Марказий Осиёда бунёд этилган ислом обидалари - Tarix - Referatlar

Марказий Осиёда бунёд этилган ислом обидалари

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105.5 KB

Ko'chirib olish

Марказий Осиёда бунёд этилган ислом обидалари Режа: 1.Марказий Осиёда бунёд этилган масжид, мадраса ва мақбаралар ҳақида қисқача маълумот. 2.Марказий Осиёда қурилган мақбаралар.

Ислом дини Ўрта Осиёда кенг тарқалгандан ксйин илм-фан таракдиётига ижобий таъсир этган ва кўплаб жаҳонга машҳур аниқ фанлар олимлари, тарихчилар, тилшунослар, адиб ва шоирлар етиишб чиккани ва булар жаҳон фаи ва маданиятита улкан ҳисса кўшган-ларини юқорида айтиб ўтдик. Марказий осиёлик дин олимлари Ислом диттини ўрганиш, Қуръон ва ҳадис-ларни талқин қилиш ва оммага етказиб бериш соҳаси-да араблар қила олмаган ишларни бажардилар ва Ис- лом атамини ҳайратда қоллирдилар. Бу ҳақда юқорида айтиб ўгдик. Ислом дини Марказий Осиёла тез тарқалиб, халқ ҳаётининг ҳамма соҳаларига кескин таъсир эта бошла-ди. Ибодат қилувчилар сони кундан-кун кўпайиши ва Исломни ўрганиш учун қизнқиш ортиб бориши бу ерда масжид ва мадрасалар қурилишики ривожланти-риб юборди. Ислом йўлида жонбозлик қилтан ва унинг ривожланишига яисса қўшган муҳаддис, муфассирлар ва айрим ҳукмрон шахслар (шоҳ, амир, султон ва хон-лар) қабрига мақбаралар қуриш авж олиб кетди. Халқ меъморлари ва усталари IX—X асрдан бошлаб яратган буюк меъморчидик ва санъат обидалари ҳазиргача фа-қат бизш! эмас, балкн минглаб хориждан келадшан меҳмонларни ҳам ҳаиратта солиб, лол крлиб қуймокда. Бу буюк обидалар Ислом туфайли бинога келтанини инкор этиш мумкинми? Буни фақат тарихни билма-ган, ўз динини билмаган нодон кишиларгина ннкор этиш мумкин. Қисқаси, Марказий Осиёда бунёд этилган бутун архитектура ва санъат обидалари Ислом дини туфай-лигияа бунёд зтилган, буни ҳеч ким инкор эта олмай- ди, Россия ва Европа мамлакатларида эса насоро дини туфайли черковлар вужудта келган. Ўрта Осиедаги Ислом билан боғлнқ бўлган архн-тектура ва санъат обидалари XX асргача бунёд этилди ва халқ уларни имкон борича авайлаб, илм даргоҳи, зиёратгоҳ, муқаддас жой деб саклаб келди. Масжид-ларда ибодат қилинган бўлса. мадрасаларда бир Йўла уч тилда (арабча, форсий ва ўзбек) таълим олиб, за- монасининг илғор зиёлилари бўлиб етишдилар. Мас-жид, мадраса ва мақбаралар хақида қиска маълумот бермоқчимиз.

Масжид Арабча «сажада» (эгилиш, итоат этиш, сажда қилиб юзини ерга тегазяш) сўзидан атинган бўлиб, «сажда қилинадиган, ибодат қилинадитан жой* маъносини билдиради. Маҳаллалардага мясжидлар шу ер аҳолиси кундалик памоз ўқиш учун, жаъмоа масжидлари эса кундадик намоз билан бирга жума ва ҳайит намозлари учун мўлжалланган ва уларга шаҳарни марказидан энг яхши жойлар ажратиб берилган. Баъзи масжидлар қоши-да бошланғич мактаб булиб, болалар ўқитилган. Мас-жидлар диний таргибот вазифасини ўтаган бўлса ҳам, уларда оошқа турли масалалар ҳам ҳал зтилган: оила-вий можаратарни ҳал этиш, урушганларни яраштириб қўйиш, баъзи ножўя иш қилганларни тўгри йўлга со-лиш каби. Масжидларнинг салқин жойларида дам олиш, ки-тобхонлик, шеърхонлик қилишган, баъзи мусофирлар келиб тунаб ҳам қолган. Ислом мамлакатларида жуда катта, ҳашаматли мас-жидлар қурилган, улар минг йиллар давомида сақда-ииб келмоқда: Маккадаги Масжид ул-ҳарам, Байтул- муқаддас (Иерусалим)даги Масжид ул-ақсо, Мади-надаги Пайтамбар масжиди энг йирик масжидлардир. Йирик, ҳашаматли масжидлар Бағдод, Дамашқ, Ис-танбул, Қоҳира, Исфахон, Теҳрон, Бухоро, Самар-қанд, Хива, Тошкент каби шаҳарларда кўплаб қурил-ган. Масжидлар ёнида баланл миноралар биттадап тўрттагача қурилган. Булар кўпроқ масжидни безаги учун бунёд этилган. 1899 Йили Туркистон ўлкасида 11964 масжид, 11680 та имом бўлган. Мадраса Арабча «дараса» (ўрганмак) сўзидди бўлиб, жой номи, яъни дарс оладиган, ўкиладиган жой. Мадраса-лар мусулмонларнинг ўрта ва атий ўқув юрти. Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида ҳозирги вактда мадраса-ларда давлаг муассасалари ходимлари ҳам тайёрлана-диган бўлиб кстди. Мадрасалар дастлаб VII—VIII асрларда Ислом дини уламатари мусулмои илоҳиёти масалаларини шархлаб бериб турадшан марказ сифатида пайдо бўлди-

Кейин-чалик, масжидлар қошида илоҳият марказлари таш-кил топди, мадраса деб атала бошлади. IX—XIII аср-ларда мадрасалар Ислом дини тарқалтан мамлакатларда, жумладан, Марказий Осиёда пайдо бўлиб, мадраса учун махсус бинолар қурила бошлади. Мадрасаларни шоҳ, хон, амир ва султонлар, йирик ер эгалари ва давлат-манд кишилар ўз маблағлари ҳисобидан қурдирганлар. Мадрасага диний мактабни битирган болалар қабул қилинган. Мадрасалар ўқув программалари X—XII аср-да ишлаб чиқилган. Мадрасаларда таълим уч босқичда: бошланғич (адно), ўрта (авсат) ва юқори (аъло) би-лимларда олиб борилган. Маказий Осиё мадрасаларида араб ва форс тилида ёзилган дттний китоблар ўргатилган. Дастлаб форс ти-лида ёзилган «Аввал илм» китоби, ксйитғчалик араб грамматикаси чуқур ўргатилган («Бидон», «Кофия» ки-тоблари асосида), ундан кейин «Ҳидоя», «Фиқҳ Кай-доний», «Мухтасар виқоя», «Шарҳи виқоя» каби ки- тоблар асосида шариат ақидалари ўқитилган. Малрасада тиббиёт, аруз илми, фалсафа, жуғрофиё ва бошқа фан-лар ҳам ўргатилган. Талабалар дарсни ўэлаштиришла-рига қараб мадрасаларда 15—20 йиллаб ўқигашгар. Мадрасалар ўз даврида фан ва маданият маркази ҳисоблаттган. Улар диний таълим бериш бштан бирга, дунёвий битимлар берилган асосий ўқув юрглари ва- зифасини ўгаган. Мадрасалар мусулмон оламнда линий иншоотлар сифагида X—XI асрлардан пайдо бўлган. Илк малрасалар бир қаватли, ўртаси ҳовли ва ҳуж-ралардан иборат бўлгап. XIV—XVI асрларда ҳашаматли мадрасалар қуршд авж олиб кетди. Улар 2—3 қаватли бўлиб, катта ва гўзал пештокли, атрофи ҳужралар би-лан ўралган, ҳовлиси, дарсхопаси ва масжиди бўлган. Кейинроқ катта мацрасалар ёнида миноралар қуриш расм бўлди. Баьзан мадрасаларда ҳужраларни ҳовли то-мони токли айвонлар билан ўралиб, ҳовли ўртасида ҳовуз килинган. Марказий Осиёда қуш мадрасалар қуриш ҳам пай-цо бўлди: Самарқандда Улуғбек ва Шердор, Бухорода-ги Модарихон ва Абдуллахон мадрасалари каби. Мад-расаларни ички ва ташқи томон деворлари ва пеш-токдарига Қуръондан

оятлар кўчириб ёзилган. Мавзу баёни: Мақбара Қабр устига қурилган сдгорлик биноси, мавзолей. Марқал, турбат деб ҳам аталади. Марказий Осиёдаги мажусийлар (оташпарастлар), буддийлар; насронийлар қабрдарига қурилган архитектура сдгорликлари оддий кўритгитдга зта. Лекин Ислом дини таъсирида вужудга келган мақбаралар ҳашаматли, мураккаб иморатлар си-фатида тараққий этди. Исломда қабр устига ёдгорлик қўйиш, унга сиғиниш манъ этилган бўлса ҳам, IX асрдап бошлаб мақбаралар қуриш одат тусипи олди. Кейинги асрларда, асосан, подшоҳлар, машҳур Ислом дини олимлари, шайхлари қабрлари устига турли мақбаралар қурилди. Оддий мақбаралар тумбазли чор-си хонадан иборат булиб, унга псштокди эшик орқали кирилади (мас. Аработа мақбараси). Баъзан хонанинг тўрт томони ровокди-чордара шаклида бўлади (мас. Ис-моил Сомоний мақбараси). Мақбара қурилиши тобора мураккаблашиб борган. Унда зиератхона, гўрхона, таг-хона-сарцоба каби махсус хоналар пайдо бўлган. Ҳятго мақбаралар туфайли улкан архитектура комттлекслари ҳам яратилган (мас. Аҳмад Яссавий матфараси). Исмоил Сомоний мақбарастт, Султон Санжар мақ-бараси, Амир Темур хтақбараси, Шоҳи Зинда ансамб-ли, Тожмаҳал каби улуғвор макбаралар меъморлик санъатининт юксак намуналаридир. Улар халқ устзла-ри, меъморлари яратган носб архитектура дурдонала-ридир. Октябрь тўнтаришидан кейип Марказий Осиёла мас-жттд, мадраса ва мақбаралар қуриш тамоман тўхтади. Динга нисбатан нотўғри сиёсат олиб бориш туфайли халқ архитектураси ёдгорликлари бўлтан бир қанча мас-жид, мадрасалар бузиб юборилди (Тошкентда Маҳка-ма масжиди, Баланд „масжид каби бир қапма масжид-лар). Қуйида биз Ўрта Осисда IX—XIX асрларда қурилган энг машҳур масжид, мадраса ва мақбаралар ҳақида маълумотлар берамиз.

Кубодқалъа (Қазатқалъа) Қорақалпоғистоннинг Беруний шаҳридан 30 км. шимолий-шаркда жойлашган ўрта асарларга оид қалъа харобаси. Қалъа мўгуллар истилоси натижасида ХШ аср бошларида ҳалокатга учраган. Тешик қалъа (VII—VIII асрлар) Африғийлар маданиятининг сўнгги даврига оил қалъа харобалари Қорақалпоғистоннинг Тўргкўл тума-нидаги қадимги Бургут қалъа воҳасида. Тсшик қалъа квадрат шаклида қурилган, майдони 1000 кв.м. Кдлъа-нинг атрофи буржи туйнукли мустаҳкам пахса девор билан ўралган. Марказида супа (баландлиги 4—8 м) устига хом ғиштдан ишланган ва ярим устунлар бйлан безатилган донжон (кўшн) ҳамда унга тугашган кенг сарой қурилган. Исмоил Сомоний мақбараси ( 1Х-Х аср). Бухородаги архитсктура ёдгорликларидан. Сомоний-лар давлати асосчиси Исмоил Сомоний ва унинг ав-лодлари мақбараси. Мақбара 892—943 йиллар давомида бунёд этилган. Тўрт томонила эшик. Бинони безагида ўша вақтда кенг тарқалган ёғоч ўимакорлитидан фой-даланилган. Мағоки Аттори масжиди (XII—XVI асрлар) Бухородаги архитектура ёдгорлиги. Қадимги шаҳрис-тоннинг жанубида қурилган. Масжид ўрнида дастлаб оташпарастлар ибодатхонаси бўлган. Ибодатхона атро-фи пастроқ ерга жойлашган ва унинг ёнида бозор бўлган (форсча магоки — чуқурлик номи хам шундан). Вакт ўттшги билан масжид кўмилиб кетган. 1934—1935 йиллари ВАШишкин раҳбарлигида археологик қазиш-лар ўтказилди. Масжид, айниқса, унинг жанубий пеш-токи фақат Бухоронинг эмас, балки бугун Марказий Осиё бадиии маданиятинтгнт қимматбаҳо ёдгорлиги си-фатида қадрлапади. Араб Ота мақбараси

(X аср) Самарканд вилояти Тим қишлоғидаги архитектура ёдгорлиги, ҳижрий 367 (милодий 977—78) йиллари қурилган. Мақбаранинг кўрки уиинг маҳобатли псшто- қидир. Пештоқ пояларида куфий ёзувлари бор. Араб ота мақбараси Мовароуннаҳрда сакланиб қолган энг қадимги мусулмон мақбараларидан бири. Унинг пеш-тоқи ўша даврда яратилгаи шу тилдаги биноларшшг дастлабки етук намунаси бўлиб, XI—XII асрлар архи-тектурасининг ривожига таъсир этди. Султон Саодат ансамбли (X—XVII асрлар) Тсрмиз саййидлари авлодлари дафн этилган турли даврларга мансуб мақбаралар комплекси. Термиз яқини-да жойлашган. Ундаги дастлабки матфаралар X асрда, аксарияти XV—XVII асрларда қурилган бўлиб, иншо-от узун ҳовли шаклини олган. Олти аср давомида қури-либ, 20 та яқин макбарани ўз ичига олган. Султон Саодат комллекси Ўзбекистошгинг жанубий районла-рига тааллуқли архитектура тарихини ўрганишда му-ҳим аҳамиятга эга. Работи Малик (XI аср) Марказий Осиёдаги монументал архитектура едгор-ликларидан. Қадимги Бухоро— Самарқанд йўлининт чўли Маликдаги йирик чегара ва савдо бекатида бунёд этилган (ҳозирги Навоий шаҳри якинида). Тахминан 1069—1070 йилларда қутзилган бўлса керак. Утгнг куп қисми бузилиб кетган. Ўртадаги улкан пештоқ (бўй 18 м., эни 12 м.) Ўрта Осиёдаги энт қадимги пештокдир. Хожа Исо масжиди (XI аср охири — XII аср бошлари) Сурхондарё вилояти Шеробод туманидаги архитек-гура ёдгорлиги. Туман марказидан 6 км. жанубий-шарқда X аср охирида XII бошларида яшаган Исдом

дини арбоби Абу Исо шарафига бунёд этилган, дафн этил-ган жойи номаълум. Шохи Зинда ансамбли (Х1-ХГУ асрлар) Самарқанддаги архитектура ёдгорлиги. Афросиёб тепалиги жанубида, қабристондаги мақбаралардан ибо-рат. Уларнинг энг қадимийси Қ>'сам ибн Аббос (Му-ҳаммад пайғамбарнинг амакиваччалари Аббоснинг ўғли, Самарқандга 676 йилда Ислом динини тарғиб қилиш учун араб истилочилари билан бирга келиб, шу ерда ўддирилган г*а лафн этттлган) бўлиб, унинг атрофида муьтабар кишилар дафн қилинган, Табғоч Бўғро мад-расаси қад кўгарган. XIII асрда мўғуллар истилоси дав-ридд Афросиёб вайрон бўлгач, халқ бу ерни тарк қил-ган. Амир Темур ва Улуғбек даврята бу ерда қурилиш ишларига аҳамият берилган. Археологик қазишлардан аникданишича, Афросиёбнинг қадимии қалъа девори ён бағрида қилинган зина XVIII асрда вайрон бушан, кейинчалик 40 поғонали ғиштин янги зина ва чортоқ қурилгаи, булар ҳозиргача сақланган. Шоҳи Зинда ан- самблидаги иншоогларнинг кўпчилиги XIV асрга та-аллуқли. Ансам6лни1тг бош дарвозаси жанубда кўчага қаратиб қурилган. Дарвозахонани Улуғбек хижрий 838 (милодий 1434—35) йилда ўғли Абдулазизга атаб кур-дирган. Шимол томондан пештоқ ва чортоқда туташ кичик Мадраса ҳижрий 1228 (милодий 1812—13) йил-да Самарқанд ҳокимн томонидан қурдирилган. Катта зина олдида икки гумбазли мақбара Темур хонадонига мансуб Ўлжа ойим қабри устига қурилган. Зинадан иккинчи чортоқ ва даҳлиэга чиқилади. Бу срда 1375— 76 йилларда Туғли Текин мақбараси қурилган. Иккин-чи мақбара Амир Темурнинг синглиси Ширинбека оқа мақфарасидир. Унюгг қаршисида Амир Темурнинг опа-си Туркан оқа мақбараси мавжуд. Насаф (Кдрши)лик уста Али қурган мақбара, пгутгингдек, Амир Темур- нинг хотини Туман оқа қурдирган бир гуруҳ бинолар (масжид, хонақоҳ, мақбара, чортоқ) яқинида уста Му-ҳаммад Шайх ибн Ҳожибек Табризий томонидан 1405— 06 Йилларда қурилган Тумап ақа мақбараси бор. 1398— 99 йилларда уста Юсуф Шерозий ишлаган икки табақали қайрағоч эшикдан XVI асрда қурилган Жоме масжидга кирилали. Самарқандда ягона ва яхши сақ-ланган, XI—XII асрларда

қурилгап минора ҳам диқ-қатга сазовор. Миноранинг ичида меэанага олиб чиқадиган зина бор. XI асрнинг охирларида қурилган Ку-сам ибн Аббос мақбараси икки бино: гурхона ва мас-жид (зиёратхона)дан иборат. Умуман, бир нсча мақба-ра ва масжидлардан ташкил топган Шоҳи Зинда ансамбли XIV—XV асрлардаги меъморлик намунаси-дир. Ансамбль таркибидаги 20 дан ортиқ иншоот халқ сатгьатининг ноёб лурдонаси сифатида давлат муҳофа-засига олинган. Жаркўрғон минораси (XII аср боши) Сурхондарё вилояти Жарқўрғон туманининг Минор қишлоғида сакданган архитектураси ёдгорлиги. Хуросои меъморчилик анъаналари асосида яратилган бу минора 8 қиррали пойдевор устига ярим айлана шаклида 16 қир-рали қилиб қурплган. Минора тугалланмаган (ёки учи бузилиб кетган). Ҳозирги баландлиги 21,6 м. Пойдевор қирралари устатгинг номи ва қурилган йили сзилган (са-рахслик меъмор Али ибн Муҳаммад 1108—! 109 йилдар-дакурилган). Мтюраҳозиряхшиҳолатда. Вобкент минораси (XII аср) Бухоронинг Вобкснт қишлогида бадавлат садр (ман-сабдор) Бурҳонуддин Абдулазиз II қурдирган (1196— 1198 йиллар) архитектура ёдгорлиги. Рантдор, пишиқ ғнштлардан масжид ёнига қурилтан минора. Ингичка ва бежирим бўлгани учун юқори қисми ^гуаллақ тур-гандек туюлади- Пардозли ғиштчалари ва нақшлари унга ҳусн бағншлайди. Вобкент минораси Ўзбекистон ми-норалари орасида энг их<1ам ва кўркам. Баландлиги 40,3 м., пастки диамери 6,19 м., юқори 10тсмишгнг диамери 2,81 м. Султон Тақаш мақбараси (XII аср) Туркманистон Республикаси Тошовуз вилоятининт Кўхна Урганч посё;жасидаги архитектура ёдгорлига. Хо-размшоҳ Такаш хукмронлик килган 1172—1200 йил- ларда қурдирилган. Мақбаранинг устун. эшик, меҳроб қодшгклари ёғоч

ўймакорлиги юксак санъати билан ижро этилганлигини кўрсатади. Бинонинг ташқи қиёфаси Озарбайжон ва Эронда қурнлган биноларга ўхшайди. Султон Санжар мақбараси (XII аср) Туркманистоннинг Марв шаҳридаги архитектура обидаларидан, Салжуқийлар султони Санжар ўзи учун қурдирган ва дафн этилган (1157 йил), Қургап меъмор Муҳаммад ибп Отсиз ас-Сарахсий. Асосий девори қалинлиги (5 м.), баландлиги (15 м.). Залнинг умумий баландлиги (36 м.). Мақбарага турли урушларда пугур етказилган. Лекнн улугворлиги билан ҳозир ҳам киши-ни мафтун қилади. Фахруддин Розий мақбараси (XII аср) Кўҳна Урганч (Туркманистоннтгг Тошовуз вилоя-ти) архитектураси ёдгорлиги. Фахруддин Розий деган олим (12 аср) аслида Ҳиротда дафн этилган, декин мазкур мақбара Хораэм ҳукмронларидан Отсиз (1128— 1156) ёки Эларслон (1156—1172) учун қурилган бўли-ши керак. Фасад нафис безатилган (ғишт хомлитида ўйиб нақшланган, сўнгра қиздирилган). Ўйиб жозиба-дор ишланган нақш кулолларни катта маҳоратидаи да-рак беради. Бохарзий мақбараси (XIII аср) Шайх Саифуддин Бохарзий қабри устига Бухорода қурилган мақбара. Кейинроқ XIV асрда мақбара ёнига балаид пештоқли катта зиёратхона қурилган. Қабр ус- тида ўймакор ёғоч парчаларидан териб ясалган ҳртам-коршт сағана бўлган. Шайх Ҳасан Саброний мақбараси (ХНаср—XIV аср бошлари) Хоразм вилояти Шовот туманидаги архитектура ёд-горлиги. Шайх Ҳасан Сабронии XII асрларда яшаган. Бино XIV аср бошларида қурилган. Ҳозир вайрона ҳолда (гумбази 1937 йили қулаб тушган).

Кутлуғ Темур мақбараси (XIV аср) Кўхна Урганчдаги архитектура ёдгорлиги. Султон Такаш мақбараси яқкнида тахминан 1321—1336 Йил-ларда бунёд этилган. Ўрта Шаркдаги энг баланд мино- ралардан (баландлиги 62 м.), нишиқ ғиштдан қурил-ган, юқорига қараб ингичкалашиб боради. Қуйи қисмида куфий ёзувида Куглуг Темур ва Олтин Ўрда хони Ўзбекхоннинг номи ёзилган. Жоме масжид томи оркали эшикдан аиланма зинапоялардаи юқорига чи-қилган. Минораи Калон (Катта минора) (XIII аср) Бухородаги Арслонхон фармони билан 1127 йил курилган архитекхура сдгорлиги. Муҳандис ва меъмор Бақо яратган. Унинг ўрни аввал ҳам минора бўлган. У кулаб тушган. Минора иойдевори тошдан терилган. Ба-ландлиги 50 м., асосининг диаметри 9 м. Минора ичи-даги айланма зина орқали унинт тепасига 'шқиш мум- кин. Безаклар орасида тарихий ва динии мазмундаги куфий ёзувлар учрайди. Хирот жоме масжиди (ХШ-Х1Х аср бошлари) Машҳур архитектура ёдгорлиги (Ҳирот). Масжид майдони 95x77 м. Зилзиладан қаттиқ шикаслангандан кейин, темурийлар даврида 1498—1500 йилларда гаъ- мирланган. Миноранинг ғарбий қисми ўзтартирилиб. бош айвоннинг икки томонида минора қурилган, де-ворлари сирланган. 1936—1944 йилларда бинонинг даст-лабки қиёфаси анча ўзгартирилди- Темурийлар даври Меъморлик сатгьати безакларини ўзида сақлаганн би--1ан ҳам муҳимдир. Шайх Зайнуддин бобо макбараси (XIII—XIV асрлар)

Тошкентдаги архитектура ёдгорлши* Баландлиги 20,7 метр, ҳамма томонидан пештокди. Мақбара марказида Шайх Зайнушпга қабри (сағанаси), бурчакларида бошқа шахслар қабрлари бор. Шайх Мухтор мақбараси (XIV аср) Хоразм вилояти Янгиариқ тумаи архитекгура ёд-горлиги. Шайх Мухтор Валий (вафоти 1287) қабрита қурилган. Унда шайхнинг хотини ва яқин кишиларига ҳам мақбаралар қурилган. Тўрт эшикдаи бирида у"ни ишлаган устанинг номи ёзилган (Усто Зайнуддин ибн Одина Муҳаммад), XIV—XVII асрлар мобайнида мақ-бара бир неча марта таъмир қилинган. Дор уг-тиловат (Тиловат уйи, Куръон ўкийдиган жой, XIV эср) Шаҳрисабзнинг жанубии-шарқидз Доруссиедат ва бир гуруҳ иншоотлар билан бирга катга архитектура ансамблини ташкил эттан. Мадраса қулай бошлаган. Ҳозир комллексдан учта слгорлик сакланиб қолган: 1. Амир Темур томонидан отаси Тарағайнинг пири шайх Шамсуддин Кулол мозори (1370 йил) устига шаҳар жомеъ масжиди ёнига қурдирилган мақбара. 2. Огаси Тарағай мозори қоллиғини Шаҳрлсабзга кўчиртириб, пирини оёқ томонига қўйдириб, гумбаз мақбара қурдирган. 3. Улуғбек жомеъ масжиди Кўкгумбаз (1435—1436 йиллари қурдирган). Дор ус-сиёдат (Сайидлик, рахбарлик уйи, XIV аср) Шаҳрисабзшшг жанубий-шарқила Амир Темур бино қилдирилган мақбара комплекси. Дор ут-тиловат би-лан бир ансамблни ташкид қилган. Дор ус-сиёдатдан Жаҳонгир (ҳазрати имом) мақбараси ва жанубий-шар-қида ер остидаги гўрхона саклаб қолинган. Темурнинг тўнғич ўгли Жаҳонгир вафотидан сўнг (1376) Дор ут- тиловат комттлекси ёнида ўзи ва авлоди учун улкан мақбара қуришни буюради.

Комплекснинг чап томо-нида Жаҳонгир, ўнг томонида Темур авлодлари учун қурилган мақбара бўлган. Бино меъморлиги улуғвор ва гўзал бўлгап. 1404 йили бу бинотга кўрган Испания элчиси Клавихо бинонинг ҳашаматли ва гўэаллигини, олдида катта хиёбон бўлганини қайд этади. Чашмаи Айюб мақбараси (XIV аср) Бухородаги архитектура ёдгорлиги. Халқ орасида Минораи Калон (1127) ва Намозгоҳ масжиди (1119) билан бир даврда Арслонхон томонидан қурилган де-ган ривоятлар бор. Лекин мақбара темурийлар даврида қурилгаи. У гўрхона, қўш 1умбаз, пештоқ ва кичик гумбаз билан қопланган. Гўрхона деворида унинг Амир Темур фармойиши билан 1379 йили қурилгани ёзил-ган. Мақбара остида қудуқ бўлгани учун Чашмаи Аиюб (Аюб пайғамбар қудуғи) номини олган. Оқсарой (XIV аср) Шаҳрисабздаги улкан архитсктура ёдгорлиги, 1385— 1400 йилларда Амир Темур қурдиргаи. Меъмор Му-ҳаммад Юсуф. Оқсаройдан бизгача улкан пештоқнинг икки чеккаси ва саройюшг бир қисмигина етиб ксл-ган. У ҳозирги ҳолатда ҳам салобатли ва гўзал (38 м.). Рангларни ой сруғида жиловланиб-оқариб кўрини-шидан бино Оқсарой леб номлакган, ёзувлар ора-сида бинога ишланган безакларнинг вакти битилган (16.Х —1395—5.Х. 1396). Оқсарой турар жой ва жамоат биноси сифатида қурилиб, хоиалар улкан ҳовли атро-фида жойлашган. Саройнинг ўзига хос хусусиятлари-дан яна бири том тепасига шпланган ҳовуз бўлган. Ҳовузга сув Тахтақорача давотгадан қўргошин қувур-лар орқали келиб, уидан шаршара ҳосил қилиб пастта тушган. Ҳозир Оқсаройнинг пештоқ деворлари таъмир қилтгиб, давлат муҳофазасига олинган.

Саъид Алоуддин мақбараси (XIV аср) Хивадаги Ичан қалъадаги қадимии архитектура ёд-горлиги, Сўфий Амир Кулот Нақшбандий томонидан устози Шайх Саъид Атоуддин қабри устита қурилган. Асрлар мобайнида мақбара атрофиаа турли қабрлар ишланганн натижасида кўмилиб кетган. Археологик тек-ширишлар натижасида ёдгорликни дастлабки кўрини-ши аникланди. Мақбара пештокли, квадрат шаклда ик-кита хона (зиёратхона ва гўрхона)лан иборат. Сағана-ларнинг бирига Саъид Алоуддин (вафоти санаси 1303 йил 18 март) ёзилган. Мақбара 1825 йили меъмор Ҳиб- биқулихожа томонидан таъмир этилган. Кейинги таъ-мирлаш ва археотогик ишларн 1957 йилда гугаллан-ган. Бибихоним масжиди (1399-1404) Марказий Осис меъморчилик санъатининг ажойиб классик намунаси, маҳобатли архитектура иншооти. Амир Темур Ҳиндистонни забт этиш шарафига қурил-ган (халқ орасида Амир Темурнинг хотини Бибихо-ним номи билан машҳур). Қур^^ан усталарнинг номи номаълум. Бу Ўрта Осиёда энг йирик жомеъ масжид бўлиб, ҳовлисининг саҳпи 63,8x76,0 м, тўрт томон-дан равоқ ва пештокдар билан уралтан. Масжиднинг умумий саҳни 167x109 м, бурчакларида баланд ми-нора бўлган. Масжид зилзилалар иатижасида аста се-кин емирилиб ваярон бўлган. Фақат шимолий-ғарбий миноранинг настки қисмигипа сакланиб колган. Ҳозир масжид бир-бири билан богланмаган архитектура бўлакларидан иборат: ҳовлининг тўрида* меҳробли ва баланд пештокли бино, икки ёнида унинг кичик нус-хаси, пойида масжиднинг икки бўлинтан пештоқи ва шимолий-ғарбида алоҳида сақланиб қолган минора. Илгари пешайвонлар бўлиб, улар тепасида 400 гум-баз, пешайвонларни бир-бири билан 480 мармар ус-тунлар бирлаштирган. Амир Темур мақбараси (Гўри Амир, XIV аср охири — XV аср бошлари)

Самарқанддаги ноёб архитектура ёдгорлиги. Амир Тсмур иабираси Мухаммад Султон 1403 йил фожиали халок бўл!ач, уиинг хотирасига макфара қуриш ҳақида фармон берди. Мақ&ара деворларидаги турли-туман пи-шонлар орасида бинони қурган уста Муҳаммад ибн Махмуд Исфахрнийнинг номи сзилган. Мақбарани таш- қи кўриншшпги ишлашда гумбазга катта эътибор бе-рилган, Гумбаз 64 қовургали бўлиб, усти сир берилган зантори рангли кошинлар билан қопланган. Мақбара нчининг баландлиги ва безаклари бойлиги кишини ҳайратга солади. Мақбарага Амир Тсмур қабри, унинг икки набираси (Муҳаммад Султон ва Улуғбек), икки ўгли (Шоҳрух ва Мироншоҳ) ва ботш<аларнинт қабри қўинлган бўлиб, ўйиб ясалган мармар панжара билан ўралган. Бу мақбара дунёдаги энг машҳур архитектура дурдоналаридан ҳисобланади. Ахмад Яссавий мақбараси (ХГУ-ХУ асрлар) Буюк мугасаввиф шоир Қ>'л Хожа Аҳмад Яссавий қабрига Амир Темур томонидаи Туркистонда (Ясси) қурдирилган машҳур меъморлик ёдгорликларидан бири. Олтин Ўрдага қарши урушдар даврида Аҳмад Яссавии қабрини зиёрат қилган Амир Темур, унинг қабри ус-тига муҳташам мақбара курдиришга буйруқ бериб, катта маблағ ажратган. Минора ичида бир неча хоналар бўлиб. марказий қисмида қозошш хона жойдашган. Бунда қирқ қулокди қозон бўлган. Ёдгорлик ўз замонасининг маш-ҳур меъморчилик асари бўлиши билан бирга, катта муҳандислик иншооти ҳамдир. Абдидарун мақбараси (XVI аср ярми) Самарқанд шаҳрида дарун (ичкари)даги квадрат ҳовли атрофида турли вактларда қурилган архитектура ёдгорлиги. Шимолида зиёрат учун ҳужралар қурилган. Ғарбида (XIX аср) нақшдор ёзги масжид, жанубида ансамблнинг марказий йирик биноси ва қўшгумбазли мақбаралар хилидаги бир иеча сағаналар жойлашгац. Бу ерда IX асрда ўгган дин олими Абдулмазиддин қаб-ри устига қурилган гумбазли

гўрхона бор (ХШ аср). Бибихоним мадрасаси (XIV аср охири—XV аср боши) Амир Темурнинг катта хотини Сарой Мулукхоним (саройдаги номи Бибихоиим) қурдирган улкан ва ма-ҳобатли бино, Мадраса XVI аср охирида Бухоро ами-ри Абдуллахон II томонидан бузиб ташлантан. Ундан Бибихоним масжидининг рўпараси (ҳозирги тўқима-чилик фабрикаси) ёнидаги кичик мақбарагина сакла- 1гиб қолган. Мақбара даҳмасида тош тобутда 60—70 ёшдардаги аёлнинг мўмиёланган жасади бу ерда Биби-хоним дафн қилигианлигини тасдиклайди. Жасадни мўмиёлаб, тош тобутта кўйиш Ўрта Осиёдаги дафн расм-русмларида учраган биринчи ҳодиса. Улуғбек мадрасаси (1417 йил) Бухорода Улуғбек қурдирган архитектура ёдгорлиги. Бу мадрасанинг қурилишига исфаҳонлик меьмор уста Тохир ўғли Исмоил раҳбарлик қилган. У Абдуллакон II даврида (1586 йнл) қайта қурилгаи. Мадраса тўғри тўрт бурчак шаклда, олд эшиги сер-ҳашам пештоқли, киравериш — йўлак (миёнхона), унинг бир томони дарсхона, иккинчи томони масжид. Айвон устунлари зарҳалланган бўлиб, Масжиди Калон устунларига ўхшаш. Эшикларига пайгамбарнинг «Бч-лим олиш ҳар бир эркак ва хотин мусулмонга фарз-дир» деган сўзлари ёзиб қўйилган. Мадраса тез-тез таъ-мир килиб турилгани учун яхши сақланкш. Улуғбек мадрасаси (1417-1420 ) Самарқанддаги архитектура ёдторлиги Регистон ан-самблининг муҳим қисми. Бош фасади Регистон майдо-нига каратиб қурилган. Бино икки қаватли, тўрт бурчак (81x56 II.), Олд томонида улкан пештоқ. тўрт томонида тўрт минора бор. Ҳо&ти икки қават жойлашган 50 ҳужрадаи иборат.

Биноннғггтўрттомонидатўртдарсхонабор. Масжид шимолдан жанубга чўзиқ. Улуғбек қурдирган Бухоро ва Ғиждувок мадрасаларидан анча катта. Улуғбек мадрасаси (1432-1433) Бухоро вилояти Ғиждувон шаҳридаги архитектура сдгорлиги. Буни ҳам Улуғбек қурдирган. Самарқанд ва Бухорода қурилган мадрасаларга нисбатан кичик ва сод- дароқ курилган. бир қаватли пештокдан даҳдизга, ун-дан масжид ва дарсхонага кирилади. Ҳовлшшнт икки ёнида бештадан ҳужра бор. Мадраса 158 3 йил таъмир этил-ган. Ишратхона (XV аср) Самарқанд архитектура ёдгорлиги ишратхона эмас, ашарат хона (яъни арабча ўнта хона) деган фикр ҳам бор. Мақбара 1464 йилги Султон Абу Саъиднинг хоти-ни Ҳабиба Султонбска томопидан бевакт вафот этган қизи Соҳиб Давлатбека шарафига қурилган. Вақт ўти-ши билан бино шикастланган, гумбазгганг юқори қис-ми ва ён томонлари купаб тушган, кошинларнинг кўп кисми тушиб кеттан. 1903 йили зилзилада гумбаз томо-ни қулаган. Ишратхона Шарқ маъморчилитининг янги услубда бунёд этилган биноларидандир. Улуғбек расадхонаси (XV аср) Самарқанддаги XV аср мсъморлитининг нодир на-муналаридан бири. Улуғбек фармо^га билан 1428—1429 йили Кўҳак (Чўпонота) теиалигида, Обираҳмат ариғи бўйида бунёд этилган. Расадхона цилиндр шаклида уч қаватли, баландлиги 30,4 м. дан иборат улкан бино.Расадҳона ўрта асрларда асбоб-ускунаси жиҳагдан хам беқиёс бўлган. Шарқ асгрономиясида муҳим аҳами-ятга эга бўлган Улуғбек асари «Зижи Кўрагоиий» шу ерда сэилган. Расадхотта қурилипгида замонасшшнг маш- ҳур астроном, матсматик, меъморлари жалб қилинтн: Қозизода Румий, Коший Ғиёсуддин ал-Чустий, Али Қушчи кабилар. Улуғбек ўлдирилгандан кейин (1449 ййл) расадхона вайрон қилинган. XVI асрга келиб бу-тунлай вайрон бўлган. Кўк гумбаз (XV аср)

Шаҳрисабздаги архитектура ёдгорлиги, масжид. Мирзо Улуғбек отаси Шоҳрух Мирзонинг номидан қур-дирган (1435—1436). Гумбазнинг кошинлари кўк ранг-ла бўлгани учун, Кўк гумбаз деб аталган. Аммо бу гумбаз, пештоқининг ўнг ва чап томондаги устунлари, айвончалари бизгача тўла етиб келмаган. Шайх Хованд Тохур (Шайхонтавур) (ХУаср) Тошкентдаги архитектура ёдгорлиги. Ҳозиргача сақ-ланган учта макбарадан иборат комштекс. Юнусхон мақ-бараси (XV аср) мухим ёдгорлик бўлиб, пештоқнинг юқори қисми ва гумбаз вайрон бўлган. Қалдирғочбий мақбараси ва ёнма-ён икки кичик бинодан иборат Шайх Хованд Тохур мақбараси (XIX аср). Бобир уйи ва унинг атрофидаги обидалар (ХУаср) Ушда Сулаймон тоғида Бобир қурдирган уй, унинг атрофидаги масжид, малраса ва зиёратгохлар. Бобир уии 1989 йили халқ маблағи ва ҳашар йўли билан кайтадан тикланган. Бобир уйиниттг арки ёнида 700 йиллик тарихга эга мадраса бор. Ҳозир тарих музейи. Бобир уйининг пойи-да, жанубий-ғарб томоггида Сулаймон лайғамбарнинг жияни Асоф ибн Бурқиёнинг қабри бўлиб, унинг ол-дила «Масжиди жузъа» жомсси бор. Ҳозир бу Уш педагогика институтига омбор қилиб берилган. «Масжиди жузъа»ни1гг шимолии-ғарбий то-монидан «Маккаи ажаб» де1Тш масжид бу.тиб, ҳозир унинг беш-унта дарахти қолган, холос хавфсизлик комитетининг назорат остида турар эди. Бир вақтлар Наманганда ҳайит намозига борган савдо ходимларини ишдан бўшатишган. Р.Абдуллаева партия МК котиблиги вактида жаноза ўқитани ски ўкитгани, никоҳ қилгани учун одамларни ишдан бўшатиб, партиядан ўчириш ҳодисалари ҳам бўлди. На коттсти-туция ва на дин ҳақидаги қонунда бундай нарсалар йўқ эди.Умуман айтганда, дин ҳақидаги қонунлар фақат қоғозда, чет давлатлар олдида Шўро давлатидаги виж-дон эркинлигини кўрсатиш учун чиқарилган қонунлар бўлиб, улар амалла умуман жорий қшшнмаган. Мустақилликдан кейин дин ва диндорларга тгисба-тан муносабат бутунлай

ўзгарди. Масжидлар очиш, муқаддас китоб Куръон, ҳадисларни ва бошқа диний китобларни ўзбек тилига таржима қилиш, нашр этиш, радио ва телевидение орқали дипдорларгппп чиқиш-ларини уюштириш каби бир қанча тадбирлар ошкор-лик билан амалга оширилмокда. Ҳ озир Марказии Осиё-да неча юзлаб янги масжидлар очилди ва қурилмоқда. Булар сўзсиз тарбия ва ахлоқ ишларипи йўлга қўйиш-да ижобий аҳамиятга эгадир. Бу эркинликлар бизнинг қадимги бой маданиятимиз, тарихимизни, олим ва шоирларимиз ижодини бузмай, рўйи рост ўрганиши-миз учун жуда катта аҳамиятга эга. Чуттки Ислом диии ўзининг 1400 йилга яқин тарихи давомида Исломни қабул қилган бутун халқлар маданияти, тили ва ада- биёти билан қоришиб, чамбарчас богланиб кетган. Ис-ломни чепа суриб. буларни ўрганиб бўлмайди. Дипга тгисбатан муносабатнинг янгича йўлга қўйилиши дав- латимизнинг жаҳон миқёсидаги обрў-ҳурматини ҳам орттириб юбормокда.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Қурьони карим (арабча) Мадииа, 1406 йил ҳижрий. 2. Ал-Қуръон ал-Карим. Таржимоп ва тафсир қилувчи Сай-йвд Маҳмуд ибн Саййид Назир аг-Тарозии ал-Маланнй. Ўзбек араб ёзувидан нашрга тайёрловчи. еўзбошн ва изоҳдар муал-лифи Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Ғ.Ғулом номидаги адаби-ет ва санъат шшриёти. 2000, 200Х 3. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 1-жилд. Таржимон З.Исмоилов. Т., Қо-муслар бош таҳририятн, 1997. 4. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад и&н Исмоил ал-Бухорий. Ҳалис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 2-жилд. Таржимонлар: М.Набихоиов, Б. Набихонои. Т., Қомуслар бош таҳрирюгти, 1997. 5. Абу Абдумоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 3-жилд. Таржимонлар: Р.Қосимов ва Б. Набихонов. Т., Қомуслар бош таҳририяти, 1997. 6. Абу Абдулюҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (&т-Жомсъ ас- саҳиҳ). 4-жилд. Таржимон Абдулғани Аблуллоҳ ўғли. Т., Қомуслар бош таҳририити. 1997. 7. И.Абдуллаев. Абу Маисур ас-Саолибнй. Т.,«Ўзбскистон* иашриёти. 1992. 8. И.Абдуллавв. Берунийта замондош шоирлар. Т., «Фан» нашриёти. 1975. 9. И.Абдуллаев. Бухоронинг арабттйнавис шоирлари. Т., «Фан» нашриёти. 1965. 10. ИАбдуллаев. Носир Бухорий. Ўз.КП Марказий комите-ти нашриёти, Т., 1969.

O'xshashlar

Ислом ва Марказий Осиё халклари

Марказий Осиёлик машҳур ислом олимлари

Марказий Осиёда илк давлатчиликнинг тарихий асослари ва дастлабки босқичлари

Марказий Осиёда ибтидоий жамоа тузуми. Ўрта Осиё инсоният цивилизациясининг ўчоқларидан бири

Марказий Осиёда қадимги давр давлатчилиги тарихи (мил.авв. IV- мил IV аа)