Марказий Осиёда қадимги давр давлатчилиги тарихи (мил.авв. IV- мил IV аа) - Tarix - Referatlar

Марказий Осиёда қадимги давр давлатчилиги тарихи (мил.авв. IV- мил IV аа)

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Марказий Осиёда қадимги давр давлатчилиги тарихи (мил.авв. IV - мил IV аа) Режа: 1. Искандар давлатининг қ улаши ва Ў рта Осиёда миллий давлатларнинг ташкил топиши. 2. Салавкийлар давлати бош қ арув тизими. 3. ЮнонғБа қ трия давлати давлатчилиги тизими. 4. Кушон, Қанғ ва Давон давлалари.

www.arxiv.uz Македонияли Искандар ўз харбий юришлари билан Болқон ярим ороли, Кичик Осиё, Миср, Сирдарё ва Хиндистонгача чўзилган улкан худудда ўз салтанатини барпо қилди. Салтанат пойтахти Бобил эди. Бу улкан давлат Искандар вафот этиши биланоқ инқирозга юз тутди ва парчалана бошлади. Милоддан аввалги 312 йилда Искандар давлатининг Шарқий қисми (Кичик Осиё, Сурия, Эрон ва Ўрта Осиё) саркарда Салавкхукумронлиги остида бирлаштирилди. Салавкнинг хокимяти турли харбий манзилгохларда жойлашган юнонғмакедон ва македонлар қурол – яроғлари билан қуролланган маҳаллий халқларнинг ҳарбий кучларига таянган эди. Юнонлар ўз хокимятларини мустахкамлаш мақсадида Ўрта Осиё худудларида бир қанча харбий истехкомлар ва қалъалар барпо қилган эди. Бу нарса Александр вақтидаёқ бошланиб, унинг ўзи Ўрта Осиёда 12 та шаҳарга асос солган эди. Бу шаҳар ва қалъа истехкомларидаги юнонғ македон ҳарбийлари қўриқчи куч сифатидаги харбий куч бўлган. Искандар салтанати қулагач, бу анъаналар Салавкийларда ҳам давом этди. Салавкийлар давлати турли этник гуруҳларни харбий куч ишлатиш йўли билан бирлаштириш орқали ташкил этилган давлат эди. Давлат бошқарувининг барча сиёсий, хуқуқий ва ижтимоий йўналишлари подшо саройи билан боғлиқ бўлиб, «подшо саройи» давлат бошқарувида катта ахамиятга эга эди. Аҳмонийлар каби, Салавкийларда ҳам давлат ишларини бошқарувчи девонхона мавжуд бўлган. Салавкийлар давлатида бирмунча мураккаб солиқ тартиби мавжуд бўлиб, Салавкийлар хукумдорлари ўзларигача бўлган солиқ тартиблариниўзгартирмай, унга бир қанча қўшимчалар киритганлар. Дехқонлардан солиқ йиғиб олиш сатрап хокимининг вазифаси эди. Сатрапликнинг умумий солиқ миқдори жамоалардан тушадиган солиқ миқдорига қараб белгиланар эди. Милоддан аввалги 293 йил давлатнинг Шарқий вилоятларига Салавка ва Спитаман қизи Апаманинг ўғли антиох хоким этиб тайинланди. Бу нарса Салавкийларда хокимларнинг подшооиласи билан қариндошлик бўлиши

www.arxiv.uz шарти бошқарув тизимининг асосий хусусиятларидан бири бўлганилигини кўрсатади. Милоддан аввалги 280 йилда салавк ўлимидан сўнг Антиох подшо бўлди ва давлатни 20 йил давомида бошқарди. Салавкийлар давти доимий ички курашлар орасида қолди. Милоддан аввалги ИИИ аср ўрталарида ундан Бақтрия ажралиб чиқади. Унинг подшо Диодот бўлган. Шу вақтда Салавкийлардан яна бир давлатғпарфия ажралиб чиқади ва кейинчалик Шарқдаги энг қудратли давлатлардан бирига айланади. Мил. авв. ИИИ асрнинг ўрталарида мустақил давлат сифатида ташкил топган Парфия давлати ҳозирги Туркманистон ва Эроннинг бир қисмини ўз ичига олган. Бу давлатнинг биринчи ҳукмдори Аршак бўлиб, у мил. авв. 247 йили тахтга ўтиради. Мил. авв. 235 йилдан бошлаб, Парфия подшолари ўз ерлари ҳудудларини кенгайтириб бордилар. Милодий ИИИ асрнинг биринчи чорагида сосонийлар аршакийлар ҳукмронлигини тугатиб, Парфияда ҳокимиятни қўлга олдилар. Антик давр Парфиянинг қишлоқ хўжалигида қуллар меҳнатидан кенг фойдаланилган. Мил. авв. ИИИ аср ўрталаридан бошлаб Парфия давлати ҳозирги Ўзбекистон ҳудудларида жойлашган қадимги вилоятлар – Хоразм, Бақтрия, Сў²диёна билан сиёсий, маданий ва иқтисодий муносабатларни айниқса ривожлантирди. Ундан ташқари, парфияликлар беш аср давомида Ўиндистон, Ўрта Осиё ва Хитойнинг Қарб мамлакатлари билан қилган савдо алоқаларида воситачилик қилдилар. Парфияликларнинг ёзуви оромий (Нисо ҳужжатлари) ёзуви бўлиб, зардўштийлик динига эътиқод қилишган. Қадимги ФарҚона турли давр манбаларида Довон, Бохан, Полона, Паркана каби номлар билан эслатиб ўтилади. Маълумотларга қараганда Эрши (Марҳамат) шаҳри Довоннинг пойтахти эди. Антик давр Довон аҳолиси деҳқончилик, узумчилик, йилқичилик билан шуҚулланишган. Довоннинг «самовий отлари» ўлкадан ташқарида ҳам маълум ва машҳур бўлган. Мил. авв. ИИ асрнинг охирларида Хитой ҳукмдорлари Довон ерларини босиб олишга ҳаракат қилдилар. Аммо қўшни давлатлар томонидан

www.arxiv.uz қўллабғқувватланган довонликлар ўз мустақиллигини сақлаб қолишга муваффақ бўлдилар. Мил. авв. ИИИ асрлар бошларида пайдо бўлган ҚанҚ давлатининг ҳудудлари Сирдарёнинг ўрта оқимидаги ерлар эди. Мил. авв. ИИғИ асрларда ҚанҚ давлати ерлари кенгайиб, Амударё ва Сирдарё оралиҚидаги ерлар ва Хоразмни ўз ичига олади. Антик даврида ҚанҚ давлати анча ривожланган давлат эди. Ўтроқ аҳоли асосан водийларда яшаб, деҳқончилик, боҚдорчилик ва ҳунармандчилик билан шуҚулланиб келишган. ҚанҚ ҳукмдорларининг марказий шаҳарлари иккита эди. Улар ёзни Ўтрорда (ҳоз. Арис ва Туркистон оралиҚида), қишловни эса ҚанҚа (ҳоз. Тошкент вилояти ОққўрҚон туманида) шаҳарларида ўтказар эдилар. Мил. авв. И асрга келиб, Ўрта Осиё ҳудудларида антик даврнинг энг қудратли давлатларидан бири бўлган Кушон давлати ташкил топади. Дастлабки ҳукмдорлар Кадфиз И ва Кадфиз ИИ лар давлат ерларини кенгайтириб, пул ислоҳоти ўтказадилар. Милодий ИИ асрга келиб Кушон давлати ерлари Шимолий Ўиндистон, АфҚонистон, Ўрта Осиё, Шарқий Туркистондан иборат эди. Кушон ҳукмдорлари, хусусан Канишка (ИИ аср) даврида савдоғсотиқ, ички ва ташқи савдо айниқса ривожланади. Деҳқончилик, чорвачилик, ҳунармандчилик ҳам анча тараққий этади. Бу жараёнда Буюк Ипак йўлининг аҳамияти ниҳоятда катта бўлди. Кушон давлатида асосий дин буддавийлик бўлиб, юнон, зардўштийлик ақидаларига ҳам эътиқод қилинар эди. Антик давр Ўрта Осиё халқлари моддий ва маънавий маданиятида жиддий ўзгаришлар содир бўлди. Мил. авв. ИВғИИ асрлар оромий ёзуви асосида Хоразм, Парфия ва СўҚд ёзувлари пайдо бўлди. Кушон даврига келиб яна бир ёзувғКушон (Бақтрия) ёзуви шаклланади. Ўрта Осиё ва АфҚонистон ҳудудидаги археологик тадқиқиотлар антик давр маданиятининг гуллаб яшнаганидан далолат беради. Айритом ва Кўҳна Термизда Будда ибодатхоналари очилган. Фаёзтепа, Қува, Холчаён, Далварзин каби кўҳна шаҳарларда ҳам саройлар, ибодатхоналар очилиб, улар юксак маданиятга эга

www.arxiv.uz эканлиги кузатилган. 1972 йилда Далварзинтепадан (Сурхондарё) тилла буюмлар хазинаси (32 кг) топилган. Бу хазина орасида антик даврга оид билагузук, ҳалқалар, тўҚалар, бўйин тақинчоқлари каби санъат буюмлари ҳам бор. Умуман, антик давр ҚанҚ, СўҚд, ФарҚона ерларида мавжуд бўлган маданият ўз тараққиётининг янги босқичига кўтарилади. ЮнонғБақтрия давлатининг гуллаб – яшнаган даври милоддан ававалги ИИИ аср иккинчи ярми ва ИИ асрнинг биринчи ярмига тўғри келади. Бу давлатнинг пойтахти Бақтра шахри бўлган. Давлат бир неча дехқончилик вилоят ва туманларини ўз ичига олган. Давлат марказлашган ҳокимиятга бўйсунувчи бошқарув тизимига эга эди. Подшо ёки давлат ҳукмдорлари юнон – македонлардан бўлиб, уни турли йилларда Диодот, Евтидем, деметрий ва Евкрадитлар бошқарганлар. Давлат бошқарув тизими Искандар даврида жорий этилган сиёсий анъаналарга асосланган эди. Подшо ҳокимияти ҳарбий кучларга ва вилоятлар ҳокимлари мададига таянар эди. Муҳим савдо йўллари бўйлаб ҳарбий – стратегик ва иқтисодий ахамиятга эга бўлган жойларда таянч истеҳкомлари ва қалъалари қурилган эди. Ички низолар ва курашлар давом этиб турганлигига қарамай, бу даврда ижтимоий – иқтисодий ҳаётда босқичма – босқич ривожланиш жараёни тараққий этганлиги кузатилади. Милоддан аввалги ИИ асрнинг ўрталарида ЮнонғБақтрия давлати тинимсиз курашлар олиб борди ва ҳарбий қудратини йўқота бошлади. Ўша вақтда давлат ҳудудларига бостириб кираётган юэчжилар милоддан аввалги 140 – 130 йилларда Юнон – Бақтрия давлатини қулатдилар ва уни босиб олдилар. Милоддан аввалги И асрда юэчжи қабилалари уюшмасида (Гуйшуан, Шуанми, Хиси, Хюми, Хуанми) Гуйшуан (Кушон) уруғининг хокимлик мавқеи анча кучайди. Гуйшуан қабиласи дастлаб Сурхон воҳасида жжойлашган ва уларнинг пойтахти Далварзин шахри (ҳозирги Шўрчи тумани) бўлган. Подшо кужула кадфиз даврида Кушон подшолиги худудлари

www.arxiv.uz анча кенгайди ва давлат тарикибига Жанубий тожикистон, Афғонистон ва кашмир ерлари қўшиб олинади. Кушон подшолиги Канишка хукумронлиги йилларида (78ғ123 йиллар) улкан салтанатга айланди. Кушон подшолиги Сурхон воҳаси, Жанубий Тожикистон, Афғонистон, Шимолий хиндистон ва Шарқий Туркистон ерларини ўз таркибига киритди. Шу вақтда пойтахт Далварзиндан пешоварга кўчирилди. Кушон подшолиги қадимги даврдаги Рим, парфия, Хитой давлатлари билан тенг бўлган ва ғоятда қудратли давлатга айланди. Мамлакатимиз худудларида юзага келган Кушон подшолиги таркибига Ўзбекистоннинг асосий худудлари (Хоразм, Зарафшон, қашқадарё, Тошкент, Фарғона) кирмаганлиги диққатга сазовордир. Бу худудларда ўзига хос бошқа маҳаллий давлат юзага келган ва кушонлар маданий анъаналарга ҳоли тарзда тараққий этган. Бу давлатлар билан Кушон давлатининг шимолий чегаралари Кўҳитоғ, бойсун, Хисор тоғлари орқали ўтганлиги Бойсун туманидаги Дарбанд атрофидан ўрганилган мудофаа деворларини ўрганиш натижасида исботланди. Бу мудофаа деворлари қолдиқлари шу ердан ўтган чегара қалъаси деворлари бўлган. Кушон сулоласи ва давлати тарихи ёзма манбалар ва тангашунослик тадқиқотлари орқали ўрганилган. Тангалардаги дастлабки вақтларда юнонғБақтрия шохлари тасвири мавжудиги ва астағсекин унинг ўрнини кушонларнинг «шох», «шохлар шохи» сўзлари эгаллаши унинг харбий сиёсий қудрати юксалиб борганлигидан далолат беради. Подшо Канишка И ўзидан олдинги давлат бошқаруви анъаналари сақлаб қолди ва давом эттирди. Давлатнинг олий хукумдори подшо вилоятлар ва шаҳарлари ўз ноиблари ёрдамида бошқарарди. Буюк Ипак йўлининг ривожланиши билан Кушон подшолигининг ижтимоийғиқтисодий жихатдан яшнашига таъсир кўрсатди. Шахарлар кўпайди, янги – янги ерлар ўзлаштирилди ва суғориш тармоқлари барпо этилди.

www.arxiv.uz Шахарлар тузилишига кўра бир неча қисмдан иборат бўлган: хоким саройи, хунармандчилик устахоналари, гузарлар, алохида ибодатхоналар жойлашган шахар қисми ва бошқалар. Давлатнинг иқтисодий асосини суғорма дехқончиликка асосланган хўжалик, савдо ва хунармандчилик ташкил этган. Хунармандчилик турлиғтуман касб ва хунарлардан иборат бўлган. Ташқи сиёсат анча кенгайиб, Хиндистон, Хитой, рим салтанати билан савдо ва элчилик муносабатлари ўрнатилган. Савдо муносабатларининг кенгайишида Буюк Ипак йўлининг ахамияти катта бўлган. Тадқиқотлар натижасида Термиздан Рим тангалари, Ўрта ер денгизи атрофларидан Кушон тангаларининг топилиши ҳам фикримизнинг далилидир. Канишка даврида кушонлар маданияти хиндлаштирилди ва Будда дини давлат динига айланди. Оромий ва юнон ёзувлари асосидакушон ёзуви шакилланди. Меъморчилик тасвирий санъат юксак даражада ривожланди. Жахон миқёсида машхур бўлган кушон даври санъат обидалари Айритом, Эски Термиз, далварзинтепа ва холчаёндан топиб ўрганилган. Кушон давлати хақида шуни алохида таъкидлаш жоизки, давлат бир неча худудлар ва кўплаб қадимги халқларни бирлаштирган. Улар орасида ўзбек халқи аждодлари ҳам кушон маданияти юксалишига ўз ҳиссасини қўшган. Кушон давлати ИВ асрларгача оғир ички ва ташқи курашлар исканжасида қолди ва асосий ҳудудларидан ажралди. Бу вақтда унинг ҳудудлари қисман Шимолий Ҳиндистондагина сақланиб қолди. Ўзбекистонда қадимги маҳаллий давлатчилик тарихи қанғДовон, Хоразм давлатлари ривожи билан узвий боғланади. Қанғдавлати милоддан аввалги ИИИ асрнинг бошларида пайдо бўлди. Унинг дастлабки даврлардаги ҳудудлари Тошкент воҳасидан иборат бўлган. Қанғдавлатининг ташкил топиши асосий сабабларидан бири ташқи ҳарбий ҳужумлардан ҳимояланиш зарурияти бўлган. Милоддан аввалги 329

www.arxiv.uz йилда Искандар қўшинлари Бекобод ва Ҳўжанд оралиғида Сирдарёдан кечиб ўтиб, босқинчилик қилганида маҳаллий аҳоли унга қарши қаттиқ қаршилик кўрсатган. Бундан натижа чиқара олмаган Искандар ортга қайтишга ва Ҳўжанд яқинида Александрия Эсхата шахрига асос солишга мажбур бўлган эди. Бу хақда Квинт курций Руф ўз асарида эслатиб ўтади («Македонский тарихи» асари). Милоддан аввалги ИИ ва милодий И асрда Қанғдавлатининг ҳудуди кенгайиб, Тошкент воҳаси, Сирдарёнинг ўрта оқимидаги ерлар, Талас водийси ва Чу дарёларнинг қуйи оқимидаги ерларни ўз таркибига киритади. Қанғдавлатининг иккита пойтахти бўлиб, бири қанғдиз (Оққўрғон) ва иккинчиси Ўтрор бўлган. Қанғдавлати аҳолиси таркибини асосан дехқонлар ва чорвадорлар ташкил этган. Ўтроқ аҳоли шахарларда ва водийларда яшаб, дехқончилик, ҳунармандчилик ва савдо билан машғул бўлган. Дашт туманларида эса чорвачилик ривожланган. Милодан аввалги ИИ асрда Қанғ қабилалари энг қудратли давлат бирлашмасига айланади, унинг ҳукмдорлари ўз номларидан тангалар зарб қилдилар. Қанғдавлатининг иқтисодий тараққийётига Буюк Ипак йўлининг давлат ҳудудларидан ўтган шимолий тармоғи катта таъсир ўтказади. Қанғдавлати милодий ИИИ асрга келиб парчаланиб кетади. Ўзбек халқи давлатчилиги тарихи бўйича кам ўрганилган масалалардан бири Довон давлати тарихидир. Хитой манбаларида Давань номи билан аталган давлат бошқа манбаларда Паркана, Фрагана каби бир қанча номлар билан юритилган. Довон давлати тахминан милоддан аввалги ИИИ асрда пайдо бўлган. Манбаларга кўра, Фарғона – Довон давлатида 300 минг аҳоли яшага ва бу ерда 70 га яқин катта – кичик шахарлар бўлган. Шахарлар орасида Эрши шахри алоҳида аҳамиятга эга бўлган ва Давлат пойтахти ҳисобланган. Милоддан аввалги 104 – 101 йилларда Хитой қўшинлари жанг қилиб, Эршини босиб олган вақтда Довонликларга Қанғдавлати қўшинлари ёрдамга

www.arxiv.uz етиб келди ва икки ўртада тузилган сулҳ шартномасига кўра, хитойликлар Довон давлат ҳудудларидан чиқиб кетадилар. Фарғона водийси ҳудудларидан қ адимги даврга оид уй қўрғонлар, қишлоқлар, шахарлар харобалари топиб ўрганилган.Довон давлатининг асосий аҳолиси дехқончилик, ҳунармандчилик, савдо – сотиқ билан шуғулланганлар. Довон дехқонлари арпа, шоли, буғдой ва беда етиштиришда машҳур бўлганлар. Боғдорчилик ва узумчилик кенг тарқалган. Фарғона – Довон давлатининг ўзига хос бойликларидан бири унинг «самовий» отлари бўлган. Манбаларга кўра Хитой императорларининг Довонга босқинчилик уюуштиришларининг асосий сабабларидан бири ҳам айнан ана шу «самовий» отларни қўлга киритиш бўлган. Довон давлати Хитой, Ҳиндистон ва бошқа Шарқ мамлакатлари билан олиб бориладиган халқаро савдода муҳим ўрин эгаллаганлар. Довон давлати милодий ИИ асргача мавжуд бўлган. Милоддан аввалги ИВ – ИИ асрларда қадимги Хоразм мустақил давлат бўлиб, Искандар, Салавкийлар, Юнон–Бақтрия давлатлари таркибига кирмаган. Бундай сиёсий қулайлик Хоразмда ўзига хос маҳаллий давлатчилик тизимига эга бўлган давлатнинг шаклланишида муҳим омил бўлди. Искандар Ўрта Осиёнинг жанубий ҳудудларида ҳукмронлик қилган вақтда Хоразмда Фарасман исмли одам подшолик қилган. Юнон тарихчиси Арриан Фарасманнинг Искандар билан битим тузганлиги хақида маълумот қолдиради («Александрнинг юришлари» асари). Хоразмдан топиб ўрганилган қадимги шахар харобаларидаги хусусиятлар бу ерда мустаҳкам давлатчилик тизими барпо қилинганлигидан далолат беради. Шундай шахарлардан бири Жонбосқалъадир. Бу шахар тузилишига кўра тўғритўртбурчакли бўлиб, икки қатор мудофаа деворлари билан ўраб олинган ва деворларда шинаклар мавжуд бўлган. Жонбосқалъа икки қисмдан иборат бўлиб, бир қисмида «олов уйлари» – ибодатхоналар, иккинчисида аҳоли турар жойлари бўлган.

www.arxiv.uz қўйқирилганқалъа шахри харобалари бошқа шахарлардан фарқли ўлароқ, асосий иншооти айлана шаклида бўлиб, иншоотнинг марказидаги бино икки қаватли бўлган ва шу бинонинг ўзи айни вақтда расадхона вазифасини ҳам бажарган. Тупроққалъа шахри тўғри бурчакли мудофаа деворлари билан ўраб олинган бўлиб, деворлар хом ғиштдан ишланган ва унда шинаклар билан бирга миноралар ҳам бўлган. Тупроққалъа Хоразм ҳукмдорлари қароргоҳи вазифасини ҳам бажарган. Бу ерда Хоразм давлати шохлари бошқарувига оид бир қанча моддий манбалар ҳамда ҳукмдорларнинг архивлари ҳужжатларидан намуналар ҳам топилган. Хоразм давлати хўжалик ҳаётида дехқончилик ва ҳунармандчилик асосий ўрин эгаллаган. Милоднинг дастлабки асрларидаёқ, бу ерда кумуш ва мис тангалар зарб қилинган. Шунингдек, Хоразмдан Ўрта Осиёдаги энг қадимги ёзув намуналари ҳам топилган бўлиб, улар милоддан аввалги В – ИВ асрларга оид оромий ёзувлари асосида шаклланган. Қ анғДовон ва Хоразм давлатларида мавжуд давлатчилик тизими, хўжалик ҳаётининг тараққий этиб бориши кейинги даврларда Ўзбекистонда юзага келган давлатларнинг юксалишига ҳам ўз таъсирини ўтказган ва уларнинг кейинги босқичларга кўтарилишидаги муҳим омиллардан бўлган.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т., 1992. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т., 1995. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХИ аср бўсаҚасида... Т., 1998. 4. Каримов И.А. Ўтмишсиз келажак, ҳамкорликсиз тараққиёт бўлмайди. ЮНЕСКО ижроия кенгашида сўзлаган нутқи. «Халқ сўзи» газетаси, 1996 й. 25 апрел. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХИ асрга интилмоқда. Т., «Ўзбекистон», 1999. 6. Жўраев Н. ва бошқалар... Ўзбекистон тарихи. Т., 1998. 7. Касўмов А., Васькин И. Основнўе направления внешней политики Республики Узбекистан. Т., 1994. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Эрамиздан аввалги V-IV асрларда қадимги Юнонистон

Давлатчилик тушунчаси ва унинг келиб чиқиши

Салавкийлар давлатида ички сиёсий бошқарув

Узбекистон инсоният цивилизатсиясининг кадимги учокларидан бири

Қадимги Жанубий-Шарқий Осиё цивилизацияси