Марказий Осиёда илк давлатчиликнинг тарихий асослари ва дастлабки босқичлари - Tarix - Referatlar

Марказий Осиёда илк давлатчиликнинг тарихий асослари ва дастлабки босқичлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

122.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Давлат тушунчаси: моҳияти, белгилари, типлари, шакллари, функциялари. 2 . Марказий Осиё ҳудудидаги э нг қадимги давлатлар. Улардаги ижтимоийғиқтисодий ҳаёт 3. Антик давр давлатлари ва маданияти 4. Ўлкамиз ҳудудларида дастлабки шаҳарсозлик маданияти

www.arxiv.uz Меҳнатнинг дастлабки йирик тақсимоти, ихтисослашган ҳунармандчилик, сунъий су²орма деҳқончилик, савдо ва маданий алоқалар, қадимги Миср ва ундаги қатламлар, Месопотамия, Урук маданияти, илк шаҳарсозлик, Бақтрия, Су²диёна, Хоразм, «Авесто», қадимги Фар²она, £ан², Кушонлар. 1. Нафақат Ўрта Осиё, балки дунё тарихида илк давлатчиликнинг пайдо бўлиши масалалари ҳозирги кунда тадқиқотчилар орасида энг долзарб бўлиб турган муаммолардан бири ҳисобланади. Масалани ўрганиб, унга аниқлик киритишдан олдин давлатчиликнинг илдизлари ва пайдо бўлиш шартғшароитларига диққатғэътиборни қаратмоғимиз лозим. Давлат ибтидоий жамоа тузумининг емирилиши, синфларнинг пайдо бўлиши билан ҳукмпрон синфнинг қуроли сифатида унга қарши курашиш учун майдонга чиқди. Давлатнинг иқтисодий соҳадаги моҳияти ишлаб чиқариш воситаларига эгаликни билдирса, сиёсий ҳукмронлик бутун аҳолининг давлат аппарати ва муайян қонунлар ёрдамида ҳукмрон синф учун барчани бўйсунишга мажбуриятидан иборатдир. Давлатнинг белгилари: Аҳолининг ҳудудий белгилари бўйича бўлиниши. Оммавий ҳокимиятнинг пайдо бўлиши. Солиқларнинг мавжудлиги. Ҳуқуқнинг мавжудлиги. Сиёсий ҳокимиятнинг мавжудлиги. Давлат типлари: Давлат ва ҳуқуқ назариясида давлатни типларга ажратишда ягона ёндошув йўқ. Типлар шартли равишда қуйидагиларга бўлинади: - қулдорлик жамияти; - ерга эгалик муносабатларига асосланган (феодал) жамият; - капиталистик жамият; - ҳозирги давлатчилик жамияти.

www.arxiv.uz Шакллари: бошқарув хусусиятига кўра давлат икки шаклда бўлади – монархия ва республика. 1. Монархия – олий давлат ҳокимиятининг монарх томонидан идора қилиниши. 2. Республика – давлатдаги олий ҳокимият муайян муддатга сайланадиган органлар орқали ифодаланади. 3. Оддий ёки унитар – давлат суверенитетини амалга оширувчи ягона давлат ҳокимияти мавжуд бўлади. 4. Мураккаб давлат – мустақилликдан фойдаланувчи алоҳида давлат тузилмаларидан иборат бўлган давлат (империя, федерация кабилар) 5.Империя – зўрлик ёки куч ишлатиш йўли билан ташкил этилган мураккаб давлат. 6.Федерация – ихтиёрийлик асосидаги бир неча давлатлар тузилмасидан иборат давлат. 7. Конфедерация – давлатлар иттифоқи. 8. Давлатлар ҳамдўстлиги. Функциялари: давлатнинг функцияси унинг вазифалари ва мақсадлари билан мустаҳкам боғлиқдир. Шундан келиб чиққан ҳолда давлат функциялари 1 1.Ички функцияларга 2.Ташқи функцияларга бўлинади. Ўзбек халқи давлатчилиги, дастлабки сиёсий тизимлар ўтроқ, сунъий су ғ орма дехқончилик ва чорвачилик хўжалиги заминида бронза асридаёқ Амударё ва Сирдарё хавзаларида вужудга кела бошлаган. Унинг тадрижий давомида милоддан аввалги И минг йиллик бошларида йирик давлат уюшмалари сифатида ривож топган: Ўзбек халқи ва давлатчилиги тарихи салкам 3000 йиллик тарихга эга бўлиб, умумжахон тарихининг ажралмас қисми бўлиб келмоқда, турли

www.arxiv.uz номлар билан аталиши, сулолаларнинг алмашинуви ва ўзгаришлари унинг бутунлигини ва мохиятини ўзгартирмайди: Ўзбек халқи Ўзбекистоннинг маҳаллий туб ахолиси бўлиб, уларнинг тарихи энг қадимги даврларга бориб тақалади: Ўзбекистон худудида яшаган халқлар жахон цивилизациясига улкан ҳисса қўшиб келганлар: Юқорида келтирилган жараёнларнинг таҳлили ўзбек давлатчилиги тарихининг предметини ташкил этади. Ўзбекистонда демократик хуқуқий давлат қуриш жараёнида ўтмишнинг тарихий тажрибаси, ўзбек халқининг қадимий давлатчилик анъаналари беқиёс ахамият касб этиши Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг асарларида ўз аксини топган. Шундан келиб чиққан ҳолда, ўзбек давлатчилиги тарихини холисона, хаққоний равишда яратиш мақсади белгиланган. Вазифаси эса қуйдагилардан иборат: - Ўзбекистонда илк шахар маданиятининг шаклланиши ва энг қ адимги давлатчиликнинг келиб чи қ ишида азалий ў тро қ а ҳ олининг маданияти ҳал этувчи омил бўлганлигини кўрсатиб бериш. - Милоддан аввалги ИХ - ВИИИ хамда ВИИ - ВИ асрларда илк давлатчилигимиз тараққийёти жараёнларини чуқур ва изчил тадқиқ қилиш ва бошқалар. Мавжуд маълумотларга асосан, ўзбек халқи тарихида давлатчилик тизимига ўтиш босқичи, Ўзбекистон худудларида илк давлатларнинг шакилланиш ва ривожланиш жараёни босқичлари қуйдаги давралар билан белгиланади: Бронза даври. Милоддан аввалги ИИ минг йилликнинг иккинчи ярми ва ўрталари. Унчалик катта бўлмаган дехқончилик воҳалари асосида илк давлачилик тизимига ўтиш даври. Бронза давридан темир асрига ўтиш даври. Милоддан аввалги ИХ - ВИИИ асрлар. Майда давлат ташкилотларининг ривожланиши ва йирик ҳарбийғсиёсий уюшмаларининг вужудга келиши.

www.arxiv.uz Илк темир даври. Милоддан аввлги ВИИ - ВИ асрлар. қадимги Хоразм ва қадимги Бақтрия каби йирик давлат уюшмаларининг шакилланиши. Мавзуни мустахкамлаш учун саволлар. 1. Давлат қандай типларга бўлинади? 2. Давлат шакллари ваунинг вазифаси? 3. Ўзбек давлатчилиги тарихи фанини ўқитишдан мақсад нима? 4. Ўзбек давлатчилиги босқичлари? Янги тош асрига (неолит) келиб Ўрта Осиё ҳудудларида деҳқончиликнинг пайдо бўлиши жамият ҳаётида ижтимоийғиқтисодий тараққиёт жараёнларини янада тезлаштирди. Бронза даврига келиб эса деҳқончиликдан чорвачиликнинг ажралиб чиқиши, ихтисослашган ҳунармандчилик хўжаликларининг ривожланиши натижасида ишлаб чиқариш ҳажми кўпайиб, меҳнат қуроллари янада такомиллашиб борди. Жамиятда ишлаб чиқарувчи хўжаликнинг пайдо бўлиши ва жадаллик билан ривожланиши ўз навбатида ижтимоий ҳаётдаги ўзгаришларга сабаб бўлди. Тадқиқотчиларнинг фикрларига қараганда, сунъий суҚоришга асосланган деҳқончилик Ўрта Осиё хўжалигининг асоси ҳисобланиб, бу жараён жанубий Туркманистон, Тожикистон ва Ўзбекистоннинг жанубида бронза (мил. авв. ИИИғИИ йилликлар) даврида, Тошкент воҳаси ва унинг атрофларида эса илк темир (ВИИИ - ИВ асрлар) даврида шаклланиб ривожланди. Ўрта Осиёда илк давлат уюшмалари сунъий суҚориш бирмунча қулай бўлган Амударё (юқори, қуйи, ўрта) оқимлари бўйларида, МурҚоб воҳасида, Зарафшон ва Қашқадарё воҳаларида шаклланиб ривожланади. Бундай ҳолатни дунё тарихидаги дастлабки давлатларғМиср (Нил) ва Месопотамия (Дажла ва Фрот) мисолида ҳам кузатиш мумкин. Ўозирги кунга келиб, Ўрта Осиёнинг жуда кўплаб бронза ва илк темир даврига оид ёдгорликларидан (Сополли, Жарқўтон, Анов, Қизилтепа, Кўзалиқир, Афросиёб, Чуст, Далварзин, Даратепа ва бошқ.) ишлаб чиқарувчи хўжалик билан бевосита боҚлиқ бўлган металл қуроллар топиб ўрганилган.

www.arxiv.uz Металл қуролларининг меҳнат қуроллари сифатида жамият ҳаётига кенг ёйилиши меҳнат унумдорлигининг янада юксалиши учун улкан имкониятлар яратиб, бу жараён давлатчилик пайдо бўлишини янада тезлаштирди. Сўнгги бронза даврига келиб кулолчилик чархининг ишлатила бошланиши натижасида Сополли, Олтинтепа, Гонур, Жарқўтон кабиларда кулолчилик маҳаллалари пайдо бўлади. Шунингдек, ҳунармандчиликнинг тошга, металлга, ёҚочга, суякка ишлов бериш турлари ҳам кенг тарқалади. Ўунармандчиғликнинг ихтисослашуви, алоҳида хўжалик тармоҚи сифатида шаклланиб ривожланиши жамиятдаги иқтисодий тараққиёт учун муҳим аҳамиятга эга бўлиб, давлатчилик пайдо бўлиши учун муҳим бўлган қўшимча маҳсулот кўпайишига туртки бўлди. Ўрта Осиё ҳудудларида яшаган аҳоли қадимги даврлардан бошлаб ўзаро муносабатларни ривожлантириб келганлар. Бронза даврига келиб шимолдаги кўчманчи чорвадор қабилалар ва жанубдаги ўтроқ деҳқончилик аҳолиси ўртасида ўзаро мол айирбошлаш ва маданий алоқалар янада жадаллашди. Бу ўринда ўша даврда шаклланиб кейинчалик янада ривожланган қадимги йўлларнинг аҳамияти беқиёс бўлди. Бу йўллар орқали Ўрта Осиё қадимги аҳолиси минтақадан ташқари қўшни давлатлар Месопотамия, Миср, Ўиндистон, Эрон, АфҚонистон кабилар билан турли алоқаларни ривожлантирганлар. Хуллас, Бронза даврига келиб аҳоли ишлаб чиқаришнинг маълум бир соҳаларига — деҳқончилик, чорвачилик ва ҳунармандчиликка ихтисослашиб борди. Бу жараён ишлаб чиқарувчи кучларнинг ўсиши ва уларнинг бир ерга тўпланиши учун замин яратди. Ишлаб чиқарувчи кучларнинг ўсиши ўз навғбатида маҳсулот ҳажмининг ўсиб, қўшимча маҳсулот пайдо бўлишига сабаб бўлди. Демак, қадимги хўжаликларнинг ихтисослашуви, суҚорма деҳқончиликнинг ривожланиши, металлнинг ҳаётга жадаллик билан кириб келиши ва ёйилиши, ҳунармандчиликда турли тармоқларнинг ривожланиши, ўзаро айирбошлаш ва савдоғсотиқ тараққий этиши натижасида жамият

www.arxiv.uz ҳаётида ижтимоийғиқтисодий юксалиш кузатилади. Бу юксалиш илк давлатчиликнинг асосий пойдевори ҳисобланади. Мил. авв. ИВ минг йилликка келиб қадимги Миср хўжалигида сунъий суҚоришга асосланган деҳқончилик катта ютуқларга эришади. Кўп тармоқли бўлган ҳунармандчилик деҳқончиликдан ажралиб чиқади. Савдоғсотиқ кенг миқёсда ривожланиб боради. Айнан мана шу даврда жамиятнинг ижтимоий ҳаётида ҳам тубдан ўзгаришлар бўлиб ўтди. Аҳоли орасида табақаланиш рўй бериб, жамият учта — ҳукмрон қатлам (қабила оқсоқоллари, коҳинлар, бой жамоачилар), деҳқончилик жамоаси аъзолари (Қад. Миср жамиятдаги моддий ишлаб чиқарувчилар) ва қуллар қатламларига бўлинади. Мил. авв. ИВ минг йилликнинг иккинчи ярмида Қадимги Мисрда шаҳар маркази атрофидаги бир нечта қишлоқларни бирлаштирган унчалик катта бўлмаган вилоятлар (номлар) доирасида дастлабки давлатлар пайдо бўлади. Марказий шаҳарлар марказида ҳукмдор қароргоҳи ва бош худо ибодатхонаси жойлашган. Бу даврда Қуйи Мисрда 22 та ном, Юқори Мисрда 20 та ном бўлгани маълум. Мил. авв. ИВ минг йиллик охирларига келиб барча номлар бирлаштирилиб Қуйи ва Юқори подшолиликлар ташкил топади. Қуйи Миср подшолиги пойтахти Энхаб (Нехен) шаҳри, Юқори Миср подшолиги пойтахти эса Буто шаҳри эди. Қадимги Мисрнинг ривожланиши Ўрта, Янги ва Сўнгги подшоликлар даврларига бўлинади. Мил. авв. В минг йилликка келиб, қадимги Месопотамия аҳолиси ҳаётида Халаф маданияти (ТалғХалаф қишлоҚи номидан) маълум аҳамиятга эга бўлган бўлсағда, бу ҳудудларда жамиятнинг табақалашуви ва давлатчиликнинг пайдо бўлиши ҳамда Шумер цивилизациясининг асослари Урук (ИВ минг йилликнинг иккинчи ярми) маданияти билан боҚлиқдир. Бу даврда Месопотамия хўжалигининг асосини суҚорма деҳқончилик ташкил этарди. Астағсекинлик билан деҳқончиликдан ҳунармандчилик хўжаликлари ажралиб чиқиб, улар жамият ривожланишида катта аҳамиятга эга бўлган тармоқларга айлана бошлайди. Ички ва ташқи алмашинув ривожланади. Қўшни вилоятлардан мис, олтин, қурилиш моллари,

www.arxiv.uz қимматбаҳо тошлар келтирила бошланади. Манзилгоҳлар ўлчамлари кенгайиб, улар маданий, маъмурий, сиёсий ва диний марказларга айланиб боради. Мил. авв. ИВ минг йилликка келиб ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиши натижасида ишлаб чиқариш муносабатлари ҳам тараққий этади. Натижада Месопотамия жамиятда мулкий тенгсизлик ва ижтимоий табақаланиш рўй беради. Мил. авв. ИИИ йилликнинг бошлари Месопотамиянинг (Тигр ва Евфрат дарёлари водийси) жанубида Шумер, Ўрта қисмида эса Аккад каби давлатлар Эреду, Ур, Ларса, Урук, Умма, Лагас каби бир нечта шаҳарғдавлатлар мавжуд эди. Ўша давр Месопотамия ривожланишининг асосини суҚорма деҳқончилик ташкил этарди. Ўзбекистон тарихининг жуда катта даври ёзма манбаларсиз, археология ва антропологияга оид манбаларга таянган холда ўрганилади. Инсониятнинг энг қадимги даври «тош даври» деб аталган ва энг қадимги давлардан мил.авв. 4ғ3 минг йилликларгача давом этган. Ўзбекистон худудида энг қадимги одамлар тош даврининг илк даврларидаёқ жойлаша бошланган. Илк палеолит даврига оид маконлар Фарғона водийсидаги Селунгур ва Тошкент вилоятида жойлашган Кўлбулоқ маконларидан топиб ўрганилган. Уларнинг маконлари асосан булоқ ва дарё бўйларида жойлашган, асосан овчилик ва термачилик билан шуғулланганлар. Ўзбекистон ҳудудида қадимги одамларнинг дастлабки вакилларидан бири неандерталь одамлари ҳисобланган. Бу одам қолдиқлари Бойсун тоғидаги Тешиктош ғоридан топилган бўлиб, милоддан аввалги 100 – 40 минг йилликларда Осиё ва Европада кенг тарғалган эди. Бу даврда одамлар қўлидаги қуроллар турлари кўпайди ва найзасимон, қирғичсимон, пичоқсимон ва бошқа қуроллар пайдо бўлди. Бу даврда иқлим анча совуқ бўлиб, одамлар ғорларда яшаганлар ва оловдан фойдаланганлар.

www.arxiv.uz Сўнгги тош даврида (милоддан аввалги 40 – 12 минг йилликлар) замонавий қиёфадаги одамларнинг вужудга келиши билан бирга йирик хайвонларни ов қилиш жараёни ривожланди. Ертўла ва чайласимон турар жойлар пайдо бўлди. Жамиятда жуфт оилалар пайдо бўлди, уруғ жамоаси юзага келди. Аёлнинг жамиятдаги мавқеи анча юксалди. Она уруғи даври – матриархат вужудга келди. Сўнгги тош даврининг энг катта ютуқларидан бири тасвирий санъатнинг юзага келиши эди. Ҳайкалтарошлик ва рассомчилик, диний тушунчалар шакллана бошлади. 2ғмасала. Мезолит – ўрта тош даврида (милоддан аввалги 12 – 7 минг йилликлар) музлик чекинди ва хайвонот ҳамда наботот дунёсида кўпгина ўзгаришлар содир бўлди. Инсон ҳаётидаги дастлабки йирик кашфиётлардан бири – ўқ ғ ёй кашф этилди. Овчилик билан бирга балиқчилик ҳам ривожланди. Хайвонларни хонакилаштириш натижасида чорвачиликка асос солинди. Мезолит даврининг сўнгги босқичларидан Олд Осиё ва Икки дарё оралиғида дехқончилик хўжалиги шаклланди ва бу жараён Ўрта Осиёда, жумладан, Ўзбекистонда кейинроқ юзага келди. Неолитғянги тош даврида (м.авв.6ғ4 м.йй) Жанубий Туркманистон худудларида дехқончиликка ўтиш бошланди. Хўжаликнинг ишлаб чиқариш шаклига ўтилиши инсоният тарихида, кишилик жамиятида инқилоб юз беришига олиб келди. Энеолитғмисғтош даврида (м.авв. 4ғ3 м.йй) одамлар металлни кашф этдилар ва шу даврлардан бошлаб Ўрта Осиё кишилик жамияти тарихида янги маданий ва иқтисодий ўзгаришлар содир бўлди. Кулолчилик, тўқувчилик вужудга келди, пахсадан уйлар қурила бошланди. қурилишда хом ғиштдан ҳам фойдаланилди ҳамда кўп хонали турар жойлар барпо этилди. Милоддан аввалги 4 минг йилликда

www.arxiv.uz Ўрта Осиё жанубида суғорма дехқончилик юзага келди, кўплаб суғориш тармоқлари вужудга келтирилди, унумдорлик аста оша борди. 3ғмасала: Бронза даври бошланиши билан (милоддан аввалги 3ғминг йиллик ўрталари) жамиятда отанинг мақеи ошди ва патриархат юзага келди. Бу даврда Ўзбекистон худудларида дехқончилик кенг тарқалди. Ишлаб чиқариш муносабатлари ривожланди ва ижтимоийғиқтисодий жараёнлар тараққий этди. Бронза даврида Ўрта Осиёнинг жанубий қисмида баланд бўйли, боши чўзинчоқ, юзи ингичка кўринишдаги одамлар тарқалган. Ўрта Осиёнинг шимолий дашти ва чўл қисмида боши думалоқ, юзи жуда кенг ва чўзиқ бўлмаган қабилалар яшаган. Жанубий қиёфали одамлар Ўрта Ер денгизи ирки вакиллари деб юритилади, улар Олд Осиё, Месопотамия, Эрон, Афғонистон, Ўрта Осиёнинг жануби, Хиндистон худудларида тарқалган. Шимолий қиёфали одамлар Жанубий Сибир худудидан қозоғистон ва Ўрта Осиёнинг шимолийғшарқий қисми, Урал, Волга чегараларигача тарқалган. Милоддан аввалги ИИ минг йилликнинг иккинчи ярмида Ўрта Осиё худудларида қадимги жанубий ва шимолий қиёфадаги, яъни, дехқончилик ва чорвачилик билан шуғулланувчи одамларнинг аралашуви бошланди ва бу худудларда турли элатга асос солинди. Ўзбекистонда сўғдлар, бақтрийлар, хоразмийлар ва саклар кейинги халқларнинг шаклланишида ўз ўрнига эга бўлган. Бу халқлар хақида айрим антик давр тарихчилари ўз асарларида ёзиб қолдирганлар. Милоддан аввалги 1 минг йилликдан бошлаб йирик маданийғтарихий вилоятлар: Хоразм, Бақтрия, Сўғд, Фарғона, Шош (Чоч) кабилар юзага келди ва ўрта асрларда ҳам Шарқдаги энг машхур сиёсий ва маданий марказлага айланиб қолди.

www.arxiv.uz 4ғмасала: Антропологик ва ёзма манбалар Ўрта Осиёда алохида энг қадимги элатларнинг шаклланиши ва этник худудларнинг ажрала бошлаши милоддан аввалги ИХғВИИИ асрларда юз берганлиги хақида маълумот беради. Этногенез жараёни турли халқларнинг аждодлари тарихидан бошланади. Ўрта Осиё мураккаб этникғмаданий тараққийёт чоррахасида жойлашган бўлиб, мезолит давридаёқ бу ерда дастлаб қадимги овчилар ва балиқчилар, кейинги даврларида дехқонлар, овчилар, балиқчилар, дехқонлар ва чорвадорларнинг турли кўринишдаги ўзаро алоқалари пайдо бўлди. Уларнинг бу яқинлиги фақатгина маданий жихатдан эмас, балки, этник жихатдан ҳам аралашиб кетишига олиб келган. Бироқ, шуни таъкидлаш жоизки, хар қанча янги қабилалар келиб қўшилмасин, ўзбек этногенези асосини туб махаллий ахоли ташкил этган. И.Каримов Тарихий хотирасиз келажак йўқ «Тарихимиз каби қадим маданиятимизнинг яратилишида ҳам унга кўплаб этник гуруҳлар, элғэлатлар ўз улушини қўшган. Бу табиий хол, чунки, хеч қачон хеч қаерда фақат битта миллатга мансуб маданият бўлмайди». 5ғмасала: минг йиллар давомида Ўзбекистон худудларида яшаб ўтган қабилалар ва элатларнинг тарихи ва маданияти изсиз йўқолиб кетмаган. Ушбу элатларнинг айримлари аждодларимизнинг йирик гурухларини ташкил этиб, энг қадимги ёзма манбаларда тилга олинган. Археологик маълумотлар Ўзбекистон худудларида дехқончилик милоддан аввалги 2 минг йилликда кенг тарқалганлигини тасдиқлайди. Бронза даврига оид маконлар Ўзбекистоннинг Сурхондарё, Бухоро, Хоразм худудларидан топиб, ўрганилган. Сополлитепа, Жарқўтон манзилгохларида мудофаа деворлари билан ўраб олинган кўп хонали турарғжойлар, хунармандчилик устахоналари, қуроллар топиб ўрганилган. Дехқончилик ва чорвачилик маданияти ёдгорликлари

www.arxiv.uz орасида Хоразмдаги Тозабоғёб маданияти анча машхур. Бундаги турар жойлар ва мехнат қуроллари кўплаб топилган. Бухоро вохасидан топилган Замонбобо кўли яқинидаги манзилгох дехқончилик ва чорвачилик билан шуғулланган одамлар макони хисобланади. Бу даврда Замонбобо одамлари қорамол, от, туя, қўй, эчкиларни қўлга ўргатганлар. Ўзбекистон худудларидан топиб ўрганилган, турли даврларга оид Саразм, Калтаминор, Мўминобод, Гужайли, Чуст, Бургулик каби дехқончилик ва чорвачилик маданиятлари уша давр тараққийётидаги мухим хусусиятларини ўзида мужассам этган. Шу даврдаги Ўзбекистон туб ахолиси хаётида катта ижтимоий, иқтисодий ва мадний ўзгаришлар содир бўлган. Энг қадимги давлатлар. Улардаги ижтимоийғиқтисодий ҳаёт Ўтган асрнинг охирларидан бошлаб ҳозирги кунга қадар «Авесто» маълумотлари (вилоятларнинг Арёшаёна бўйича бирлашиши) Геродот ва Гекатей асарлари («Катта Хоразм»), шунингдек, Ктесийнинг қадимги Бақтрия подшолиги ҳақидаги маълумотлари ва ниҳоят археологик тадқиқотлар натижалари Ўрта Осиёда илк давлат уюшмаларининг пайдо бўлиши муаммоларини ўрганиш учун асос бўлган бўлишига қарамасдан, қадимги давлатлар ҳудудлари, шакллари, бошқарув тизими ва санаси билан боҚлиқ бўлган мавзуларнинг айрим йўналишлари ҳамон илмий баҳсларга сабаб бўлмоқда. Ижтимоийғиқтисодий аҳволни таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, мил. авв. И минг йилликнинг бошларига келиб, Ўрта Осиёнинг нисбатан ривожланган ҳудудларида илк давлат уюшмалари пайдо бўла бошлайди. Мил. авв. ИХғВИИИ асрларга келиб, Бақтрия (Жанубий Ўзбекистон, Жанубий Тожикистон, Шимолий АфҚонистон) ҳудудларида ҳарбий аҳамиятга эга

www.arxiv.uz бўлган сиёсий бирлашмалар ташкил топади. Ўша даврда МарҚиёна ва СўҚдиёна қадимги Бақтриянинг айрим қисмлари бўлганлиги ҳақида турли маълумотлар бор. Бақтрия Шарқдаги энг муҳим ҳарбий ва иқтисодий марказлардан бири бўлиб, аҳолининг, қудратли шаҳарлар ва қалъаларнинг кўплиги, табиий хом ашёга бойлиги, муҳим марказий савдо йўллари чорраҳасида жойлашганлиги, ҳунармандчиликнинг равнақи шундан далолат беради. Сўнгги йилларда олиб борилган тадқиқотлар «Катта Хоразм», «Қадимги Хоразм» масалаларига бирмунча аниқликлар киритди. Археологик тадқиқотлар натижаларига кўра, Хоразм тупроҚида мил. авв. ВИИИғВИИ асрларга оид пахса ёки хом Қишт турар жойлар аниқланмаган (турар жойлар ярим ертўлалардан иборат). Қадимги Хоразм давлати мил. авв. ВИ асрда Амударёнинг ўрта оқими қисмидан Оролга яқин бўлган ерларда вужудга келган. Бақтрия ва Хоразм давлатининг ҳудудий чегаралари Ўрта Амударё оқимидаги ерлар орқали ўтган. Хоразмнинг йирик суҚориш иншоотлари мил. авв. ВИғВ асрларга оиддир. Ўлкада бу даврларга оид кўпгина шаҳар ва қишлоқлар харобалари очиб ўрганилган. Улардаги топилмалар, манзилгоҳлар, хом Қишт ва пахсадан қад кўтарган бўлиб, аҳоли деҳқончилик ва чорвачилик билан шу қ улланган. Шаҳарларда ҳунармандчилик ривожланган. Қадимги Сў ғ диёна, Зарафшон ва Қашқадарё воҳаларида жойлашган бўлиб, жанубиғшарқда Бақтрия, шимолиғҚарбда Хоразм билан чегарадош бўлган. Сў ғ диёна ҳақида «Авесто», аҳмонийлар даври, миххат ёзувлари ва юнонғрим тарихчилари маълумотлар берадилар. Қашқадарёдаги бир қатор турарғжойлар ва уйғқўр ғ онлар қолдиқлари мил. авв. ИХғВИИИ асрларга оиддир. Сў ғ диёнада Афросиёб, Ерқўр ғ он, Узунқир каби йирик шаҳар марказлари ҳамда қўшни вилоятлар ва давлатлар билан ўзаро иқтисодий ва маданий алоқалар ривожланади. Ўзбекистон ҳудудларидаги энг қадимги давлатлар ҳақида зардўштийларнинг муқаддас диний китоби «Авесто», аҳмонийларнинг

www.arxiv.uz миххат ёзувлари (Бехистун, Нақши Рустам, Суза, Персепол) юнонғрим тарихчиларининг (Геродот, Гекатей, Курций Руф, Арриан, Страбон ва бошқалар) маълумотлар беради. Сўнгги йилларда қадимги Бақтрия, Сў ғ диёна ва Хоразм ҳудудларида олиб борилган археологик тадқиқотлар кўп ҳолларда ёзма манбалар маълумотларини тасдиқлайди. Мил. авв. 559 йилда Эронда подшо Кир ИИ аҳмонийлар давлатига асос солади. Мил. авв. 545ғ540 йилларга келиб аҳмоний подшолари Ўрта Осиёдаги Парфия, МарҚиёна, Бақтрия, СўҚдиёна каби вилоятлар ва кўчманчи қабилалар устидан ўз ҳукмронликларини ўрнатдилар. Ўрта Осиё халқлари босқинчиларга қарши мардонавор кураш олиб бордилар. Хусусан, кўчманчи массагет қабилалари аҳмонийларнинг катта қўшинларини торғмор этдилар (мил. авв. 530 йил). Бу жангда форс подшоси Кир ИИ ҳам ҳалок бўлди. Шунингдек, мил. авв. 522 ва 519ғ518 йилларда Мар ғ иёнада ҳамда саклар ўлкасида форсларга қарши қўз ғ олонлар кўтарилади. Бу даврда қадимги Бақтрия аҳолисининг асосий машҚулоти деҳқончилик эди. Қалаимир, Кучуктепа, Қизилтепа, Қизилча, Бандихон каби мил. авв.ВИғИВ аср ёдгорликларидан кўплаб меҳнат қуроллари топилган. Деҳқончилик сунъий суҚоришга асосланган. Бу ҳудудларда ундан ташқари чорвачилик, кулолчилик, темирчилик ва бадиий ҳунармандчилик (Амударё хазинаси) ҳам ривожланади. Мил. авв. ВИғИВ асрларда СўҚдиёнада кўплаб шаҳар ва қишлоқлар бўлиб, улар форс подшоларига каттағкатта солиқлар тўлаб турганлар. Хусусан, бу даврга оид Узунқир, ЕрқўрҚон, Афросиёб, Лолазор, Хўжа Бўстон, Сангиртепа, Чордара, ҚўрҚонча, Кўктепа каби 50 дан зиёд ёдгорликлар ўрганилган. Бу ҳудудлардан топилган кўпгина топилмалар аҳолининг деҳқончилик, чорвачилик ва ҳунармандчилик билан шуҚулланганидан далолат беради. Шунингдек, савдоғсотиқ ва ўзаро алоқалар ҳам анча ривожланади. Бу даврда Хоразм ҳудудларида ҳам йирикғйирик манзилгоҳлар мавжуд эди. Қишлоқларда деҳқончилик, шаҳарларда эса ҳунармандчилик ривожланган

www.arxiv.uz эди. Жонбосқалъа, Кўзалиқир, Тупроққалъа кабилар маданий марказлар ҳисобланган. Ўзбекистондаги энг қадимги маҳаллий ёзув намуналари ҳам Хоразм ҳудудларидан (Тупроққалъа, мил. авв.ИВ аср) топилган. Мил. авв. 329 йилга келиб, македониялик Искандарнинг Ўрта Осиёга юришлари бошланди. Искандар қўшинлари СўҚдиёна ва Уструшона ерларида жуда қаттиқ қаршиликка дуч келди. Жангларда Искандарнинг ўзи ҳам бир неча марта ярадор бўлди. Мил. ав.. 329ғ327 йиллар давомида маҳаллий сўҚдий аҳоли Спитаман бошчилигида юнонғмакедон босқинчиларига қарши кураш олиб бориб, уларга жуда катта талафот етказди. Искандар қўшинлари ҳеч қачон СўҚдиёнадагидек қаршиликка учрамаган эди. Мил. авв. 323 йилда македониялик Искандар вафот этганидан сўнг Ўрта Осиё ерлари Салавка ҳукмронлиги остига ўтади (мил. авв. 306 йил). Салавкийлардан бўлган Антиох И даврида (мил. авв. 280ғ261 йй.) Ўрта Осиё вилоятларида тинч ҳаёт бошланиб, қишлоқ хўжалиги, ҳунармандчилик, савдоғсотиқ анчагина ривожланади. Ўрта Осиё ерлари салавкийлар давлатининг муҳим қисми бўлиб, ҳарбийғстратегик ва иқтисодий аҳамиятга эга эди. Ўрта Осиё вилоятларининг салавкийлар давлати таркибига кирган даври юнонғмакедон юришлари пайтида вайрон бўлган ишлаб чиқарувчи кучларнинг ва бақтрияликлар, сўҚдийлар ҳамда пафияликларнинг босқинчиларга қарши курашда бирлашув даври бўлди. Мил. авв. ИИИ асрнинг ўрталарига келиб, салавкийлар давлатида тахт учун ўзаро курашлар авж олиб кетди. Натижада дастлаб Парфия, кейин эса ЮнонғБақтрия давлатлари салавкийлардан ажралиб чиқди. Мил. авв. 250 йилда биринчи ЮнонғБақтрия подшоси Диодод ўзини ҳукмдор деб эълон қилди ва тангалар зарб этди. Тангашунослик маълумотларига кўра, мил. авв. ИИИ асрнинг охиригача ЮнонғБақтрияда бир неча подшолар ўтганки, улар ёзма манбаларда эслатилмайди. Мил. авв. ИИ аср бошларига келиб Деметрий, Евкратид каби подшолар ЮнонғБақтрия ерларини жанубга томон кенгайтириб борадилар. Мил. авв. ИИ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб

www.arxiv.uz кўчманчи қабилаларнинг ҳужумлари ва ўзаро курашлари натижасида ЮнонғБақтрия подшолиги қулатилади. Ўзбекистонда қадимги маҳаллий давлатчилик тарихи қанғДовон, Хоразм давлатлари ривожи билан узвий боғланади. Қанғдавлати милоддан аввалги ИИИ асрнинг бошларида пайдо бўлди. Унинг дастлабки даврлардаги ҳудудлари Тошкент воҳасидан иборат бўлган. Қанғдавлатининг ташкил топиши асосий сабабларидан бири ташқи ҳарбий ҳужумлардан ҳимояланиш зарурияти бўлган. Милоддан аввалги 329 йилда Искандар қўшинлари Бекобод ва Ҳўжанд оралиғида Сирдарёдан кечиб ўтиб, босқинчилик қилганида маҳаллий аҳоли унга қарши қаттиқ қаршилик кўрсатган. Бундан натижа чиқара олмаган Искандар ортга қайтишга ва Ҳўжанд яқинида Александрия Эсхата шахрига асос солишга мажбур бўлган эди. Бу хақда Квинт курций Руф ўз асарида эслатиб ўтади («Македонский тарихи» асари). Милоддан аввалги ИИ ва милодий И асрда Қанғдавлатининг ҳудуди кенгайиб, Тошкент воҳаси, Сирдарёнинг ўрта оқимидаги ерлар, Талас водийси ва Чу дарёларнинг қуйи оқимидаги ерларни ўз таркибига киритади. Қанғдавлатининг иккита пойтахти бўлиб, бири қанғдиз (Оққўрғон) ва иккинчиси Ўтрор бўлган. Қанғдавлати аҳолиси таркибини асосан дехқонлар ва чорвадорлар ташкил этган. Ўтроқ аҳоли шахарларда ва водийларда яшаб, дехқончилик, ҳунармандчилик ва савдо билан машғул бўлган. Дашт туманларида эса чорвачилик ривожланган. Милодан аввалги ИИ асрда Қанғқабилалари энг қудратли давлат бирлашмасига айланади, унинг ҳукмдорлари ўз номларидан тангалар зарб қилдилар. Қанғдавлатининг иқтисодий тараққийётига Буюк Ипак йўлининг давлат ҳудудларидан ўтган шимолий тармоғи катта таъсир ўтказади. Қанғдавлати милодий ИИИ асрга келиб парчаланиб кетади.

www.arxiv.uz Ўзбек халқи давлатчилиги тарихи бўйича кам ўрганилган масалалардан бири Довон давлати тарихидир. Хитой манбаларида Давань номи билан аталган давлат бошқа манбаларда Паркана, Фрагана каби бир қанча номлар билан юритилган. Довон давлати тахминан милоддан аввалги ИИИ асрда пайдо бўлган. Манбаларга кўра, Фарғона – Довон давлатида 300 минг аҳоли яшага ва бу ерда 70 га яқин катта – кичик шахарлар бўлган. Шахарлар орасида Эрши шахри алоҳида аҳамиятга эга бўлган ва Давлат пойтахти ҳисобланган. Милоддан аввалги 104 – 101 йилларда Хитой қўшинлари жанг қилиб, Эршини босиб олган вақтда Довонликларга Қанғдавлати қўшинлари ёрдамга етиб келди ва икки ўртада тузилган сулҳ шартномасига кўра, хитойликлар Довон давлат ҳудудларидан чиқиб кетадилар. Фарғона водийси ҳудудларидан қадимги даврга оид уй қўрғонлар, қишлоқлар, шахарлар харобалари топиб ўрганилган.Довон давлатининг асосий аҳолиси дехқончилик, ҳунармандчилик, савдо – сотиқ билан шуғулланганлар. Довон дехқонлари арпа, шоли, буғдой ва беда етиштиришда машҳур бўлганлар. Боғдорчилик ва узумчилик кенг тарқалган. Фарғона – Довон давлатининг ўзига хос бойликларидан бири унинг «самовий» отлари бўлган. Манбаларга кўра Хитой императорларининг Довонга босқинчилик уюуштиришларининг асосий сабабларидан бири ҳам айнан ана шу «самовий» отларни қўлга киритиш бўлган. Довон давлати Хитой, Ҳиндистон ва бошқа Шарқ мамлакатлари билан олиб бориладиган халқаро савдода муҳим ўрин эгаллаганлар. Довон давлати милодий ИИ асргача мавжуд бўлган. Милоддан аввалги ИВ – ИИ асрларда қадимги Хоразм мустақил давлат бўлиб, Искандар, Салавкийлар, Юнон–Бақтрия давлатлари таркибига кирмаган. Бундай сиёсий қулайлик Хоразмда ўзига хос маҳаллий давлатчилик тизимига эга бўлган давлатнинг шаклланишида муҳим омил бўлди. Искандар Ўрта Осиёнинг жанубий ҳудудларида ҳукмронлик қилган вақтда Хоразмда Фарасман исмли одам подшолик қилган. Юнон тарихчиси

www.arxiv.uz Арриан Фарасманнинг Искандар билан битим тузганлиги хақида маълумот қолдиради («Александрнинг юришлари» асари). Хоразмдан топиб ўрганилган қадимги шахар харобаларидаги хусусиятлар бу ерда мустаҳкам давлатчилик тизими барпо қилинганлигидан далолат беради. Шундай шахарлардан бири Жонбосқалъадир. Бу шахар тузилишига кўра тўғритўртбурчакли бўлиб, икки қатор мудофаа деворлари билан ўраб олинган ва деворларда шинаклар мавжуд бўлган. Жонбосқалъа икки қисмдан иборат бўлиб, бир қисмида «олов уйлари» – ибодатхоналар, иккинчисида аҳоли турар жойлари бўлган. қўйқирилганқалъа шахри харобалари бошқа шахарлардан фарқли ўлароқ, асосий иншооти айлана шаклида бўлиб, иншоотнинг марказидаги бино икки қаватли бўлган ва шу бинонинг ўзи айни вақтда расадхона вазифасини ҳам бажарган. Тупроққалъа шахри тўғри бурчакли мудофаа деворлари билан ўраб олинган бўлиб, деворлар хом ғиштдан ишланган ва унда шинаклар билан бирга миноралар ҳам бўлган. Тупроққалъа Хоразм ҳукмдорлари қароргоҳи вазифасини ҳам бажарган. Бу ерда Хоразм давлати шохлари бошқарувига оид бир қанча моддий манбалар ҳамда ҳукмдорларнинг архивлари ҳужжатларидан намуналар ҳам топилган. Хоразм давлати хўжалик ҳаётида дехқончилик ва ҳунармандчилик асосий ўрин эгаллаган. Милоднинг дастлабки асрларидаёқ, бу ерда кумуш ва мис тангалар зарб қилинган. Шунингдек, Хоразмдан Ўрта Осиёдаги энг қадимги ёзув намуналари ҳам топилган бўлиб, улар милоддан аввалги В – ИВ асрларга оид оромий ёзувлари асосида шаклланган. Қанғ Довон ва Хоразм давлатларида мавжуд давлатчилик тизими, хўжалик ҳаётининг тараққий этиб бориши кейинги даврларда Ўзбекистонда юзага келган давлатларнинг юксалишига ҳам ўз таъсирини ўтказган ва уларнинг кейинги босқичларга кўтарилишидаги муҳим омиллардан бўлган. Мавзуни мустаҳкамлаш учун саволлар:

www.arxiv.uz 1. Қанғ Довон ва Хоразм давлатлари давлат бошқаруви хусусиятлари қандай бўлган? 2. Қанғ Довон ва Хоразм давлатлари тўғрисида тарихий асарларда қандай маълумотлар учрайди? 3. Қанғ Довон ва Хоразм давлатлари маданий ҳаёти хақида ўз фикрингизни билдиринг. Ўлкамиз ҳудудларида дастлабки шаҳарсозлик маданияти Тадқиқотчиларнинг фикрларига қараганда, илк шаҳарларнинг пайдо бўлиши дастлабки давлатчилик шаклланишида энг муҳим ва асосий омил бўлиб, бу иккала жараён узвий боҚлиқ ҳолда кечган. Маълумки, мил. авв. ИИ минг йилликка келиб қадимги Ўзбекистоннинг деҳқончилик воҳаларида ўтроқ қабилалар ривожланиб, аҳолининг алоҳида жойлашув тизими шаклланади. Аҳолининг алоҳида жойлашув манзилгоҳларидаги ижтимоийғиқтисодий ўзгаришларғўтроқ деҳқончиликнинг ривожланиши, аҳоли зичлигининг юқори даражаси, ҳунармандчиликнинг тараққий этиши, ижтимоий табақаланиш ва бошқарув тизимининг мураккаблашиб бориши, ўзаро алмашинув, савдоғсотиқ ва маданий алоқаларининг кучайиши ҳамда ҳарбийғсиёсий вазият Ўзбекистон ҳудудларида дастлабки шаҳарларнинг пайдо бўлишида асосий омиллардан ҳисобланади. Жамият ҳаётида содир бўлган ижтимоийғиқтисодий ўзгаришлар мил. авв. ИИИ минг йилликнинг охириғИИ минг йилликнинг бошларига келиб, Ўрта Осиё ҳудудларида дастлабки шаҳарларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Шаҳар маданиятининг шаклланиши ҳам худди жамият тараққиётида бўлгани каби узлуксиз тараққиёт йўли билан ривожланган. Бу қонуниятга кўра шаҳарсозлик маданиятининг шаклланиши, узоқ, босқичмағбосқич даврларни босиб ўтган. Мил. авв. ИИ минг йилликка оид Ўрта Осиёдаги Жарқўтон, Сополли, Дашли, Гонур, Намозгоҳ, Олтинтепа, УлуҚтепа кабиларда илк

www.arxiv.uz шаҳарсозлик маданиятининг шаклланиши ва ривожланиши учун қуйидаги омиллар муҳим аҳамиятга эга бўлди:  аҳолининг ўтроқ деҳқончиликка ўтиши ва кенг воҳалар бўйлаб ёйилиши;  ҳунармандчиликнинг ривожланиши ва айрим соҳаларга ихтисослашиши;  қадимги савдо йўлларининг ривожланиши натижасида иқтисодий ва маданий алоқалар ҳамда савдоғсотиқнинг тараққий этиши;  табиийғгеографик ҳамда ҳарбийғстратегик шартғшароитлар. Шаҳар маданияти даставвал Ўзбекистоннинг жанубида, Сурхондарё ҳудудида шаклланди, сўнгра эса шимолга Сў ғ д (Қашқадарё, Самарқанд, Бухоро), Хоразм, Шош ва ФарҚона ҳудудларига тарқалди. Бу — айнан юртлар ва халқлар тараққиётидаги нотекислик каби тарихий қонуниятга зид эмас. Кўп сонли археологик топилмаларнинг далолат беришича, Ўзбекистондаги айрим кўҳна шаҳарларнинг ёши 2700ғ3000 йилдан кам эмас. Уларга Афросиёб (Самарқанд), Қизилтепа (Сурхондарё), Узунқир, Ерқўр ғ он (Қашқадарё) кабилар киради. Қадимги шаҳарлар — тарихий ривожланишдаги урбанистик жараёнда муҳим аҳамиятга эга бўлган жамият тараққиётининг ижтимоий асоси ҳисобланади. Фикримизча, шаҳарлар тарихини ўрганиш жараёнида даставвал, энг қадимги шаҳарлар шаклланиши ва ривожланиши; аниқ ҳудудлар ва вилоятлардаги тарихийғмаданий шартғшароитнинг таъсири; экологикғгеографик, ижтимоий, иқтисодий ва демографик муҳитларнинг даражаси ва таъсир доираси; шаҳарларнинг вазифаси; қадимги шаҳар марказларининг тарихийғмаданий жараёнлардаги ўрни ва аҳамияти масалаларига кенг эътибор қаратиш лозим.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т., 1992. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т., 1995. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХИ аср бўсаҚасида... Т., 1998. 4. Каримов И.А. Ўтмишсиз келажак, ҳамкорликсиз тараққиёт бўлмайди. ЮНЕСКО ижроия кенгашида сўзлаган нутқи. «Халқ сўзи» газетаси, 1996 й. 25 апрел. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХИ асрга интилмоқда. Т., «Ўзбекистон», 1999. 6. Жўраев Н. ва бошқалар... Ўзбекистон тарихи. Т., 1998. 7. Касўмов А., Васькин И. Основнўе направления внешней политики Республики Узбекистан. Т., 1994. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Марказий Oсиё ҳудудида қадимги давлатчиликнинг пайдо бўлиш

Марказий Осиёда бунёд этилган ислом обидалари

Давлатчилик тушунчаси ва унинг келиб чиқиши

Бошқарув асосларининг шаклланиши ва давлатларнинг ташкил топиши

Ўзбекистонда қадимги давлатчиликнинг турлари ва бошқарув шакли