mashg`uloti bilan shug`ullangan. Ehtiyojni qondirish ayollar zimmasida bo`lgan. Ya`ni kiyim tikish, bolalar tarbiyasi, ovqat pishirish, murakkablashayotgan xo`jalikni boshqarish, uyni va muqaddas olov - o`choqni asrash, mehnat qurollarini qo`riqlash kabi mas`uliyatli vazifa ham ayollar zimmasida edi. Yuqori paleolit davrining eng muhim sifat o`zgarishi - bu ibtidoiy jamoaning shakllanishi edi. Dastlab jamoa onalar atrofida paydo bo`ladi. Qon-qardoshlik hislarini anglagan kishilar guruhi urug`larni tashkil etadi. Bu davr kishilari urug`-urug` bo`lib, yagona boshpana ostida emas, balki alohida o`zlariga tegishli qurollar va o`choqlari bo`lgan manzillarda yashagan. Urug`chilik tuzumining dastlabki bosqichi - matriarxat deb, uning asoschisi va poydevori bo`lgan onalar nomi bilan ataldi. Biz yuqorida so`nggi paleolitda ayollar va erkaklar o`rtasida mehnat taqsimoti ro`y berganligini aytgan edik. Ayollarning

ijtimoiy hayotdagi mavqei ularga yuklagan vazifalarda namoyon bo`ladi. Ya`ni xo`jalikni boshqarish, uyni, muqaddas olovni asrash va hakozolar. Ma`lumki, paleolitning so`nggi bosqichigacha ibtidoiy to`dada guruhli, tartibsiz nikoh munosabatlari hukmron edi. Ammo yuqori paleolit davrida oila-nikoh munosabatlari tartibga solina boshladi. Shuni ta`kidlash joizki, bir-birlari bilan qarindoshlik iplari bir bo`lgan, kelib chiqishi jihatidan bir urug`dan tarqagan odamlar guruhida nikoh bobida «guruhli nikoh» tizimi hukmronlik qiladi. Guruhli nikoh odatiga ko`ra ota noma`lum qoladi. Qon-qarindoshlik ona urug`i doirasida rasmiylashadi. Bir urug`ning erkaklari ikkinchi urug`ning ayollari bilan jinsiy aloqada bo`ladi. Tabiiyki, aniq sherik bilan jinsiy aloqa qilish hali yo`lga qo`yilmaydi. Aniq sherik bilan aloqa qilish huquqi ham ayollar ixtiyorida bo`ladi. Urug` ichidagi nikoh o`rniga urug`lar orasidan nikoh munosotalariga o`tiladi. U fanda ekzogamiya deb ataladi. Jamiyatda urug`lar o`rtasida guruhli nikohlar saqlanib, avlod ona urug`i orqali davom etadigan bo`ladi. Bu esa o`z navbatida onaning o`rni va uning ijtimoiy hayotdagi rolini mustahkamlaydi. Yuqori poleolitda sekin-asta juft oilalar ham paydo bo`la boshlaydi. Odamlarning ongi va dunyoqarashi o`sib boradi. Ular qon-qardoshlik hislarini anglab, ehtiyojni birgalikda qondirish uchun birlashishga intiladilar. Yuqori paleolitda bir necha urug`lar qarindoshlik munosabatlarini o`rnatadi. Bu munosabatlar dastlab urug`lar orasidagi guruhli nikoh orqali shakllanib, uning asosida yangi urug`ga nisbatan ko`lami keng bo`lgan jamoat tashkiloti - qabilalarni vujudga keltiradi. Qabilalar urug`lar ittifoqi bo`lib, ular o`ziga xos jamoa tashkiloti edi. Qabilalar o`z hududi va ov qilish joylariga ega bo`ladi. Yuqori paleolit kishilari ovchilik, terimchilik va baliqchilik kabi xo`jalik mashg`ulotlari bilan shug`ullangan. Ovchilik xo`jalikning asosi bo`lib, mehnat va ov qurollari orasida o`tkir uchli nayzaning kashf etilishi ovdan keladigan kundalik tirikchilik daromadini ko`payishiga olib kelgan. Baliq ovi xo`jalikda asosiy rol o`ynamasa-da bu sohaning kashf etilishi ibtidoiy xo`jalik uchun katta ahamiyat kasb etar edi. Termachilik ham ovchilik bilan bir qatorda o`zining yangi imkoniyatlarini bera boshlaydi. Ya`ni odamlar ilk bora yovvoyi boshoqli o`simliklardan foydalanish yo`llarini izlab topadilar.

Yuqori paleolitning yana bir xususiyatli tomoni shundaki, bu davr odamlari o`zlariga yashash uchun doimiy kulbalar qurishni kashf etdilar. Ular dastlabki yerto`lalar, yarim yerto`la va chayla shaklidagi kulba (uy) lar edi. Uylar odatda aylana, yarim aylana shaklida bo`lib, ularning o`rtasida albatta o`choq joylashgan. Bir o`choqli kichkina kulbalar bilan bir qatorda bir necha o`choqli, yirik uzunchoq shakldagi kulbalar ham keng tarqaladi. Bu o`choqlarda qalin kul qatlami, oziq- ovqatlarning qoldiqlari hozirgi kunimizgacha saqlanib qolgan. Yuqori paleolitning eng katta yutug`i – antropognez jarayonining tugallanishi va hozirgi qiyofadagi odamlarning shakllanishi edi. Odam o`zining rivojlanish jarayonida «maymun odam» (pitekantrop) dan «ishbilarmon odam» (homo habilis) ga so`ngra «ongli odam» (Homo Sapiens) darajasiga yetdi. Hozirgi qiyofadagi odam fanda «kramonon odami» deb ataladi. Ular yuqori paleolit davrida Osiyo hududlarini, Yevropaning yuqori hududlarini egallagan, Bering bo`g`ozi orqali Amerika qit`asiga, Janubiy-sharqda Hindixitoy, Indoneziyadan Avstraliyaga, Tasmaniyaga va Tinch okeani orollariga siljigan va o`rnashgan. Yuqori paleolitda hozirgi zamon tipidagi odamning shakllanishi bir vaqtning o`zida yevropa, negr va mo`g`ul irqlarining paydo bo`lishiga olib kelgan. Shuni alohida qayd qilish kerakki, odamlar o`rtasidagi irqiy tafovut - bu inson hayoti va uning tabiat sirlarini bilib olish qobiliyati bilan bog`liq bo`lmagan ikkinchi darajali tashqi ko`rinish belgilaridir. Ular bir-birlaridan terisining rangi, soch va ko`zlarining shakli va rangi, muskullarining uzun-kaltaligi, bosh suyagining shakli va boshqa belgilari bilan farq qiladi. Ularning barchasi uchun pitekantrop, sinantrop va neandartal taraqqiyot bosqichlarini o`tish joiz bo`lgan va odamzodning “Homo Sapiens” bosqichini uch irqning har biri bir davrda bosib o`tilgan. Yevropa irqi odamlari asosan, Yevropa hududlarida yashagan. Ular baland bo`yli, qomatli, bosh suyagi va yuzi uzunchoq, terisini rangi oq, ko`zlari ko`k, sochlari sariq bo`lib, Yevropaning mavjud tabiiy sharoiti bu tipning ana shunday alomatlar bilan shakllanishini ta`minlagan. Paleolitning so`nggi bosqichi 3 davrga bo`lib o`rganiladi: 1.Orinyak davri; 2.Solyutre davri;

3.Madlen davri. Bu davrlar arxeologlar tomonidan Fransiyadan dastlab topib o`rganilgan makonlar nomi bilan atalgan. Yuqoridagi bosqichlar Yevropa paleoliti so`nggi bosqichiga xos bo`lib, boshqa hududlarga to`liq mos kelmaydi. Ammo moddiy madaniyatdagi xususiyatlar barcha mintaqa va hududlardagi yodgorliklar uchun umumiydir. Orinyak va solyutre davrlari bir-biriga juda o`xshash, tosh qurollar o`rtasida katta tafovutlar yo`q. Ammo tosh qurollar shaklan ozroq farqlanadi. Bu bosqichlar mil. avv. 40-12 ming yilliklarga mansub. Orinyak bosqichiga quyidagi qurollar mansub: tosh parrakchalarning turli shakldagi turlari (uzunchoq, to`g`ri, pichoqsimon, yalpoq va qirrali), kesish xizmatini bajaruvchi haqiqiy tosh pichoqlar. Orinyakda mehnat qurollari 2 turga bo`lingan bo`lib, ular tosh kesgich, tosh qirg`ichlar edi. Tosh qurollar qirrali va yoysimon shaklda bo`lgan. Orinyak va mustye davrlari o`rtasida muhim o`rtoqlik va urug`chilik jamiyati tashkil topadi. Salyutre davrida toshga ishlov berishning o`ziga xos usuli – ezib retushlash, ya`ni yo`nish usulidan keng foydalanilgan. Unda mustye davridagi tosh qurol yasashda paydo bo`ladigan disksimon tosh o`zak – _ucleus o`rniga uzunchoq shakldagi yadro hosil qilinadi. Endi toshdan uchirma usuli o`rniga ezib retushlash usulidan foydalanib, keskir, qirrali pichoqsifat uzunchoq qurollar yasaladi. Natijada, tosh qurolning turi va vazifasi kengayadi. Ular kesuvchi, arralovchi, shiluvchi, teshuvchi xususiyatlarga ega bo`ladi. Yuqori paleolitning so`nggi bosqichi madlen davri hisoblanadi. Madlen davriga kelib tosh qurol bilan birga suyakdan yasalgan qurollar ham ishlatiladi. Dastlab, suyakdan yasalgan ko`p tishli qarmoq (garpun) lar paydo bo`ladi. Tosh qurollar orasida chaqmoqtoshdan yasalgan nayza uchlari keng tarqalgan. Ibtidoiy kishilar yasagan tosh qurollar yuqori paleolitda 2 ga bo`lingan: 1.Ov qurollari 2. Mehnat qurollari Tosh nayzalar, pichoqlar, qirg`ichlar, teshgichlar – ov qurollari vazifasini bajargan. Mehnat qurollari – tosh va suyakdan yasalgan bo`lib, ular turli xo`jalik

mashg`ulotlarida (terimchilik, ovchilik) qo`llanilgan. Ibtidoiy jamoa xo`jaligining rivojlanishida mehnat qurollari ishlab chiqarish va ulardan xo`jalik yuritishda foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Tosh qurollar yordamida hayvonlarning shoh va suyaklaridan mehnat qurollari yasash jo`riy etiladi. Suyakdan qurol yasash va suyak bilan ishlash jarayonida birinchi bor tasviriy san`at namunalarini yasash kashf etildi. Suyakdan turli taqinchoqlar yasash, suyak ustiga turli rasmlar solish va nihoyat suyakdan jamoaning boshlig`i, jamoaning eng nufuzli a`zolari bo`lgan onalarni ilohiylashtirishga qaratilgan haykalchalarni yasash odat tusiga kiradi. Dastlab birinchi navbatda homilador ayollar rasmi chizilib, ularning haykalchalari yasalgan. Yuqori paleolit odamlari yirik hayvonlar rasmini chizib, ularga uyushtirilgan ov manzarasini tasvirlaydilar. Shu tariqa ibtidoiy tasviriy va amaliy san`at paydo bo`ladi. Insonning tabiat bilan munosabatga kirishishi va uni o`rab turgan olam to`g`risida keng bilimga ega bo`lishi dunyoni anglashda o`ziga xos dunyoqarashni shakllanishiga olib keladi. Oddiy dunyoqarash paleolit davri san`ati ni vujudga kelishiga sabab bo`ladi. Ibtidoiy san`at va uning rivojlanishi haqida bilimlarni to`plana boshlanishi bilan ibtidoiy davr madaniyati to`g`risidagi tushunchalar paydo bo`ladi. Bu boradagi dastlabki ma`lumotlar XIX asrning 40-yillariga to`g`ri keladi. Ammo ibtidoiy odam, uning hayoti, turmush-tarzi haqidagi ma`lumotlar yangi fan bo`lgan arxeologiyaga, moddiy-madaniyat topilmalariga qiziqish uyg`onishiga sabab bo`lmadi. Chunki dastlab bu ma`lumotlar ommalashmadi yoki ularning haqiqitligiga shubha bilan qaraldi. Ibtidoiy san`at haqidagi qarashlarga 1879 yilda olim Savtuola tomonidan Ispaniyaning Altamir g`ori dan topilgan tasviriy san`at namunalari e`lon qilingach e`tibor berildi. Olim Altamir g`ori devorida qizil, qirmizi oxra (mineral bo`yoq) da chizilgan bizon va otlar rasmi – suratlariga duch keladi. Bu yerda shuningdek devorlarga chekilgan (tosh devorga o`yib ishlangan) zubr, to`ng`iz, kiyik rasmlari ham bo`lgan. Arxeolog Savtuola g`ordan topilgan suratlarni e`lon qilganda hech kim unga ishonmaydi. Aksincha uni qalbakilikda ayblaydilar. Oradan 20 yil o`tib, Fransiyaning ko`p g`or va makonlaridan boshqa rasmlar qatorida yo`qolib ketgan hayvonlar –

bizonlar, mamontlar, begemotlar suratlari topilgach, Altamir yodgorliklari paleolit moddiy madaniyatiga tegishli ekanligi tan olinadi. 1940 yilda esa Fransiyaning Lyasko g`orida juda boy suratlar – tasviriy san`at namunalari topiladi. Ular ot, ho`kiz, yugurib ketayotgan bug`u suratlari bo`lib, yuqori paleolitga mansub edi. Shuningdek, g`or devorlari va qoyatoshlarga chizilgan suratlar Yevropa va Shimoliy Osiyo hududlaridan topiladi. Masalan, Rossiya Federatsiyasi hududidan yuqori paleolit davri tasviriy san`at namunalari Lena daryosi sohilidagi toshlarda, Shishkino qishlog`i yaqinida topilgan. Bu yerda tadqiq etilgan qizil bo`yoq bilan chizilgan ho`kiz, 2 ta ot surati diqqatni tortadi. 1959 yilda Boshqirdiston hududida Ural tog`idagi Kapova g`oridan ham qoyatoshlarga chizilgan suratlar topiladi. Bu erdagi 30 ga yaqin suratlar qizil va jigarrang bo`yoqlarda chizilgan bo`lib, ular turli harakatlar shaklida ifodalangan. Bu suratlar galareyasi arxeologlar tomonidan to`liq o`rganilgan. Yuqori paleolit san`ati – haykaltaroshlikda o`z aksini topadi. Ispaniya, Fransiya, Shimoliy Yevropa makonlaridan ko`plab haykallar topib o`rganilgan. Haykallar toshdan, loydan, suyakdan yasalgan. Dastlab barcha haykallarda ayollar tasvirlangan, keyinchalik hayvonlar haykali ham keng tarqalgan bo`lib, ular ibtidoiy diniy tasavvurlarning paydo bo`lishi bilan bog`liq edi. O`rta Osiyoning so`nggi paleolit davri yodgorliklari muste davriga nisbatan sustroq o`rganilgan. Bunga sabab mazkur hududda bunday yodgorliklarning kamsonliligidadir. So`nggi tosh davri kishilari endilikda faqat tog`liklarda yashamay, balki vodiylarga, daryo bo`ylariga tushib kelganlar va shu joylarda istiqomat qila boshlaganlar. Bunday hayot kechirishga o`tish ular tomonidan qilingan “uy-joylarning” vaqt o`tishi bilan tabiat ta`siri natijasida yo`qolib ketgan. Ko`lbuloq makoni. 1, 2, 3 qatlamlari so`nggi paleolit davriga mansub bo`lib, bu qatlamlardan gulxan, ko`mir qoldiqlari, kul, tosh buyumlar – nukleuslar, tishli tosh qurollar, qirg`ichlar, tosh paykonlar, sixchalar, plastinkalar, tosh pichoqlar, shuning- dek, bug`u, yovvoyi ot, sirtlon, arxar kabi hayvonlarning suyaklari topilgan. Samarqand makoni. Samarqand shahri markazida topilgan. Qazishma jarayonida 100 kv. m ga teng keladigan to`g`ri burchak shaklidagi chayla qoldig`i

topilgan. Chayla soy bo`yiga joylashgan bo`lib, ibtidoiy odamlarning kundalik hayoti shu soy sohilida ovchilik bilan kechgan. Chayla o`rnida gulxan qoldig`i, tosh qurollar tayyorlaydigan maydonchalar, chayla ustunlarining qoldiqlari topilgan. So`nggi tosh asriga kelib, mustye davri neandertal odami o`rnini hozirgi qiyofadagi kromanon odami egallay boshlaydi. Samarqand makonidan ham kromanon odami suyagi qoldiqlari topilgan. Arxeologik qazuv ishlai jarayonida 3 m 20 sm chuqurlikda hozirgi qiyofadagi odamning pastki jag` suyagi va 9 ta tishi, qo`l suyak- lari topilgan. Antropolog olim T.Xodjayovning tadqiqoti natijasida topilgan suyaklar 25 yoshlar atrofidagi ayolga mansub ekanligi aniqlandi. Keyingi qatlamda olib borilgan tadqiqot ishlari natijasida 2 m 80 sm chuqur- likdan odamning 10 ta tishi va pastki jag` suyagi topildi. Olib borilgan antropologik tadqiqotlar ularni 35 yoshli ayolga tegishli ekanligi aniqlangan. Shuningdek, yosh bolaga tegishli oziq tishi va pastki jag`i topilgan. Tosh qurollari bilan birga dengiz chig`ano g` i, oq qayroq tosh topilgan. Ular ayollar uchun taqinchoq yoki tumor vazifasini bajargan. Takalisoy g`ori. Samarqanddan 50 km janubi-sharqda bo`lib, Taxtaqoracha dovoni rayonida dengiz sathidan 2000 m balandlikda joylashgan. G`ordan nukleuslar, parrakchalar, uchrindilar, tosh pichoq, qirg`ich va boshqa tosh qurollari, kul qoldiq- lari, turli hayvonlarga taalluqli suyaklar topilgan. Olimlarning fikricha, Takalisoy g`orida yashagan ibtidoiy kishilar omonqo`ton- liklardan ancha keyin, so`nggi paleolit davrida – urug`chilik tuzumiga o`tish davrida yashagan bo`lishlari mumkin. Yuqori poleolit davrining yana bir klassik yodgorligi 1939 yilda geolog Xarla- mov tomonidan Samarqand shahridan o`tgan qadimgi Siyobcha soyi yoqasidan topildi. Bu makonda uzoq yillar SamDU olimlari ish olib boradilar. Natijada, makondan hayvon suyagi qoldiqlari, odam skeletiga doir materiallar topiladi. Arxeologlar D.Lev va M.Jo`raqulovlar makonni qazish vaqtida undan chaylasimon kulbaning izlari va uning markazidan kul qatlami bilan o`choq qoldig`iga duch keladi. Keyinchalik arxeologlar Siyobcha soyining boshqa nuqtalaridan shu davrga mansub yana bir necha makonlarni aniqlaydilar. Ammo ularda inson faoliyati izlarini

ko`rsatuvchi madaniy qatlamlar yaxshi saqlanmagan edi. Shunday bo`lsada, bu yerdagi kramon`on odami va hayvon suyaklari bilan bir qatorda ayollarning taqinchoqlari qoldiqlari bo`lgan-teshilgan danaklar topilgan. Bo`zsuv I makoni - Toshkent shahrida Qoraqamishsoyi jarida joylashgan. Arxeologlar yuqori paleolitga oid bu makondan 85 tosh qurol namunalarini topishgan. Jumladan: tosh pichoq, tosh qirg`ichlar va hokazo. Bo`zsuv II makoni - Bo`zsuv sohilining Sho`ralisoy degan joyidan topilgan. Olimlar makon madaniy qatlamidan 103 ta tosh qurolni topib o`rganishgan. Bu qurollar orasida ikki tomonlama ishlov berilgan tosh pichoqlar, qirg`ichlar nukleuslar bo`lgan. Tuyabo`g`iz makonlari - Unga 6 ta yuqori poleolitga oid makon mansub bo`lib, ular Tuyabo`g`iz suv ombori havzasidan topilgan. Makonlardan parrakchalar, teshgich-lar, qirg`ichlar va ko`plab tosh qurollar topilgan. Qozog`iston hududida ham so`nggi paleolit davriga taalluqli yodgorliklar topib o`rganilgan. Achchisoy joy-makoni. Qozog`istondagi Qoratog`ning Turlan dovoni yaqini- dagi Achchisoy darasida joylashgan. Ammo bu yodgorlik to`liq ochib o`rganilmagan. Tosh qirg`ichlar, kurakchalar, teshgichlar, ushatgichlar, o`tkir uchli toshchalar va tosh qurollarning chiqindilari topilgan. Shuningdek, 15 ta gulxan izlari, kul, ko`mir qoldiq- lari, bizon, tur, yovvoyi ot, tog` qo`yi, arxar va boshqa hayvonlarning kuygan suyak- lari topilgan. Sari-Arka makoni. Markaziy Qozog`istondagi so`nggi tosh davri yodgoligidir. Yodgorlik Balxash ko`lining shimoliy sohilidan, suvsiz dara va tog` oralig`i joylaridan topilgan. Nukleus, qirg`ich, keskichlar, to`g`ri pichoqsimon parrakchalar, ponasimon nukleuslar topilgan. Turkmanistonda Yangaja II degan so`nggi tosh davri yodgorligi topilgan. So`nggi tosh asrining eng katta yutug`i – bu odamzod naslining shakllanib bo`l- ganligi, ya`ni antropogenez jarayonining tugallanishi va hozirgi qiyofadagi odamlar- ning vujudga kelishi bo`ldi. Shuningdek, mazkur davrda yevropeoid, mongoloid va negroid kabi yiik irqlarning shakllanish jarayoni ham ro`y berdi.

Umuman olganda hozirgi kunda O`rta Osiyoda yuqori paleolit davriga mansub bo`lgan 30 dan ortiq yodgorliklar topib o`rganilgan. Ana shu yodgorliklarni bizgacha qoldirgan qadimgi ajdodlarimizning mehnat qurollari asosan chaqmoqtoshdan yasalgan bo`lib, bu yodgorliklardan ham birinchi marta tosh nayza, sanchqi kabi ov qurollari xo`jalikda keng ishlatilgani haqida tasavvur hosil qilish mumkin. Xulosa sifatida shuni e`tirof etish kerakki, yuqori tosh asri yodgorliklarining o`rganilishi bu davrning eng katta yutuqlari to`g`risida ma`lumotlar beradi: - odamzod naslining shakllanib bo`lganligi, ya`ni antropogenez jarayonining tugallanishi va hozirgi qiyofadagi odamlarning vujudga kelishi, shuningdek, mazkur davrda evropoid, mongoloid va negroid kabi yirik irqlarning shakllanish jarayoni sodir bo`lib, odamlar endilikda yer yuzining ancha keng territoriyasiga tarqala boshlagan; - Yevropa irqiga mansub odamlar: Yevropada va uning janubida g`arbida, Boltiq dengizi bo`ylarida joylashgan. Old Osiyoda, Yaqin Sharqda, Arabiston, Hindiston, Mesopatamiya va boshqa hududlarga o`rnashgan; - Mo`g`ul irqiga mansub odamlar – Janubi-sharqiy Osiyoda yashagan. (Qirg`i- ziston, Turkmaniston, Qozog`istonda yashagan odamlar qisman shu irqqa mansub bo`l-gan). Ular Mo`g`uliston, shu bilan birga Shimoliy muz okeani bilan tutash hududlarda yashagan; - Negr irqiga mansub odamlar: Afrika va Hindistonda yashagan. Ular Bering bo`g`ozi orqali Amerika qit`asiga o`tgan. Janubda esa Hindixitoy va Indoneziyadan Avstraliya, Tasmaniya va undan Tinch okeani orollariga o`tib yashagan. - Miloddan avvalgi 50-12 ming yillikda odamlar yanada mukammal qurollarni yaratib, o`z bunyodkorlik faoliyatida bir necha pog`ona yuqoriga ko`tarildi. Ya`ni ke- suvchi, arralovchi qurollarni, munchoq, tumor, bilakuzuk singari taqinchoqlarni yasay oladigan bo`ldi. - Yuqori paleolitda moddiy madaniyat, shuningdek, ijtimoiy tuzum sohasida keskin o`zgarishlar bo`ldi. Urug`lar esa urug` jamoalarini tashkil etdi. Urug`chilik jamoasi eng qadimgi odamlar to`dasiga nisbatan mustahkamroq va tashkiliyroq edi. Urug` ichida ayolning ijtimoiy mavqei yuqori bo`lgani uchun urug` uning nomi bilan ona urug`i ( matriarxat ) deb ataldi.

- Yuqori paleolitda odamlarning muhim kashfiyotlaridan biri turar joylar qurish bo`ldi. Bu davrda antropogenez jarayoni tugallandi. Hozirgi qiyofadagi odam « Homo Sapiens » - «ongli odam» - kramonon tipi odami shakllandi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – T., 2008. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. – T., 1998. 3. Annayev T., Tilovov B., Xudoyberdiyev Sh. Boysun arxeologik yodgorliklari. – T., 1999. 4. Kabirov J., Sagdullayev A. O`rta Osiyo arxeologiyasi. – Т ., 1990. 5. Sagdullayev A. Qadimgi O`rta Osiyo tarixi. – T., 2004. 6. Авдусин Д.А. Основы археологии. – М., 1989. 7. Амальрик А.С., Монгайт А.Л. Что такое археология. – М., 1966. 8. Амальрик А.С., Монгайт А.Л. В поисках исчезнувших цивилизаций. М., Наука, 1966. 9. Археологи рассказывают. Таджикгосиздат. – Сталинабад, 1959. 10. Мартынов А.И. Археология СССР. – М., 1973. 11. Григорьев Г.П. Начало верхнего палеолита и происхождение Хомо Сапиенс. – Л., 1968. 12. Джохансон Д., Иди М. Люси. Истоки рода человеческого. – М., Мир, 1984. 13. Древние цивилизации. – М., Мысль, 1989. 14. Исламов У.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. – Т., 1986.

O'xshashlar

Yuqori paleolit davri

Eneolit davri arxeologiyasi

Bronza davri arxeologiyasi

Temir davri arxeologiyasi

Neolit davri arxeologiyasi