Марказий Осиёлик машҳур ислом олимлари - Tarix - Referatlar

Марказий Осиёлик машҳур ислом олимлари

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78 KB

Ko'chirib olish

Марказий Осиёлик машҳур ислом олимлари Режа: 1.Халифалик даврида Марказий Осиёлик машхур Ислом олимларининг етишиб чиқиши. 2.Муслим ибн ал-Ҳажжож (821-875), Имом ат-Термизий (824-893), Имом Нисоий(830-915), Абу Абдурраҳмон Абдуллоҳ ибн ал- Марвазий (736-798) лар фаолияти 3.Абу Мансур Муқаммад ибн Муқаммад Мотурудий Самарқандий таълимоти

Юқорида айтганимиздек, Исломнинг Марказий Осиёга тарқалиши туфайли бу ерда жуда кўп маҳаллий Ислом олимлари-ҳадисшунос (муҳаддис), Қуръон таф- сиршунослари (муфассир) ва Ислом дини қонун-қоида-лари, йўл-йўриқлари билан шуғулланувчи юзлаб маш-ҳур, Ислом дунёси тан олган олимлар етишиб чиқдилар. Булар Ислом дини борасида жаҳон фанига ўзларининг улкан ҳиссаларини қўшиб кетдилар. Уларнинг асарла-ри ҳозиргача Ислом дини ҳукмрон ёки халқи шу дин-ни қабул қилган давлатлардаги диний мадраса ва инс-титутларда асосий қўлланма сифатида ўқитилиб келмоқца. Улар Марказий Осиё шуҳратини мусулмон дунёси миқёсига кўтарган машҳур олимлардир. Пайғамбар (с.а.в.) вафотларидан кейин у зотнинг айтган сўзлари (ҳадисларни) ва суннатлари (ҳаёт тарз-лари, қилган ишлари)ни тўплаш, китоб шаклига кел-тириш VIII аср охиридан бошланиб, X асрга келиб бутун Ислом олами тан олган олтита ҳадислар тўпла-ми вужудга кедди. Булар асосан Марказий осиёлик му-ҳаддислар Имом Бухорий, Имом Муслим, Имом Тер-мизий, Имом Насоий, Имом Абу Довуд ва Имом Можжалар қаламига мансубдир. Булар қаторига еттин-чи қилиб Имом Доримий Самарқандийни ҳам қўша-дилар. Ҳадис олимларининг раҳнамоси, аллома, имом-лар имоми Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ибн Иброҳим ал-Бухорийдир. Бу улуғ зот ҳижрий 194 (милодий 810) йили Бухорода туғилганлар. 825 йили оталари ва биродарлари билан ҳаж сафарига бориб, ўша ерда қолиб кетганлар. У ерда илмларини такомиллаштириб, пайғамбар (с.а.в.) ҳадисларини тўплаш, тартибга солиш, улардан қайси бири тўғри қайси бири пайғамбарга (с.а.в.) тааллуқли эмаслигини аниклаш мақсадида Макка, Мадина, Шом, Миср, Фаластин, Ироқ шаҳарларини кезиб, бир неча йил бадавий араблар орасида юрдилар. Шу тариқа ранжу машаққатлар билан жами 600 минг ҳадис тўплаб, булардан 100 минг «саҳиҳ» ва 200 минг «ғайри саҳиҳ» ҳадисларни ёд олганлар. 600 минг ҳадисдан 7265 тасини «Жоме ас-саҳиҳ» («Ишончли тўплам») китобига киритдилар. Имом ал-Бухорийнинг машҳур асарлари 15 та бўлиб, улардан қуйидагиларни кўрсатамиз:

1. «Ал-Жоме ас-саҳиҳ». Буюк алломанинг энг буюк ва машҳур асари. Бу китоб «Саҳиҳ ал-Бухорий» номи билан ҳам юритилади. Бу асарга киритилган ишончли ҳадислар сони такрорланадиганлари билан 7275 та бўлиб, такрорланмайдиган ҳадислар 4000 тадир. Асар ёзилганлигига 1200 йил вақг ўтган бўлса ҳам, шу вақт-гача у Ислом оламида Қуръондан кейин иккинчи ўрин-ни тутадиган муҳим манба вазифасини ўтаб келмокда. Ўрта асрда яшаган баъзи адиб ва хаттотлар учун бу китоб нусхаларини кўчириш тирикчилик воситаси ҳам бўлиб келган. Таниқли адиб ва илоҳиятчи олим ан- Нувайрий (вафоти 1332) ундан 8 нусха кўчириб, ҳар бирини 1000 дирҳамдан сотган. Унинг 1325 йили кўчи-рилган нодир нусхаси Истанбудда сақланмокда. «Ал-Жомеъ ас-саҳиҳ»га кўплаб шарҳлар битилган. У қайта-қайта нашр этилган. Имом ал-Бухорий тўплаган ҳадисларда фақат Ис-лом дини таълимотига оид қоидалар акс эттирилибги-на қолмай, улар меҳр-муҳаббат, ҳалоллик-поклик, са- хийлик, ота-она, катталарга ҳурмат, етим-есир, бева-бечораларга мурувват, меҳнатсеварлик, ватанга муҳаббат каби олийжаноб инсоний фазилатлар маж- муасидир. Ҳадисларда нима яхши, нима ёмон, нимани қилиш керак, нимани қилмаслик лозимлиги ҳақидаги замонамиз аҳли, айниқса, ёш авлод учун катга тарбия-вий аҳамиятга эга бўлган йўл-йўриқлар, панду-наси-ҳатлар ва ўгитлар ўз аксини топган. 2. «Ал-Адаб ал-муфрад» (Адаб ҳақида ягона китоб). Юқорида зикр қилганимиз пайғамбаримиз (с.а.в.)-нинг олти нафар тан олинган ҳадис олимлари тўпла-ган ҳадисларида ахлоқ-одоб масаласи асосий ўринда туради. Чунки мусулмон бўлиш учун энг аввало яхши хулкли, одобли, инсофли, пок ва ҳалол бўлиш шарт. Бу борада пайғамбар алайҳиссалом ўзлари: «Мен яхши ва олий ахлокдиларни камолотга етказиш учун пай-ғамбар қилиб юборилдим» деганлар. Шунинг учун ҳам Имом Бухорий ўзининг шоҳ асари «Жоме ас-саҳиҳ»да-ги ахлоқ- одоб ҳақидаги ҳадисларни битта китобга жам-лади. Бу олимни қониқтирмагандан кейин, бутун Ислом оламини яхши хулқ ва одобда тарбиялашни кўзда тут-ган ҳолда ахлоқ ва одобга оид ҳадисларни алоҳида бир китобга тўплаб, «ал-Адаб ал-муфрад» номли асарини ёзди. Китоб 644 бобдан

иборат бўлиб, уларда 1322 ҳадис жамланган. Бу асарда бошқа муҳаддислар китобларида учрамайдиган бир қанчададислар ҳам берилган. Асар-нинг яна бир қимматли томони шуки, ундаги ҳадис-ларни ёзиб олган ҳадис ривоятчилари (иснодлар) бош-қа муҳаддислар иснодларига нисбатан анча ишончли кишшгар бўлган. «Ал-Адаб ал-муфрад» қўлёзмалари Шарқ ва Ғарб-нинг жуда кўп китобхоналарида мавжуд. У 1898 йили Ҳиндистонда. 1930 йили Қоҳирада. 1970 ва 1980 йиллари Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний бошқармаси ташаббуси билан икки марта араб тилида нашр этилди. Унинг 600 ҳадисдан иборат 267 боби таниқли исломшунос олим Шамсуддин Бобохонов то-монидан ўзбек тилига ағдарилиб, 1990 йили «Ўзбекис-тон» нашриётида чоп этилди. Таржимада баъзи ҳадис-ларга изоҳлар ҳам берилган. «Ал-Адаб ал-муфрад»нинг 1—24 боблари ота-онага хизмат қилиш, уларнинг ҳурматини жойига қўйиш, айниқса, қариган чоғида уларни эъзозлаб парвариш қилиш, дилига озор бермаслик, уларнинг ҳаққини адо этиш масалаларига бағишланган. Баъзи мисоллар кел-тирамиз. Муслим ибн Хаййила (разияллоҳу анҳу) айтдилар-ки, расулуллоҳдан «Эй расулуллоҳ, мен яхшилигимни кимга қилсам бўлади?» — деб сўрадим. «Онангга» — дедилар. «Мен шу саволни уч марта қайтарсам ҳам расулуллоҳ «Онангта» деявердилар. Тўртинчи марта сўра-ганимда: «Отангга ва яқин бўлган қариндошларингга» дедилар. Абу Ҳурайра (разияллоҳу анҳу) айтадилар: расу-луллоҳ; «Боланинг отаси бировларнинг қули бўлса уни ҳожасидан сотиб олиб, озод қилмагунча унинг ҳаққини адо қилган бўлмайди» — дейдилар. Абу Бакр (разияллоҳу анҳу) айтадилар: расулуллоҳ: «Мен сизларга гуноҳларнинг энг каттасини айтиб бе-райми? — деб уч марта сўрадилар. Саҳобалар «Эй расу- луллоҳ, дйтиб беринг», — дейишди. «Аллоҳ таолога ширк келтириш ва ота-онага оқ бўлиш», дедилар. Ҳадислардан анчаси қариндош-уруғларга яхшилик қилиш, улар билан борди-кедди қилиб туриш, ҳоли-дан хабар олиш ва уларга раҳм-шафқатли бўлиш ҳақида-ги

ҳадислардир. Бакр ибн ал-Ҳорис Ансорий (разиял-лоҳу анҳу)дан ривоят қилинди. У киши расулуллоҳдан «Ё расулуллоҳ, мен яхшилигимни кимга қилишим ке-рак?» — деб сўрадилар. Расулуллоҳ (с.а.в.); «Онангга, отангга, опа сингилларингга, ака- укаларингга ва яқин кишиларингга. Бу иш зарурий бурч ва узилмаслиги ке-рак бўлган қариндошлиқдир», — дедилар. Келтирилган *мисоллардан кўриниб турибдики, номи ўзи билан «Адаб дурдонаси» адаб ахлоқнинг дурдона-сидир. 1200 йилдан буён Ислом оламида инсонларда яхши олийжаноб хислатларни тарбиялаш, уларни тўғри йўлга солиш, хизмат қилиб, одамларни пок иймонли, эътиқодли, инсофли бўлишга йўллаб, ёмон иллатлар-дан сақлаб келаётган бебаҳо асар ҳозирги бизнинг за-монамизда ҳам ўз қимматини йўқотмай ҳаётимизнинг ҳамма талабларига тўла жавоб беради. 3. «Ат-Тарих ас-сағир» (Кичик тарих). 4. «Ат-Тарих ал-авсат» (Ўртача тарих). 5. «Ат-Тарих ал-кабир» (Катта тарих). 6. «Ат-Тафсир ал-кабир» (Катта тафсир). Аммо бундай бебаҳо дурдоналардан Шўро даврида халқимиз бутунлай бебаҳра бўлиб келгани ачинарли ҳолдир. Мустақиллик туфайли динимиз, иймон эъти-қодимиз қайта тикланди. Имом Бухорийнинг тўрт кисм-дан иборат «Жомеъ ас-саҳиҳ» асари ўзбек тилига тўла таржима қилиниб нашр этилди. У зоти шариф ҳақида ўнлаб рисолалар, юзлаб мақолалар чоп этилди. Олим-нинг Хартангдаги Шўро даврида ташландиқ ҳолга ай-лантирилиб, жамоа хўжалиги омбори, атрофида қаров-сиз чакалакзор бўлган табаррук мақбара ва масжиди мисли кўрилмаган даражада таъмирланиб, ёнига ўша давр услубида янги масжид, минора ва арклар барпо этилди. Буларнинг ҳаммасига Президентимиз И.А.Ка-римов бевосита раҳбарлик қиддилар. Иншоот керакли маблағ ва қурилиш материаллари билан узлуксиз таъ-минлаб турилди. 1974 йилда Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний бошқармаси ташаббуси билан Республикамизда бутун Ислом дунёси вакиллари иштирокида Имом ал-Бухорий таваллудининг 1200 йиллиги нишонланган эди. 1998 йидда Республика Вазирлар Маҳкамаси қарори билан буюк аллома Имом Бухорий

таваллудининг 1225 йиллиги жуда кенг миқёсда нишонланди. Имом ал-Бухорий жамғармаси ташкил этилди. «Имом ал-Бухорий собоқлари» журнали таъсис қилинди. Тошкентда-ги олий диний мактабга унинг номи берилди. Фақат мустақиллик туфайлигина ўзбек халқининг буюк фар-занди, ифтихори, шон- шарафи Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил Имом ал-Бухорий бутун дунёга қайтадан ном таратиб, ўз шуъласи билан Ислом аҳлини нурафшон этмоқда. Мавзу баёни: Имом АбулҲусайн Муслим ибн ал-Ҳажжож ибн Муслим. Асли нишопурлик. Бу ҳам «ас-Саҳиҳ» асарини ва бошқа ҳадис ҳақидаги бир қанча қийматли асарларни ёзган. У ҳам ҳадис тўплаш учун Ҳижоз (Макка, Мадина каби шаҳарлар), Ироқ, Шом (Сурия), Миср, ва бошқа мамлакатларни кезган. Жуда кўп олимлардан дарс олган. Нишопурда Имом Бухорий билан учрашган, ундан дарс олган. Муслим Нишопурда вафот этган ва Насробод деган жойга дафн этилган. Муслимнинг асарлари кўп бўлиб, улардан энг муҳимлари 11 та: 1. «Ал-Жоме ассаҳиҳ». 2. «Ал-Муснад ал-кабир ала-р-рижол» (Эркаклар учун энг катта кўрсатгич). 3. «Китоб ал-асмоъ ва-лкуня» (Исм ва кунялар ҳақида китоб) кабилар. Абу Исо Муҳаммад ибн Ийсо ибн Савра ат-Термизий. Машҳур муҳад д ислардан бири, бир неча асарлар муаллифи. Абу Исонинг буваси марвлик бўлган. Кейин Термизга кўчиб келган ва бу ерда Абу Исо Термизий туғилган. Ёшлигидан илм ва ҳадисга қизиқиб, Ҳижоз, Ироқ, Хуросон ва бошқа жойларда ўқиган, Ислом обидалари билан танишган. Жуда кўп ҳадис имомлари ва билимдонларидан ҳадис тинглаган, ёзиб олган ва кўрган. Умри охирида касалга йўлиқиб, бир неча вақт кўр бўлиб қолган. Кейин Термизда ҳижрий ҳисоб билан 279 йили 70 ёшида вафот этган. У жуда кўп устозларидан дарс олган. Булардан энг машҳурлари Имом Бухорий, Муслим ибн Ҳажжож, Абу Довуд, Қутайба ибн Саъид кабиларни кўрсатиш мумкин. Ундан жуда кўп Ислом олимлари дарс олганлар. Улардан Такҳул ибн ал

Фазл, Муҳаммад ибн Маҳмуд Анбар, Ҳаммод ибн Шокир, Ҳайсам ибн Кулайб аш- Шоший (Тошкандий), Аҳмад ибн Юсуф ан-Насафий (қаршилик). Абу Исо Термизий асарлари: 1. «Китоб ал-жомеъ» (Ҳадислар мажмуаси китоби). 2. «Китоб илол» (Иллатлар китоби). 3. «Китоби тарих». 4. «Китоб аш-шамоил ан-набавийя» (Пайғамбарлик аломатлари китоби) ва бошқалар. Бу асар «Китоб шамоил» номи билан ҳам юритилади. Бунинг 1510 ва 1533 йиллари кўчирилган иккита қадимий қўлёзмаси ва XVII асрда кўчирилган битта қўлёзмаси УзРФА Шарқшунослик институтида сақланмоқда (СВР, IV № 2976, 2979). Булар ичида энг машҳури «ал-Жоме» асаридир. Бу олтита машҳур ҳадис тўпламларидан биридир. Бу китоб «Жоме Термизий», «Сунани Термизий» номлари билан ҳам юритилади. Унга жуда кўп олимлар шарҳ ёзганлар. Имом, ҳофизи Қуръон, шайх-ул-Ислом. Абу Абдураҳмон Аҳмад ибн Али ибн Шухаб ал-Хуросоний ал-Қозий. Ҳадис илмида замонасининг имоми, энг фо- зилларининг энг муқаддами бўлган. Хуросоннинг Нисо шаҳрида туғилган. Шу ернинг машҳур олимларидан дарс олган, Қуръонни ёд олган. Кейин талаби илм йўлида 15 ёшлигида Ҳижоз, Ироқ, Шом, Миср ва ал-Жазира (Месопотамия)га йўл олган. Бу шаҳар ва мамлакатлар олимларидан дарс олган. Ҳадис илми ва ҳадисларни билишда замонаси ягонасининг ягоналаридан бўлди. У Мисрни маъқул топиб, ўзига ватан қилиб олди. Умри охирида Дамашқца яша-ди. Бу ерда ундан халифа Муовиянинг фазилатлари ҳақида ёзишни талаб қилишди. У Алининг фазилатлари ҳақида китоб ёзди. Уни калтаклаб, қаттиқ азоб беришди, масжиддан чиқариб юборишди. Бундан кейин Нисоий мени Маккага олиб боринглар деган. У ерга оғир аҳволда олиб боришган ва Маккада вафот этган. Сафо ва Марва орасига дафн қилинган. Нисоий бир қанча асарлар ёзиб қолдирган. Улардан энг муҳимлари: 1. «ас-Сунан ал-кубро» (Пайғамбар суннатлариҳақида катта китоб). 2. «ас-Сунан ал-суғро» (Пайғамбар суннатлари ҳақида кичик китоб).

3. «ал-Хасос» (Хос нарсалар) каби. Булардан энг машҳури «ас-Сунан ал-кубро» асаридир. Мавзу баёни: Абу Мансур Муҳаммад ибн Муҳаммад ал-Ҳанафий ас-Самарқандий ал- Мотуридий — Ислом динининг назарий (усул ад-дин), фиқҳ асослари ва манбаларини ўрганадиган (илм усул ал-фиқҳ,) соҳаси бўйича ҳанафия мазҳабининг йирик фақиҳи (қонуншуноси), калом илмида янги бир йўналиш — мактаб яратган йирик аллома. Самарқанд яқинидаги Мотурид (бу сўз арабча «Хоҳлаган нарсанг» маъносига эга) маҳалласида 870 йилда туғилган. Самарқандда ҳанифия мазҳаби қонуншуносларидан фиқҳ илмини ўрганди. Мотуридий Самарқандда яшаган олим Муҳаммад ибн Фазлнинг шогирди бўлган. Кейинчалик ўзи шу ерда фиқҳ ва каломдан дарс берган ҳижрий 333 ёки 335 (милодий 946 ёки 947) йили Самарқандда вафот этган. Мотуридий Қуръон тафсири, калом, фиқҳ илми усуллари соҳасида бир қанча китоблар ёзиб қолдирган. Улардан «Китоб ал-усул» («Фиқҳ, асослари китоби»), «Китоб таъвилот ал- Қуръон» («Қуръон тафсири китоби»), Шарҳ Фиқҳ ал-акбар» («Фиқҳ ал-акбар шарҳи») «ат-Тавҳид» («Худонинг ягоналиги ҳақида»), «Китоб ал-мақолат» («Мақолалар китоби»), «Маъхуз аш-ша-роиъ» («Қрнуншуносликдаги етишмовчиликлар») асарларини кўрсатиш мумкин. Мотуридийнинг калом соҳасида ихтиро этган таълимоти кейинчалик «мотуридия» номи билан шуҳрат қозониб, мусулмонлар орасида Мовароуннаҳрда кенг тарқалди. Унинг асарларида қарматийлар, равофизийлар ва муьтазилийлар таълимотлари рад этилади. Қарматий (кўпл. қароматий)лар шийъа мазҳабидаги исмоилийларнинг асосий шахобчаларидан бири бўлиб, IX аср охирида Ироқда вужудга келган, Сурия ва Яманда тарқалган. Улар асосан деҳқонлар, кўчманчи бадавийлар ва ҳунармандлардан ташкил топган. Ислом қонун-қоидаларига итоат этмаганлар, уларда масжид бўлмаган, мусулмонлар зиёратгоҳи қора тош (Каъба)га зиёратни,

унга сиғинишни бидъат, бутпарастлик деб ҳисоблаганлар. 899 йили Баҳрайнни босиб олиб, ал-Аҳсо (Шарқий Арабистон)да ўз давлатларини гузганлар. Уларнинг раҳнамоси Ҳамдам ибн ал-Ашъаснинг ўғли Абу Тоҳир Сулаймон (914—943) даврида қароматийлар 930 йили ҳаж вақтида Маккага бостириб кириб, шаҳарни талон-тарож қилганлар, бир неча минг ҳожиларни ва Макка аҳолисини қатл этиб, асир олганлар. Каъбани вайрон қилиб, қора тошни иккига бўлиб, Баҳрайнга олиб кетганлар, фақат 20 йилдан кейин катта тўлов эвазига у Маккага қайтариб берил- ган. Равофизийлар (бирл. рофиза) шийъаларга, айниқса имомийларга мансуб лақаб бўлиб, «инкор этувчилар», «тан олмовчилар» маъноларига эга. Булар Муҳаммад (с.а.в.) дан кейинги чаҳорёр халифаларидан Абу Бакр ва Умар ҳокимиятини тан олмайдилар, пайғамбар ўзидан кейин Ҳазрати Алини ворис қилиб қолдирган, деб даъво қилдилар. Али авлодларидан бўлмиш, Ҳазрати Алининг набираси Зайд ибн Али (699—740) даврида равофизийларнинг унинг номи билан боғлиқ зайдия шийъа ҳаракати пайдо бўлади. Зайд 739 йили Куфада умавийларга қарши қўзғалон кўтарди, шийъалар унинг атрофига йиғилиб, уни имом деб эълон қилдилар. 10 ойдан кейин Зайд қўзғалони бостирилиб, Зайд 6 январь 740 йили жангда ҳалок бўлди, танасини бутга тортиб михладилар, бошини қирқиб, Дамашққа халифа Ҳишомга (724—743) юборишди. Зайдия оқими пайдо бўлгандан кейин равофизийлар на фақат Абу Бакр ва Умар, балки умавийлар ва аббосийлар халифаликларини ҳам инкор этиб, фақат имомийларниги-на тан олдилар. Муьтазилийлар (ажралиб чиққанлар, узоқлашганлар) эса VIII аср ўртасида Араб халифалигида юзага кедди. Унинг асосчиси Восил ибн Ато (699—748) бўлган. Феодал зиёлилар вакиллари бўлган муътазилийлар антик фалсафа ва мантиқнинг усул ва тушунчаларини илоҳиятга тадбиқ қилиб, тасаввуфни инкор этишга уринганлар, Қуръон ва суннат таълимотини акл-идрокка мос талқин этишни илоҳият асосларидан бири деб эътироф этганлар, ўзларини якка худолик (тавҳид) ва адолат тарафдорлари деб атаганлар. Уларнинг таълимотида Қуръон Худо томонидан яратилган (нозил бўлган эмас) дейилади, ирода эркинлиги эътироф этилади. Худони одам тимсолида тасаввур қилиш ва тақдирга ишониш

инкор этилади. Бу оқим XI—XII асрларда Хоразмда тарқалди. Буюк олим Замаҳшарий (1075—1144) унинг охирги вакили эди. Муътазилийларнинг акл- идрокка асосланган таълимоти ва бир қанча диний-фалсафий йўналишлари кейинчалик пайдо бўлган калом илми-ашъария ва мотуридиянинг ютуғи бўлиб қолди. Муътазилия ўзининг кўплаб йирик раҳнамо ва тарафдорларига эга бўлган. Лекин доим таъкиб остига олинган, Ироқ ва Эронда XI—XII асрларда Ўрта Осиёда XIII—XIV асрларга келиб бу таълимот йўқолиб кетган. Мотуридий тан олган оқим ашъария таълимотидир. Унинг назариётчиси Абулҳасан Али ибн Исмоил ал-Ашъарий (873—915) калом илмига асос солган. Бу таълимот Қуръон ақидаларига суянган ҳолда, жаннат ва дўзахни азалий мавжуд, инсонда ирода эркинлиги йўқ, аммо ўз қилмишлари учун Аллоҳ оддида жавобгар, деб қарайди. Ал-Ашъарий 100 дан ортиқ асар ёзган бўлса ҳам, улардан иккитаси - «Мақолат ал-исломиййин» («Исломийлар ҳақида мақолалар») ва «ал-Лумъа фи радди ало аҳл-из-зиғ вал-бидаъ» («Тойганлар ва бидъадчиларга раддия шуълалари») китоблари бизгача етиб келган. Мотуридий ўз асарларида каломнинг бир қанча масалаларини Аллоҳга хос аломатлар (илм, куч-қудрат кабилар) ҳаққонийлиги, мавжудлиги ҳақидаги ангьария таълимоти тушунчалари асосида ҳал этди. Лекин ашъарийлардан фарқли ўлароқ, Мотуридий ва унинг издошлари нафақат Аллоҳга хос аломатларнинг азалийлигини тан олдилар, балки инсон қилмиши, хатти-ҳаракатини ҳам эътироф этдилар. Муътазилийларга эргашган ҳолда инсонда хоҳиш-ихтиёр мавжудлигини, унда иккита қарама-қаршилик (ал-иститоа ли-з-зиддайн)дан бирини танлаб олиш қобилиятига эга эканлигини қайд этдилар. Улар иймонни, Аллоҳни сўз ва қалб билан танишдан иборат эканлиги, уни қандайдир хатти-ҳаракат, диний расм-русум ва шунга ўхшаш-лар билан боғламаслик лозимлигини таъкидладилар. Шундай қилиб, бизнинг буюк ватандошимиз Муҳаммад Мотуридий ўз салафлари Имом Бухорий, Имом Термизийлар йўлини тутиб, соф Ислом ва унинг ҳанафия мазҳабини ёкдади ва ҳимоя қилди, Исломга ва унинг қонун-қоидаларига зид таълимотларга қарши курашди. Унинг таълимоти мотуридия нафақат Мовароуннаҳр, балки Ҳиндистон ва Туркияда кенг тарқалган. Ал-Ашъарий

таълимоти билан Мотуридий таълимоти ўртасида худди шофеий ва ҳанафия мазҳабидаги каби кескин фарқлар бўлмаган, буларнинг ҳар иккиси ҳам ҳанафия мазҳаби учун курашган алломалардир. Мотуридий ҳаёти ва ижоди Шарқ ва Ғарб ислом-шунос олимлари томонидан ўрганиб келинди, унинг ҳақида бир қанча китоб ва мақолалар чоп этидди. Улар-дан Абу Узбу ар-Равзанинг «ал-Бахия фи мо байн-л-ашоира ва-л-мотуридия» (Ҳайдаробод 1904); А.Шайхзоданинг «Китоб назм ал-фароид ва жамъ ал-фавоид фи баён ал-масоил, аллати вақаа фиҳо ал-ихтилоф байн ал-мотуридия ва-л- ашъария» (Қоҳира, 1899) каби араб тилида ёзилган ва Оврўпо олимлари томонидан инглиз, немис тилларида нашр этилган бир қанча тадқиқотларни кўрсатиш мумкин. Унинг ҳақида инглиз тилида чиқаётган «Ислом энциклопедияси»да (3-ж., 414— 415-бетлар) маълумот берилган. Мустабид Шўро тузуми даврида бошқа буюк муҳаддис, муфассир олимларимиз қаторида Мотуридий ҳаёти ва ижоди ҳам ўрганилмади,и унинг ҳақида бирорта мақола ёзилмади ҳам. Ҳатто «Ўзбек Совет энциклопедияск»да ҳам олимнинг номи йўқ. Аллоҳга шукроналар бўлсинким, мустақиллик туфайли буюк алломаларимиз номи тикланмоқда, таваллуд топган йиллари нишонланмоқда, мақбара, масжид ва мадрасалари таъмир этилиб, муқаддас зиёратгоҳга айлантирилмоқда. Халқимиз икки буюк сиймо Муҳаммад Мотуридий таваллудининг 1130 йиллиги ва Бурҳонуддин Марғиноний таваллудининг ҳижрий ҳисобда 910 йиллигини 2000 йилда нишонлади.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Қурьони карим (арабча) Мадииа, 1406 йил ҳижрий. 2. Ал-Қуръон ал-Карим. Таржимоп ва тафсир қилувчи Сай-йвд Маҳмуд ибн Саййид Назир аг-Тарозии ал-Маланнй. Ўзбек араб ёзувидан нашрга тайёрловчи. еўзбошн ва изоҳдар муал-лифи Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Ғ.Ғулом номидаги адаби-ет ва санъат шшриёти. 2000, 200Х 3. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 1-жилд. Таржимон З.Исмоилов. Т., Қо-муслар бош таҳририятн, 1997. 4. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад и&н Исмоил ал-Бухорий. Ҳалис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 2-жилд. Таржимонлар: М.Набихоиов, Б. Набихонои. Т., Қомуслар бош таҳрирюгти, 1997. 5. Абу Абдумоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 3-жилд. Таржимонлар: Р.Қосимов ва Б. Набихонов. Т., Қомуслар бош таҳририяти, 1997. 6. Абу Абдулюҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (&т-Жомсъ ас- саҳиҳ). 4-жилд. Таржимон Абдулғани Аблуллоҳ ўғли. Т., Қомуслар бош таҳририити. 1997. 7. И.Абдуллаев. Абу Маисур ас-Саолибнй. Т.,«Ўзбскистон* иашриёти. 1992. 8. И.Абдуллавв. Берунийта замондош шоирлар. Т., «Фан» нашриёти. 1975. 9. И.Абдуллаев. Бухоронинг арабттйнавис шоирлари. Т., «Фан» нашриёти. 1965. 10. ИАбдуллаев. Носир Бухорий. Ўз.КП Марказий комите-ти нашриёти, Т., 1969. 11. И.Абдуллаев. Ҳ. Ҳикматуллаев. Самарқандлик олимлар. Т., *Фан» нашриёти. 1969. 12. Абу Мансур ас-Саолибий. Ажойиб маълумотлар. Тадқиқ қилувчи, таржимон, изоҳ ва кўрсаткичларни тузувчи. И.Аб-дулласв. Т., Абдулла Қодирий номидаги хатқ мероси наш-риёти. 1995.

O'xshashlar

Ислом ва Марказий Осиё халклари

Марказий Осиёда бунёд этилган ислом обидалари

Урта асрларда марказий Осиё маданияти

Халифаликда маданиятнинг шаклланиши

Ислом дини