XIII-XIV asrlar yozma manbalarining O’rta Osiyo tarixini o’rganishdagi o’rni - Tarix - Referatlar

XIII-XIV asrlar yozma manbalarining O’rta Osiyo tarixini o’rganishdagi o’rni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102 KB

Ko'chirib olish

XIII-XIV asrlar yozma manbalarining O’rta Osiyo tarixini o’rganishdagi o’rni Reja: 1. Mo’d’il va Xitoy tillaridagi yozma manbalarda O’rta Osiyo. 2. Huquqiy hujjatlar va yozishmalar. 3. Fors tilidagi manbalar ularning umumiy xususiyatlari.

Mo’g’ul va Xitoy tillaridagi yozma manbalarda O’rta Osiyo. Mo`g`ul va xitoy tillaridagi manbalarda O`zb е kistonning XIII-XIV asrlardagi tarixiga oid ma'lumotlar ko`p uchraydi. Ayniqsa, Chingizxon va mo`g`ullar xuruji davri tarixi, mo`g`ul imp е ratorlari hukmronligi davri tarixini bu manbalar-siz o`rganib bo`lmaydi. Huni alohida uqtirib o`tish kеrak-ki, bu manbalarda, xususan xitoy manbalarida, voqеalar birinchidan, dеyarli yilma-yil bayon etilgan, ikkinchidan, ularning sodir bo`lgan joyi va vaqti aniq ko`rsatilgan. Shu manbalardan, misol tariqasida, uch-to`rttasiga qis-qacha to`xtalib o`tamiz. «Mongol-un niucha tobchan» («Mo`g`ullarning maxfiy ta rixi»). Asar XIII asr boshida o`rta asr uyg`ur imlosida yozil gan va bizgacha xitoy imlosi (i е roglifi)da, xitoycha tar-jimasi bilan birga е tib k е lgan. Asarning xitoycha nomi «Yuan-chao bi- shi» («Yuan sulolasining1 maxfiy tarixi») d е b ataladi. «Yuan-chao bi-shi» Xitoy, Mo`g`uliston, O`rta Osiyo va O`zb е kistonning XIII asrdagi tarixi bo`yicha muhim manba xisoblanadi. Unda nayman, k е rait, o`ng`ut, uyg`ur, qor-liq va boshqa turkiy xalklarning Chingizxon xuruji pay-tidagi tarixi va ularning mo`g`ul asoratiga tushib qolishi haqida qimmatli ma'lumotlar uchratamiz. «Mongol-un niucha tobchan» xitoy tiliga 1404 yili tar-jima qilingan; 1800 yili ilmiy ist е fodaga kiritilgan. Asar 1866 yili P. Kafarov tarafidan rus tiliga tarji-ma qilingan va so`z boshi, xitoycha matni va lug`atlar bilan qo`shib, 1941 yili S. A. Kozin tarafidan «Sokrov е nno е skazani е » nomi bilan chop etilgan. Asarning E. Xyonning tarafidan amalga oshirilgan n е mischa nashri ham mavjud. «Szin-shi» («Szin sulolasining2 tarixi»). Asar so`nggi yuan imp е ratori Shindi (To`g`on T е mur) davrida, xitoy olimi va yozuvchisi Ouyan Sian tarafidan yozilgan. Asarga mo`g`ul imp е ratorlari davrida yozilgan va k е yincha yo`qolgan «Shilu» («Sahih yozuvlar») solnomasi asos bo`lgan.

«Szin-shi» to`rt qismdan iborat: 1) Szin sulolasining siyosiy tarixi; 2) Szin davlatining ma'muriy, harbiy, huquqiy, moliyaviy, iktisodiy, ma'naviy va ilmiy ti-zimlari; 3) Szin imp е ratorlari; 4) imp е ratorlar va ular ning oilalari, davlat arboblari, sarkardalari va madaniy arboblarining tarjimai holi. Asarning to`rtinchi qismida o`sha vaqtlarda Markaziy Osiyoda istiqomat qilgan turkiy xalklar (uyg`urlar, o`ng`ut-lar va b. q.) va ular bilan olib borilgan elchilik munosa-batlari, ularning boshliklarini harbiy xizmatga jalb kilish hakida ma'lumotlar bor. «Yuan-chao min-ch е n shi-lyue» («Yuan sulolasi mashhur mansabdorlarining qisqacha tarjimai holi»). 15 bobdan iborat bo`lgan ushbu asarda (muallif — tarixshunos olim Su Tyantszyue). Yuan imp е riyasining xizmatida bo`lgan 47 yi-rik mansabdorning tarjimai holi bayon etilgan. Ularning orasida turklar ham bor. Asarning ko`pgina nashrlari mavjud. Eng yaxshi nashri 1962 yili Nankin univ е rsit е tining prof е ssori Xan-Julin tarafidan amalga oshirilgan nashrdir. Noshir yoz-gan so`z boshi ham ma'lum ahamiyat kasb etadi. Mazkur nashr uch kitobdan iborat. «Shen-u sin chj е n-lu» («Muqaddas sarkarda Chingiz-xonning harbiy yurishlari tafsilotlari»). Asarning asli mo`g`ul tilida yozilgan, l е kin uning shu nomdagi xitoycha tarjimasi bizgacha е tib k е lgan, xolos. Asarning yozilgan vaqti haqida bir-biriga zid tur-licha fikrlar mavjud. Bir fikrga qaraganda, u imp е ra tor Xubilayxon davrida yozilgan. Ko`pchilik tarixshunos olimlarning (masalan, Xun Szyun) so`zlariga Karagan da, asar XIV asrda yaratilgan. Mashhur xitoy tarixchisi Van Govey va U Xun asar XIII asrda yozilgan d е b aytadilar. «Shen-u sin chj е n-lu» nomidan ham ko`rinib turibdi-ki, jahongir Chingizxonning harbiy yurishlari va mo`g`ul-lar xuruji vaqtida turkiy xalklarning ijtimoiy-siyo-siy hayoti haqida hikoya kil ad i.

Asarning bir n е cha nashri bor. Birinchi marta uni Yuan Chjon 1894 yilda, k е yin yuqorida nomi zikr etilgan Van Govey 1925-26 yillari, k е ng izoxlar bilan nashr etil gan. 1872 yili P. Kafarov asarning ruscha tarjimasini, so`z boshi va zarur izoxlar bilan qo`shib, chop etgan. 1951 yili P е lo va Gambus uning frantsuzcha nashrini amalga oshir-ganlar. «Yuan-shi» («Yuan sulolasi tarixi»). Yuan sulolasi ning to`liqrasmiy tarixi. 16 yirik olim, Sun-lyan (1310— 1381 yy.) boshchiligida asarning mualliflari (tuzuvchila-ri) xisoblanadilar. 1369 yili yozib tamomlangan. Min sulo lasining imp е rator Tayqchuning buyrug`i bilan yozilgan. Asar to`rtta qismdan iborat. Birinchi qismda Yuan sulolasining shajarasi, ya'ni 13 mo`g`ul imp е ratori (Xubilayxondan boshlab), ularning shax-siy hayotida bo`lib o`tgan va ularning davrida mamlakatda k е chgan asosiy voq е alar b е rilgan. Ikkinchi qismda samoviy voq е alar tafsiloti, mamla katda bo`lib o`ttan hududiy voq е alar, mamlakatning ma'mu-riy bo`linishi haqida, mamlakatdagi daryolar va naxrlar, xalqining liboslari, amaddorlarni mansabga tayyorlash ol- didan o`tkaziladigan imtihonlar va b. q. haqida ma'lumot k е ltiriladi. Uchinchi qismda imp е rator va uning xonadoni a'zolari-ning shajarasi. To`rtinchi qismda imp е rator xonadoni a'zolarining tar-jimai holi va qo`shni mamlakatlar haqida qisqacha ma'lu mot k е ltiriladi. Turkiy xalklar tarixi va turk aslzodalarining mo`g`ul imp е riyasining ijtimoiy- siyosiy hayotida tutgan o`rni haqida «Yuan-shi»ning to`rtinchi qismida (VII bob) juda qimmatli ma'lumotlar b е riladi. Asarda k е ltirilgan ma'-lumotlarning taxlili shuni ko`rsatadiki, turklar, jami-yatda tutgan mavq е iga ko`ra xitoylardan k е yin ikkinchi o`rin-da turgan xalq bo`lgan. Yirik turk amaldorlari asosan uyg ur, qorliq, qipchoq, qong`li, o`ng`ut, arg`in, nayman va k е -rait qavmlaridan chiqqan. Ular asosan mo`g`ul imp е riyasining ma'muriy idoralari va harb ishlarini boshqarganlar. Turklar orasida olimlar ham ko`p bo`lgan. Bular — qor-luklardan chiqqan Bayon, o`ng`ut Maqzuchan, qipchoq Toybug`a, Boboxudu, Ulchaybotir,

qong`lidan chiqqan Buxulu, O`rus, Tabrikchi va boshqalar. Mo`g`ul imp е ratorlari xizmatida bo`lgan turklar orasida uyg`urlar ko`p (300 mansabdor va olim) bo`lgan. «Yuan-shi»ning ayrim qismlari turli yillarda N. Ya. Bigurin, P е lo, L. Gambis, E, Xyonish, S. A. Kozin, A. i in Vayli, G. Franko, F. V. Klavza va G. F. Shurmann tarafidan tarjima kilingan. Xoja Ahrorga t е gishli vasiqalar va vaqfnomalar. Bu turdagi hujjatlar ko`p va ularni arxiv va muz е ylarning fondlaridan, shuningd е k qo`lyozmalar saqlanayotgan kutub-xonalardan topish mumkin. Mashxur sharkshunos olima O. D. Ch е xovich (1912-1982-yy.) Uzb е kistan R е spublikasi Fan-lar Akad е miyasining Sharqshunoslik instituti va Uzb е ki-ston R е spublikasi Davlat tarix arxivi fondlarida sakla-nayotgan vasiqalar va vaqfnomalar fondini kup yillar da-vomida qunt bilan o`rgandi va ular ichidan Xoja Ubaydulla Axrorga t е gishlilarini ajratib olib, matni va ruscha tar-jimasi, va maxsus tadqiqot bilan birga qo`shib 1974 yili «Samarkandski е dokum е nto` XV—XVI vv» nomi bilan nashr etdi. Ma'lumki, Xoja Axror o`z davrining badavlat, boobro` kishisi bo`lib, mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotida katta nufuzga ega bo`lgan. Uni shu darajaga е tkazgan narsa, birinchi navbatda, uning qo`lida to`plangan katta е r-suv va mol-mulk bo`ldi. Tarixiy manbalarning guvoxlik b е ri-shicha, uning 300 jufti gov е ri, shaharlarda timlari (usti yopiq bozorlari), do`konlari, hammomlari, karvonsaroy-lari, t е girmonlari, moyjuvozlari bo`lgan. L е kin, u ma'rifatli va raiyatparvar kishi edi. Daro-madning bir kismini xayrli ishlarga sarflagan, xalq man-faatini himoya qilgan. Masalan, 1463 yili t е muriyzoda Umarshayx mirzo Toshk е nt xalqidan katta mikdorda xi-roj talab kil ganda, Xoja Ahror uni o`z hisobidan to`lab yuborgan; hunarmandlar va bozor ahlidan olinadigan tamg`a solig`iga karshi chiqkan. Hazrat eshon barcha soliqlardan ozod kilinganiga qaramay, ayrim yillari hamma qatori xiroj, ushr va boshqa soliklarni (ma'unoti d е voniya va navoibi sultoniya) to`lab turgan. Xoja Ahror har yili Sulton Axmad mirzo (1458—1494 yillari Movarounnahr hukmdori)ning d е voniga 80 ming man g`allani xiroj o`rnida yuborib turgan; yiliga unga xirojning bir qismini — 10 ming ku-mush tanga b е rib turgan.

Manbalarda hazrat eshonning el-yurt tinchligi yo`lida qilgan savob ishlari haqida ham ma'lumotlar uchratamiz. Masalan, 1463 yili uch hukmdor (Farg`ona podshosi Umar-shayx mirzo, Toshk е nt hokimi Sulton Maxmudxon, Samar kand podshosi Sulton Ahmad mirzo) Xovos yonida bir-bi-riga qarshi lashkar saflaganda Xoja Ahror tadbir ishlatib qon to`kilishiga yo`l qo`ymadi — podsholarni yarashtirib qo`ydi. 1454 yili Xuroson podshosi Abulqosim Bobur (1449-1457 yy.) katta qo`shin bilan Samarqand ostonasida paydo bo`lganda, hamma, shular qatori, uch yil muqaddam Samark and taxtiga o`tirgan Sulton Abu Sa'id ham qo`rquv va tah-likaga tushib, shaharni tashlab qochmoqchi bo`ldi. Xoja Ahror esa atrofidagi odamlari bilan shahar mudofaasini o`z qo`liga oldi, Abulqosim Boburni esa ch е kinishga majbur qiddi. Xoja Ubaydulla Ahrorga t е gishli vasiqa, vaqfnoma va boshqa huquqiy hujjatlar hali boshqa е rlardan ham topi-ladi. L е kin, qo`limizdagilari ham — O. D. Ch е xovich nashr qilganlarining o`zi O`zb е kiston va u bilan qo`shni bo`lgan mamlakatlarning XV—XVI asr boshidagi ijtimoiy-iqti-sodiy ahvolini o`rganishda birinchi darajadagi manba bo`lib xizmat qiladi. Shu hujjatlardan bir n е chtasini misol tariqasida k е l-tiramiz. Vasiqa Olloh jumlayi jahon egasidir, uning shon-shavkati yuqori bo`lsin! (Hijriy) 859 yil jumodi ul-oxir oyi-ning 12-kuni. Bayramxo`ja o`g`li Hasan, mulkiga mutasaddiy bo`lishga haq-huquqi bo`lgani holda, d е di: «Samarqandning So`zan-garon ko`chasida joylashgan ikki xonalik uyimni, taho-ratxona va ayvoni bilan, Ubaydullaxoja Jalolidtsin Mahmud o`g`liga sotdim. Mazkur hovli-joyning g`arb tarafi oliyjanob, hurmat-ehtiromga loyiq bo`lgan olg`uvchining do`koni bilan tutash, shimoliy tarafi podshoxlik е rlari1 va qisman amir Sh е r-muhammad xojaning uyi bilan, sharqi-janub tarafdan esa xalqa ko`chalar bilan tutashdir. Ushbu mulkni, barcha haq-huquqshari bilan, hozirda mu-omalada bo`lgan 1500 dinori adliyaga2 sotdim.

Mazkur savdo-sotiqning kafilligi o`zimning zimmam-da. Savdo quyidagi shaxslarning guvoxligida bo`ddi: Abu Mansur Muhammad; Sa'dulla Muhammad al-Ispijobiy; Ahmad Ali al-Xorazmiy; Xoja Sulton Jahongir o`g`li; Bayramshoh Junayd Ramazon o`g`li. Hammasi bo`lib 26 guvoh». “Buxoro tarixi” “Buxoro tarixi”, “Tarixi Narshaxiy” va “Tahqiq ul-viloyat” (“Buxoro viloyati tahqiqi”) nomlari bilan mashhur bo‘lgan bu asarda Buxoro va quyi Zarafshon vohasida joylashgan shahar va qishloqlarning jo‘g‘rofiy holati, aholisining VII-X asrlardagi ijtimoiy-siyosiy hayotini aks ettirgan qimmatli tarixiy manbadir. Kitob muallifining nomi qisqacha Narshaxiy (899-959 yy.) deb ataladi. Uning to‘liq ismi Abu Bakr Muhammad ibn Jaxfar ibn Zakariyo ibn Xattob ibn Shariq bo‘lib, X asrda ijod qilgan buxorolik ymrmk tarixchi sifatida mashhurdir. Tarixchi Sam’oniyning ma’lumotiga qaraganda, Narshaxiy asli Buxoroning Narshax (hozirgi Vobkent yonida) qishlog‘idan. Narshaxiy o‘z asarini 944 yili yozib tugallagan. “Buxoro tarixi” asarining Narshaxiy yozgan arab tilidagi asli saqlanib qolmagan. Asar 1128 yili farg‘onalik (Quva shahridan) Abunasr Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr al-Qubaviy tarafidan ilk bor qisqartirilib forsiy tilga tarjima qilingan. Oradan taxminan 50 yil o‘tgach, 1178 yili kotib Muhammad ibn Zufar ibn Umar“Buxoro tarixi” tomonidan ikkinchi marta tahrir etildi. Shuni ham ko‘rsatish lozimki, “Buxoro tarixi” asarining bizgacha yetib kelgan nusxalarida 1178-1220 yilgi voqealar bayoni uning tarkibiga kiritib yuborilgan. Shunga qaraganda, Narshaxiyning asari uchinchi marta noma’lum muharrir tomonidan to‘ldirilgan ko‘rinadi.

“Buxoro tarixi” O‘zbekistonning arablar tomonidan bosib olinishi, bu yerda islom dinining tarqatilishi hamda mamlakatning Somoniylar hukmronligi yillaridagi tarixini bayon etadigan noyob manbadir. Bu asarning forsiy matni 1892, 1894, 1904 va 1939 yillarda Parij, Buxoro va Tehronda chop etilgan. Kitob rus, ingliz va o‘zbek tillariga (1897, 1954, 1966 yillari) tarjima qilingan. “Siyosatnoma” Bu mashhur asar muallifi Nizomulmulk laqabini olgan Saljuqiylar davlatida vazir sifatida xizmat qilgan yirik davlat arbobi va tarixchi olimdir. Uning asli ismi Abu Ali al-Hasan ibn Ali ibn Ishoq at-Tusiy (1018-1092 yy.) bo‘lib, Saljuqiy hukmdorlar Sulton Alp Arslon (1063-1073) hamda Sulton Malikshoh I larning bosh vaziri bo‘lgan va bu davlatning ijtimoiy-siyosiy hayotida katta rol o‘ynagan. U saltanatdagi tarqoqlikka barham berish, markaziy davlat tuzumini mustahkamlash, davlatning moliyaviy ishlarini tartibga solish uchun harakat qilgan. Shuning uchun unga mamlakatni tartibga soluvchi, ya’ni Nizomulmulk nomi berilgan. Nizomulmulk Bag‘dodda “Nizomiya” atalmish musulmon huquq- aqoid maktabiga asos solgan. “Siyosatnoma” asarining boshqa nomi ”Ciyar al-muluk” (“Podshohlarning turmushi”)dir. Kitob 1092 yili yozib tugallangan. U 51 bobdan iborat bo‘lib, unda davlat tizimi, moliyaviy hisob-kitob ishlari, qo‘shin tuzulishi, mansablar va ularga amaldorlarni tayinlash tartibi, amaldorlar faoliyati muammolari xususida fikr yuritiladi. Asarda O‘zbekiston tarixiga oid muhim va qimmatli ma’lumotlar bor. Somoniylar zamonida turk g‘ulomlarining davlatning ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o‘rni, Turkiston xonlari Qoraxoniylar saroyida xizmat qiluvchi xodimlarning maishiy ahvoli, Somoniylar xizmatida bo‘lgan amirlar unvonlari, Xorazmshoh Oltintosh (1017-1032) bilan Sulton Mahmud G‘aznaviyning vaziri Ahmad ibn Hasan o‘rtasidagi yozishmalar ana shular jumlasidandir. Asarda, bundan tashqari, karmatlar, botiniylar harakati, Muqanna qo‘zg‘oloni haqida ham ayrim diqqatga sazovor ma’lumotlar mavjud.

“Siyosatnoma”ning forschasi 1931, 1956 yillari, fransuzchasi 1893 yili, inglizchasi 1960 yili hamda ruschasi 1949 yili B. D. Zaxoder tomonidan chop qilingan. Kitob o‘zbek tiliga ham tarjima qilingan. “Chor maqola” “Chor maqola” nomi bilan mashhur bo‘lgan bu qiziqarli asar muallifi Nizomiy Aruziy Samarqandiydir. Uning o‘z ismi Najmuddin Ahmad ibn Umar ibn ali bo‘lib, asli Samarqandlikdir. Otasi bir vaqtlar Saljuqiy Alp Arslon xizmatida bo‘lgan. Bo‘lg‘usi olim IX asrning 90- yillarida tug‘ilgan, 1116-1119 yillari Sulton Sanjar (1118-1157) saroyida Nishopurda hayot kechirdi, so‘ngra Gur va Bomiyonda (Afg‘onistonning markaziy qismida joylashgan viloyatlar) hukm surgan Shansabiylar xizmatiga kirdi va umrining oxirigacha o‘sha yerda yashadi. “Chor maqola” ilmiy, etnik-didaktik mavzuda yozilgan asar bo‘lib, “Majma’ ul-g‘aroyib” (“Ajoyibotlar majmuasi”) nomi bilan ham ataladi. Asar 1156-1157 yillari bitilgan bo‘lib, to‘rt qismdan iborat: 1. Dabir (kotib)lar va dabirlik haqida; 2. SHe’riyat ilmi va shoirlarning qadr-qiymati haqida; 3. Cayyoralar haqidagi ilm va munajjimlik haqida; 4. Tibb (meditsina) va tabiblik xususidadir. Birinchi qismda qoraxitoylar bilan Sulton Sanjar o‘rtasidagi 1141 yilning 9 sentabrida Samarqand atrofida bo‘lgan urush, Qoraxitoylar bilan Xorazm, shuningdek, Sulton Mahmud G‘aznaviy bilan Movarounnahr hukmdori Qoraxoniy Bug‘raxon Muhammad (1033-1056 yillar atrofida vafot etgan) o‘rtasidagi siyosiy munosabatlar, qoraxitoylar istilosi arafasida Buxoro sadrlarining umumiy ahvoli haqida qisqa, lekin qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. “Chor maqola”ning ikkinchi qismida ham muhim ma’oumotlarni uchratamiz. Mashhur forsiyzabon shoirlar Rudakiy (taxm.860-941 yy.), Farruhiy (1038 yili vafot etgan), Firdavsiy (taxminan 940-1020-1030 yillar orasi)larning hayotiga oid, shuningdek, Bodhizning tabiiy sharoiti, masalan u yerda bo‘lgan 1000ga yaqin koriz, uzumning 120ta navi, Qoraxoniylar davrida Movarounnahrning adabiy va madaniy hayotiga oid axborotlar shular jumlasidandir.

Uchinchi qismda Abu Rayhon Beruniy va Umar Hayyomning (taxm. 1048- 1123) hayoti (Nizomiy Aruziy Samarqandiy u bilan yaqindan tanish bo‘lgan) bilan bog‘liq ma’lumotlar berilgan. To‘rtinchi qismda o‘zbekistonlik buyuk qomusiy olim Abu Ali ibn Sinoning (980-1037 yy.) Buxoro va Xoraz mdagi ilmiy faoliyati bilan bog‘liq ma’lumotlarni uchratamiz. Xullas, Nizomiy Aruziy Samarqandiyning ushbu asari O‘zbekistonning X-XI asrlardagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan manbalardan biri hisoblanadi. “Chor maqola”ning forsiy matni 1910 va 1955-1957 yillarda eronlik sharqshunos olimlar Mirzo Muhammad Qazviniy hamda Muhammad Mu’in tomonidan chop qilingan. Asar ingliz tiliga 1921 yili va 1963 yili rus tiliga tarjima qilingan. Sharqshunos Mahmud Hasaniy uni o‘zbek tiliga tarjima qilib chop ettirgan. “Zayn al-axbor” “Zayn al-axbor” (“Tarixlar bezagi”) nomli kitob muallifi XI asrning yirik tarixchisi Gardiziydir. Uning to‘la ismi Abu Said Abulhay ibn Zahhok ibn Mahmud Gardiziy, G‘azniga (Afoniston) tobe bo‘lgan va uning sharqiy tarafida joylashgan Gardiz qishlog‘ida tug‘ilgan. U o‘z zamonidayoq shuhrat topgan olimdir. Bu esa uning yaqin “Zayn al-axbor” nomli asari tufayli bo‘ldi. Kitob 1049-1050 yillar orasida yozib tamomlangan va G‘aznaviylardan Sulton Abdurashidga (1049-1053) taqdim etilgan. “Zayn al-axbor” asosan qadim zamonlardan (islomiyatdan avval o‘tgan qadimgi Eron podshohlari zamonidan) to 1041 yilgacha, ya’ni G‘aznaviylardan Sulton Mavdud (1041-1050) bilan Sulton Muhammad (1030-1031, ikkinchi marta 1041) o‘rtasida, ya’ni 1041 yili Dinovarda bo‘lgan urushgacha Xurosonda bo‘lib o‘tgan voqealar haqida hikoya qiladi. Asarda ayniqsa Xurosonning arab istilosidan 1041 yilgacha bo‘lgan tarixi boshqa asarlarga nisbatan kengroq yoritilgan.

Gardiziy ushbu asarini yozishda as-Sallomiyning “Kitob fi axbor vuloti Xuroson”, al-Jayxoniyning “Ajoyib al-buldon”, shuningdek ibn Muqaffa, ibn Xalliqonning asarlaridan ham foydalangan. “Zayn al-axbor” rumliklarning madaniyati (dar ma’rifati rumiyon), turli xalqlarning diniy marosimlari va yil hisoblari, Movarounnahrning turkiy aholisi va Hindiston haqida degan boblardan iborat. Asarning turli xalqlarning (musulmonlar, yahudiydar, xristianlar va boshqalarning) diniy marosimlari va yil hisoblari hamda Hindiston haqidagi boblari Abu Rayhon Beruniy asarlari, O‘rtv Osiyo va O‘zbekistonning turkiy aholisi haqidagi bobi esa qisman ibn Xurdodbeh, Jayhoniy va ibn Muqaffa asarlariga tayanib yozilgan. Gardiziyning “Zayn al-axbor” asari Xuroson va Movarounnahrning arablar istilosidan to XI asrning o‘rtalarigacha bo‘lgan siyosiy tarixini qrganishda muhim o‘rin tutadi. “Zayn al-axbor” asarining forscha matni eronlik Mirzo Muhammad Qazviniy 1937 yili, Muhammad Nozim 1928 yili hamda Said Nafisiy tomonidan 1954 yili chop etilgan edi. 1969 yili Tehronda asarning to‘la nashri amalga oshirildi. Uning turkiy xalqlar haqidagi bobi rus tilida V.V.Bartold tomonidan 1900 yili nashr qilingan. Kitobning O‘zbekistonga aloqador qismi A.K.Arends tomonidan ruschaga qilingan tarjimasi 1991 yili L.M.Yepifanova tomonidan nashrga tayyorlanib Toshkentda chop etildi. “Kitob al-qand fi tarixi Samarqand” “Kitob al-qand fi tarixi Samarqand” (“Samarqand tarixi haqida qand kitob”) nomli asar muallifi yirik tarixchi, tilshunos va faqih Najmuddin Abu Hifs Umar ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Luqmon an-Nasafiy (1068-1142)dir. U musulmon qonunshunosligiga oid “Manzumot an-Nasafiya fi-l-xulofiyot” (“Kelishmovchiliklar haqida Nasafiyning she’riy asari”), “Aqoid an-Nasafiy” (“(Islom) aqidalariga an-Nasafiy sharhi”) shariat yo‘l-yo‘riqlari va “Qur’oni karim” sharhiga bag‘ishlangan “Al-yavoqit fi-l-mavoqit” (“Qulay vaqtlar xususida

yoqutlar”), “Zallat al-qoriy” (“Qorilarning xatolari haqida”) va tasavvuf xususida “Risolai Najmiya” kabi bir necha kitoblar yaratgan. Nasafiyning tarix fani uchun eng muhim “Kitob al-qand fi tarixi Samarqand” asaridir. Uning yana bir nomi “Kitob al-qand fi ma’rifati ulamoi Samarqand” (“Samarqand olimlarini tanish borasida qand kitobi”) ham mashhurdir. Ushbu asarda O‘zbekistonning islomgacha bo‘lgan tarixi, uning arab istilochilari tomonidan bosib olinishi, Samarqandning diqqatga sazovor osori atiqalari haqida ma’lumot keltirilgan. “Kitob al-qand fi tarixi Samarqand”ning arabcha asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan. Nasafiyning shogirdi Abulfazl Muhammad ibn Abdujalil ibn Abdumalik ibn Haydar as-Samarqandiy (XII asr) ushbu asarning qisqartirilgan forscha tahririni yaratgan. V.V.Bartoldning fikricha (Asarlar, VIII jild,- M.: 1973, 257 bet) Abulfazl Muhammad as-Samarqandiy asarning forscha tahririga Abulfazl Muhammad as-Samarqandiy al-Idrisiyning (1015 yili vafot etgan) “Kitob komil al- ma’rifat ar-rijol” (“Mashhur kishilarni tanish haqida mukammal kitob”) nomli asaridan am ayrim parchalarni olib kiritgan. “Kitob al-qand fi tarixi Samarqand”ning XV asr oxiri XVI asr boshlarida Said Ahmad ibn Mir Vali qalamiga mansub forscha tahriri ham bor. “Qandiyayi xurd” (“Kichik qandiya”) nomi bilan mashhur bo‘lgan bu asarning qo‘lyozma nusxalari Sankt-Peterburg, Toshkent va Dushanbe shaharlarida hamda Germaniya, Hindiston va Saudiya Arabistoni kutubxonalarida saqlanmoqda. “Qandiyayi xurd” bir necha marta toshbosma usulida Samarqand (1909 y.), Toshkent va Tehronda (1955 y.) chop etilgan; bir qismi V.L.Vyatkin (1869-1932 yy.) tarafidan rus tiliga tarjima qilingan va 1906 yili nashr etilgan. “Tarixi jahonkushoy” “Tarixi jahonkushoy” (“Jahongir (Chmngizxon) tarixi”) nomli yirik tarixiy asarni yaratgan tarixchi XIII asrda o‘tgan yirik olim va davlat arbobi Juvayniydir. Uning to‘la ismi Alouddin Otamalik ibn Bahouddin Muhammad al-Juvayniy. U 1226 yili G‘arbiy Xurosonning Juvayn hududiga qarashli Ozodvor qishlog‘ida badavlat va nufuzli siyosiy arbob oilasida tug‘ilgan. Otasi Bahouddin Muhammad

Xorazmshoh Alouddin Muhammadning Xurosondagi noibi bo‘lgan, mo‘g‘ullar xuruji vaqtida Sulton Jaloluddin bilan birga ularga qarshi danglarda qatnashgan. Mo‘g‘ullar 1221 yili Nishopurni ishg‘ol qilgach, Bahouddin Muhammad Tusga qochib bordi va uning mustahkam qal’alaridan biriga yashirindi. Lekin qal’a hokimi uni bandga olib mo‘g‘ul lashkarboshilaridan Qo‘lbo‘lotga topshirdi. Qo‘lbo‘lot asirning ma’lumotli va iste’dodli shaxs ekanligini anglab, uni tirik qoldirdi. Keyincha Bahouddin Muhammad mo‘g‘ullar xizmatiga qabul qilindi va tovafotiga (1258 y.) qadar Xurosondagi mo‘g‘ul hokimlari Chintemur, Kirko‘z, Arg‘un og‘a huzurida sohib devonlik vazifasida turdi. Bahouddin Muhammaddan ikki o‘g‘il qoldi. To‘ng‘ichi Shamsuddin Muhammad 1262-1283 yillari Erondagi mo‘g‘ul hukmdorlari Elxonlardan Halokuxon (1256-1265 yy.) hamda Abaqaxon (1265-1282 yy.)ning vaziri, sohib devon bo‘lgan va mamlakatning idtimoiy-siyosiy hayotida katta rol o‘ynagan. Bahouddin Muhammadning kenda o‘g‘li Alouddin yoshligidan yaxshi o‘qidi, arab, fors, keyinchalik mo‘g‘ul va uyg‘ur tillarini mukammal o‘rgandi, o‘rta asr fanining bir talay sohalarini puxta egalladi. U yoshligidayoq mo‘g‘ul hukmdorlari xizmatiga qabul qilindi va Kirko‘z hamda Arg‘un og‘aning devonida xizmat qildi. Alouddin Otamalik Juvayniy Arg‘un og‘a bilan uch marta 1246-1247, 1249-1251, 1252-1253 yillari Mo‘g‘ulustonga, Qoraqo‘rumga bordi. U 1256 yilning boshlarida Halokuxonning buyrug‘i bilan Ismoiliylar hukmdori Rukniddin Hurshoh huzuriga Maymanduz qal’asiga elchi bo‘lib bordi va unga qarshilik ko‘rsatmay taslim bo‘lish haqidagi talabnomani topshirdi. Juvayniy Maymanduzni mo‘g‘ul qo‘shinlari tomonidan ishg‘ol qilish chog‘ida Ismoiliylarning boy kutubxonasini talon-tarojdan saqlab qoldi. Alouddin Otamalik Juvayniy 1259 yili Iroq va Xuzistonga hokim, malik qilib tayinlandi. O‘shanda u Bag‘dod va uning atrofidagi joylarni obod qildi. Tarixchi Vassofning (XIII asr oxiri-XIV asrning birinchi yarmi) ma’lumotlariga qaraganda, u katta mablag‘, 10000 oltin dinor sarflab Frot daryosidan Kufa va Najafga suv olib kelgan. Juvayniy bu lavozimda 20 yildan ortiq turdi. 1271 yili raqiblari qozi sayyid Tojiddin Ali ibn Muhammad, “Kitob al-faxriy” asari muallifi

Abu Ja’far Jaloluddinning otasi, boshchiligida unga qarshi zimdan kurash boshladilar. Oqibatda ular Juvayniyni mansabini suiiste’mol qilib, xazinani bir qismini o‘zlashtirganlikda aybladilar. Juvayniy odam yollab qozi Tojuddin Alini o‘ldirtirdi, lekin bu bilan muxoliflarining ta’qibidan qutulib qololmadi. O‘sha yilning o‘zida Abaqaxon Bag‘dod devonini taftish qilish uchun odam yubordi. Taftish natijasida 250 tuman, bir tuman 10000 kumush dinorga teng, kamomad borligi aniqlandi. Juvayniy qamab qo‘yildi va kamomad undirib olingandan keyin hibsdan ozod qilindi va o‘z mansabiga tiklandi. Oradan o‘n yil o‘tgach, 1281 yili, Tojuddin ismli bir shaxs uni yana xazinaga “qo‘l cho‘zishda” va yashirincha Misr bilan aloqa bog‘laganlikda aybladi. Bag‘dodning moliyaviy xo‘jaligi yana taftish qilindi va 300 tuman kamomad borligi aniqlandi. Bag‘dodning moliyaviy xo‘jaligi yana taftish qilindi va 300 tuman kamomad borligi aniqlandi. Juvayniy yana hibsga olindi, lekin kamomadgi to‘lashga so‘z bergani uchun qamoqdan ozod qilindi. Lekin, butun yer-suv va qimmatbaho buyumlarni sotsa ham kamomadning faqat 170 tumanini qopladi, xalos. Juvayniy yana qamoqqa olindi, uni qiynoqqa soldilar, Bag‘dod ko‘chvlari bo‘ylab yalangg‘och qilib olib o‘tdilar. Juvayniy To‘qudar Ahmad davri(1282- 1284 yy.)da og‘asining yordamida hibsdan ozod etildi, musodara qilingan molu mulki qaytarib berildi. Lekin oradan ko‘p o‘tmay, shahzoda Arg‘un Bag‘dod devonini qaytadan taftish qilish va Juvayniyning mol-mulkini musodara qilishni buyurdi. O‘sha vaqtda Juvayniy Ozarbayjonning Arronida edi. Bu xabar fojeaga olib keldi – 1283 yili Juvayniyning .ragi yorilib vafot etdi. Alouddin Otamalik Juvayniy Mo‘g‘uliston, O‘zbekiston hamda Eronning XIII asrdagi ijtimoiy-siyosiy tarixidan hikoya qiluvchi asari bilan shuhrat topti. Kitob 1260 yili yozib tamomlangan.

“Tarixi jahonkushoy” asari uch qismdan iborat: 1) Mo‘g‘ullar, ularning Chingizxon davridagi istilochilik yurishlaridan to Guyukxon (1246-1249 yy.) davrigacha, shuningdek, Jo‘jixon, Chig‘atoyxon va avlodlari tarixi, 2) Xorazmshohlar va Xurosonning mo‘g‘ul hukmdorlari davridagi (1258- yilgacha) tarixi, 3) Eronning 1256-1258 yillardagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, shuningdek, Ismoiliylarning diniy-harbiy uyushmasi va Ismoiliylar davlati (1090-1258 yy.) tarixi. Ismoiliylar tarixi Maymanduzdagi kutubxonada topilgan asarlar, xususan Ismoiliylarning ko‘zga ko‘ringan namoyandalaridan Hasan Sabohning (taxminan 1055-1124 yy.) hayoti va faoliyati haqida hikoya qiluvchi “Sarguzashti sayyidno” (“Sayidimizning sarguzashtlari”) nomli kitob asosida yozilgan. O‘rta Osiyo va O‘zbekiston tarixi uchun “Tarixi jahonkushoy”ning I-II qismlari alohida qiymatga ega. Asarning Xorazm va Xorazmshohlar tarixiga oid qismi (II qism) bizgacha yetib kelmagan “Mashorib at-tajorib va g‘avorib al- g‘aroib” (“Imtihonni salqinlashtirish joyi va ajoyib narsalarning yuqori darajasi”), Faxriddin Roziyning (1210 yili vafot etgan) “Javome’ ul-ulum” (“Ilmlar majmuasi”) kitoblari asosida yozilgan. Movarounnahr va Sharqiy Turkiston tarixi, shuningdek, Mo‘g‘uliston haqidagi xabarlar asosan muallifning shu mamlakatlarga qilgan sayohatlari vaqtida to‘plangan ma’lumotlar asosida yozilgan. “Tarixi jahonkushoy”ning forsiycha matni Mirzo Muhammadxon Qazviniy tarafidan 1912, 1916 va 1937 yillari nashr etilgan. Asarning to‘la inglizcha va turkcha-usmonlicha (1 jildi) tarjimalari bor. “Jome’ ut-tavorix” “Jome’ ut-tavorix” (“Tarixlar majmuasi”) asarining muallifi mashhur qomusiy olim, tarixchi, tilshunos, tabib va yirik davlat arbobi Rashiuddin Fazlulloh ibn Imoduddavla Abulxayr al-Xamadaniydir. Uning ota-bobolari ham o‘z zamonining o‘qimishli kishilaridan bo‘lgandar. Masalan, bobosi dastlab yirik qomusiy olim Nosiruddin Tusiy (1201-1274 yy.) bilan birgalikda Alamut qal’asida Ismoiliylar xizmatida bo‘lgan, so‘ng mo‘g‘ullar tarafiga o‘tib ketgan. Otasi

Imoduddavla Abulxayr o‘rta hol kishi bo‘lib, Hamadonda tabibchilik bilan kun kechirgan, keyinchalik Elxlniylar saroyiga taklif qilinib, u yerda ham o‘z kasbi bilan shug‘ullangan. Rashiduddin 1247 yili Hamadonda tug‘ilgan. Yoshligidan yaxshi o‘qib, ota kasbidan tashqari, ko‘pgina ilmlarni – ilohiyot, tabiiy fanlar, mumtoz adabiyot, tarix, geografiya va boshqa fanlarni puxta egallagan. Rashiduddin Elxon Abaqaxon (1265-1282 yy.) davrida uning shaxsiy tabibi bo‘lib xizmat qilgan, keyincha G‘ozonxon (1295-1304 yy.) va O‘ljoytuxon (1304- 1317 yy.)lar vaziri bo‘lgan. Ushbu xonlarning homiyligi, ayniqsa o‘zining tadbirkorligi orqasida, davlatning moliyaviy muassasasi tamoman uning qo‘lida edi, Rashiduddin vazirlik yillari (1298-1317 yy.) o‘z davrining eng badavlat va nufuzli kishilaridan biriga aylandi. Halokuiylar davlatining turli viloyatlarida uning 80 000 gektar hosildor yer-suvi, bog‘lari, o‘nlab hammomlari, karvonsaroylari, hunarmandchilik va savdo do‘konlari, yaylovlarda esa 250 000 qo‘yi, 30 000 yilqisi, 10 000 tuyasi bo‘lgan. Rashiduddinning shaxsiy boyligi, tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, 35 000 000 dinorga teng bo‘lgan. Uning ko‘p sonli o‘g‘illari, 16 nafar Bag‘dod, Rum, Gurjiston, Ardabil, Isfahon, Fors, Xuziston, Kirmon va Domg‘on vilochtlarining hokimi edilar. Rashiduddin feodal tarqoqlik va ayirmachilik tarafdori bo‘lgan ko‘chmanchi turk-mo‘g‘ul katta yer egalaridan farqli o‘laroq, o‘troqlik hamda markaziy davlat muassasini mustahkamlash tarafdori edi. Uning G‘ozonxon davrida o‘tkazgan ma’muriy va moliyaviy islohotlari shunga qaratilgandi. Oxiri Rashiduddin elxoniylar saroyida hukm surgan fitna qurboni bo‘ldi. Endigina taxtga o‘tqazilgan Abu Sa’idxon (1317-1335 yy.) Rashiduddinni saroydan chetlashtirdi. Oradan bir yil o‘tgach, u O‘ljoytuxonni zaharlab o‘ldirishda ayblanib, 1318 yilning 18 iyulida qatl etildi, barcha mol-mulki musodara qilindi. O‘shanda uning Tabrizdagi 600 000 jild kitobga ega boy kutubxonasi ham talon-taroj qilindi. Rashiduddin tarixda o‘zining yirik asarlari bilan ham nom qoldirdi. Ilohiyot ilmining ayrim masalalariga bag‘ishlangan “Al-majmuot ar-Rashidiya” (“Rashiduddinning majmualari”), tabiyotga oid “Al-osor va-l-ihya”(“Tirik

narsalarning qoldiqlari”), “Bayon al-haqoiq” (“Haqiqatlar bayoni”), qurilish masalalariga bag‘ishlangan “Asila va ajiba”(“Ajib va asil narsalar”) va nihoyat, jahon tarixini o‘x ichiga olgan “Jome ut-tavorix” uning qalamiga mansub asarlar jumlasidandir. Olimning bizning zamonamizgacha to‘la yetib kelgan birdan-bir asari ana shu “Jome ut-tavorix” bo‘lib, u o‘rta asr tarixnavisligining o‘ziga xos noyob asari hisoblanadi. Bu kitob o‘rta asr Sharq tarixchiligida yangi an’anani boshlab bergan asar. Unda umumiy tarix sifatida musulmon mamlakatlari tarixi bilan birga, G‘arb mamlakatlari, Xitoy hamda Hindiston tarixini ham yoritishga intilgan, Sharq mamlakatlari tarixini umum jahon tarixining bir qismi, deb hisoblangan. “Jome ut-tavorix” asari 1301-1311 yillari orasida G‘ozonxonning topshirig‘i bilan yozilgan. Asar uch qismdan iborat: 1) mo‘g‘ullar va ular asos solgan davlatlar Ulug‘ yurt ya’ni Mo‘g‘uliston, Elxoniylar davlati hamda mo‘g‘ullar asoratiga tushib qolgan mamlakatlar, Shimoliy Xitoy, Urta Osiyo va Yaqin hamda O‘rta Sharq mamlakatlari xalqlarining mo‘g‘ul istolchisigacha bo‘lgan qisqacha tarixi; 2) Sharq mamlakatlari xalqlarining islomiyotdan avvalgi tarixi, Arab xalifaligi va uning tarkibida tashkil topgan G‘aznaviylar imperiyasi, Saljuqiylar davlati, Xorazmshohlar davlati tarixi; Xitoy, qadimgi yahudiylar, franklar, Rim imperiyasi va Hindiston tarixi; 3) Yer kurrasi hamda yetti iqlim mamlakatlarining geografik holati. Afsuski, asarning so‘nggi, uchinchi qismi saqlanmagan. Qo‘lyozma 1318 yili Rashiduddinning shaxsiy kutubxonasi talon-taroj qilingan vaqtlarda yo‘qolgan bo‘lishi mumkin. Mazkur asar, ayniqsa uning turk va mo‘g‘ul xalqlarining Chingizxonga qadar kechgan tarixi Mahmud Koshg‘ariy va Alouddin Otamalik Juvayniy asarlari, Elxoniylar kutubxonasida saqlanayotgan “Oltin daftar”, Chingizxon va uning ota- bobolari tarixi, shuningdek, turk-mo‘g‘ul xalqlari tarixi va irvoyatlarini yaxshi bilgan kishilar, Po‘lod, Chjen-syan, G‘ozonxon va boshqalarning og‘zaki axborotlari, G‘arb mamlakatlari, Xitoy va Hindiston xalqlari tarixiga oid qismlari o‘sha vaqtlarda Eronga kelib qolgan fransiyalik ikki katolik rohib, ikki xitoylik olim va kashmirlik rohibning ishtirokida yozilgan. To‘plangan ma’lumotlarni

tartibga solish ishlarini muallifning yordamchilari Abdulla Koshoniy hamda Ahmad Buxoriylar bajarganlar. “Jome ut-tavorix” asarining ayniqsa turk-mo‘g‘ul xalqlari tarixini o‘z ichiga olgan qismi Markaziy Osiyo xalqlari tarixini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Kitobning O‘rta Osiyo, Eron va Kavkaz orti xalqlarining XIII asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy hayotiga oid qismlari ham benihoyatda qimmatlidir. Asarning ayrim qismlari Katrmer (1836 y.), E.Bloshe (1911 y.), K.Yan (1941 y.), I.N.Berezin (1858-1888 yy.) tarafidan rus, fransuz hamda nemis tillariga tarjima qilingan va forscha matni, so‘z boshi bilan chop qilingan. Uning o‘zbek tiliga qilingan ikkita tarjimasi bor. Ulardan biri Shayboniylardan Ko‘chkinchixonning (1510-1530 yy.) topshirig‘i bilan Muhammad Ali ibn Darvish Ali Buxoriy tomonidan qilingan va muqaddima va uch jilddan iborat. Bu tarjimaning noyob qo‘lyozmasi O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida 2 tartib raqami ostida saqlanmoqda. Ikkinchi tarjima esa 1556 yili Niso shahrida Solur bob ibn Qul Ali tarafidan Urganch hokimi Ali Sultonning (1572 yili vafot etgan) buyrug‘i bilan bajarilgan bo‘lib, uning qo‘lyozma nusxasi Ashgabadda Turkmaniston Fanlar Akademiyasining Til va adabiyot institutida saqlanadi. “Jome ut-tavorix” asarining to‘la ruscha tarjimasi 7 nafar mo‘tabar qo‘lyozmalar asosida 1946-1960 yillari Sankt-Peterburgda amalga oshirilgan.

Adabiyotlar: 1. «Istoriya O`zb е kskoy SSR» 4 tomlik, «Toshk е nt», «Fan», 1965 y. 2. Mirzabo е v A.Ya. «Sov е to` O`zb е kistana v godo` V е likoy Ot е ch е stv е nnoy voyno`». T., «Fan», 1985 y. 3. Urushdan k е yingi davr bo`yicha F.Burlatskiyning «Xrushyov» Siyosiy portr е tga chizgilar maqolasini tavsiya qilaman. 4. «Lit е raturnaya gaz е ta» 1988 yil 24 f е vral Fyodor Burlatskiy «Br е jn е v i kruh е ni е ott е p е li».

O'xshashlar

O’rta asrlarda davlatchiligimiz taraqqiyoti (VIII-XIII asrlar)

O’rta Osiyo tarixiga oid ilk o’rta asr yozma manbalari

O’rta Osiyo tarixiga oid qadimgi zamon yozma manbalari

Amir Temur va Temuriylar davri yozma manbalarida O’rta Osiyo

O’rta asrlar davri arxeologiyasi