Халифаликда маданиятнинг шаклланиши - Tarix - Referatlar

Халифаликда маданиятнинг шаклланиши

Yuklangan vaqt:

25.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

83 KB

Ko'chirib olish

Халифаликда маданиятнинг шаклланиши Режа: 1. Араб маданиятининг ташкил топишининг ўзига хос хусусиятлари. “Форс- Ислом” уюшмаси. 2. “Байт-ул-ҳикма (Маъмун академиясининг)нинг ташкил топиши ва унинг тарихий аҳамияти. 3. “Ихвон Ус-сафо” таълимотининг пайдо бўлиши ва унинг илм-фан ривожига таъсири. 1

Арабларнинг ижтимоий-маданий тараққиёти VII аср бошларида араб қабилаларининг бирлашиши ва умумлашувига олиб келди. Ислом дини, бу бирлашувни мафкуравий тасдиқловчи, оқловчи бўлди: хамма учун баб баравар принциплар, миллатларнинг этник келиб чиқишига қарамай, дин олдида хамманинг ҳуқуқ тенглиги араблар олдида катта имкониятлар тўғдирди. Натижада ислом байроғи остида бирлашган араб қабилаларининг босқинчилик сиёсатини амалга оширишга қодир вазият юзага келди. Расулуллоҳдан кейин чаҳориёрлари Абубакр, Умар Усмон Алилар бирин кетин халифа бўлдилар ва забт этиш, ислом динини тарқатиш сиёсатини давом эттирдилар. Араблар хайратомуз тезликда Африканинг шимолий қисмини, Марказий Осиё, Закавказ ўлкаларини, ғарбда Приней ярим оролларини забт этдилар. Хитой чегараларидан Испаниягача бўлган ерларда, ўша вақтларда маълум бўлган ойкуменалар (ер куррасининг инсон яшайдиган жойлари) ярмини бирлаштирган халифалик давлатини туздилар. Араблар Византияга қарам бўлган Сурия, Миср, Эрон, Марказий Осиёда мавжуд ижтимоий ва сиёсий давлат тузуми, маъмурий ташкилотлар, моддий ва маънавий ҳаёт удумларини қабул қиладилар. Масалан Эрондаги Сосонийлар давлатидан марказлашган давлат идораси, феодал ишлаб чиқариш усулини қабул қиладилар. Халифаликда тараққиёт даражаси турлича бўлган мамлакатлар ва халқларнинг бир давлатга бирлашув, улар ўртасида яқин алоқаларнинг ўрнатилиши, иқтисодий ҳаётнинг равнақ топиши, ички-ташқи савдо алоқалари ривожига туртки берди. Натижада халифаликни ташкил этган халқлар маданияти Оврупадаги тарқоқ давлатлар, мамлакатлар маданиятидан юқори даражада бўди. Металлургия, тўқувчилик саноатида қатор янгиликлар кашф этиди. Қоғоз, сопол ва шиша буюмлар ишлаб чиқариш йўлга қўйилди, маданлар қазиб олиш ва қайта ишлаш тараққий эттирилди. Қишлоқ хўжалиги соҳасида халифаликдаги ривожланган мамлакатлар, айниқса, Марказий Осиё халқлари ютуғи суний суғориш, гидротехник иншоатлардан фойдаланиш, тўғонлар, ариқлар, 2

сув омборлари қуриш, боғдорлик, полиз, техник (пахта, шакарпоя) ўсимликлар экиш кабилардан бошқа халқлар ҳам бахраманд бўлдилар. Халифаликни ташкил этган минтақаларда хунармандчилик, бозор учун буюмлар ишлаб чиқариш, ички савдо алоқалари, товар алмаштиришлар кенг йўлга қўйилди. Бу даврда қуруқлик орқали амалга оширилган қитъалараро савдо йўли (Буюк ипак йўли) билан қаноатланмай, денгиз, океан йўллари ҳам очилди, дарё, сув йўлларидан хам кенг фойдаланилди. Савдо ва хунармандчилик, жамият ҳаётидаги ўзгаришлар турли муаммоларни келтириб чиқарди. Уларнинг ечимини топиш илм-фаннинг ривожига эхтиёж тўғдирди. Жумладан, математика, астраномия, табиат фанлари, кемасозлик ва катта иншоатлар қуриш кабилар учун ўта зарур эди. Аҳолининг кўпайиши, шаҳарлар сонининг ошиши ва умумий тараққиёт даражаси табобат фани ривожини тақозо қилди. Саноат, хунармандчилик тараққиёти маданчиликни юксалтирди. Бу даврда ал-кимё (алхимия) фани ҳам кенг тараққий этди. Ислом дин сифатида шаклланган даврда араблар ярим бадавий элатлардан иборат бўлган халқ эди. Табиийки, улар забт этилган халқлар маданиятини зудлик билан ўзлаштирадилар. “Араб маданияти” деб ном олган маданият халифаликни ташкил этган халқлар маданияти асосида исломга мужассамлаштирилган маданият эди. Араб тили фақат халифаликни ташкил этган халқлар ўртасида алоқа тилигина бўлиб қолмай, илм-фан тилига айланади, унинг илмий граматикасини ишлашда Марказий Осиёлик олимлар Абдулла Хоразмий (ваф.976), мухаммад Замахшарий (1074-1144), Юсуф Саккокий (1160-1229) кабилар катта хиса қўшдилар. Халифаликда илмий изланишлар эрта, Уммавийлар давридаёқ бошланди, кўплаб олимлар халифалар саройида хизмат қилдилар. Булар орасида Север Себахт (XII аср), Жиржис Усқуф, Яқуб-Руҳавий (640-702) ва бошқалар бор эди. Улар грек тилидаги қатор асарларни сурёний тилига ағдардилар. Оббосийлар хокимият тепасига келиши (749) билан маданий ҳаётда ҳам бир қнча ўзгаришлар рўй берди. Араб – ислом маданияти, илм-фани ривожининг энг 3

юқори чўққиси Оббосийлар даврига тўғри келди. Давлат тузими ва идораси, урф- одатлар, ҳаёт тарзи, маданият, меъморчилик каби соҳаларда халифаликнинг шарқи вилоятлари Эрон ва Моварауннахрдан кўпроқ ибрат олганини, бу минтақалардан чиққан арбобларга суянилганини кўрамиз. Бу даврда ижтимоий ҳаётнинг турли томонларини исломлаштириш кучаяди. Забт этиш сиёсати давом этади. Илм фанда қадимги Гретсия роли аввалгидан хам ортади. Г.Э. фон Грюнебаумнинг фикрича, агар грек сурёний ва эроний маданият орқали ўтган эллинистик мерос таъсири бўлганда классик мусулмон маданияти юксак даражада эриша олмаган бўлур эди. Мисрдаги Александрия, Эдесса, Нисибин, Селевкия,Антиохия, Жундишапур, Бактрия каби эллинистик маданият марказлари халифаликга қарам ва мусулмон маданияти шакллантиришида ижобий рол ўйнаган эди. Бу даврда грек, сурёний, сансикрит а форсий тилидаги асарларни араб тилига ағдариш ва шу йўл билан улардан жамоатчиликни баҳраманд этиш муаммоси олдинга сурилади. VIII асрда бошланган таржимонлик иши, эндиликда айниқса авжга чиқади. Халифаликда хизмат қилиб грек, сурёний, форсий ва ҳинд тилларидаги асарларни араб тилига ағдарган таржимонлар орасида айниқса, Хўжайн ибн Исҳоқ (810-873), Исҳоқ ибн Хунайн, Хубайж Собит ибн Купра, Яхё ибн Ади, Исҳоқ ад Димишқий, Масаржувайхлар оиласи, Ноубахт ибн Муқаффа, ибн Манка, ибн Ваҳшиялар алоҳида ажралиб турадилар. Ислом байроғи остида ривожланган маданиятда юнон элименти билан бир қаторда Эрон Моварауннаҳр элименти ҳам кучлилиги шубхасиздир. Ҳатто кўпинча бу маданият “форс-ислом” уюшмаси сифатида қабул қилинади. Х аср бошларидан эса форс тили ислом мамлакатларида бадиий адабиёт, айниқса, шеърият тилига айланди, унинг элементлари араб тилига ҳам қўшилди. Ҳатто Испанияда форсий шеърлар ёзиш одат тусига кирди. Жамият ҳаёти тарихи аббосийлар даврида шундай даражага кўтарилдики, энди табиат ва ижтимоий хаётдаги у ёки бу ходисани диний ёки адабий афсоналар ёрдамида изоҳлаш имкони қолмайди. Натижада диний муаммоларда ҳам ислом ақидаларига сўзсиз бўйсиниш ўрнига рационал қарашни ислом, исавия, яхудийлик, зардўштийлик динлари масалалари бўйича илмий баҳслар уюштиришни кўрамиз. Оббосийлар хокимият тепасига келар эканлар, асосан Моварауннахр, 4

Хуросон, Эрондаги халифалик, Уммавийларга қарши қаратилган, миллий мустақиллик учун курашган кучларга суянар эди. Оббосийлар даврида табиийки бу минтақаларда, айниқса, Сўғдиёна, Бахтарий, Хоразмдан чиққан аслзодалар, илм, маданият аҳллари халифаликнинг мафкуравий, сиёсий ва иқтисодий ҳаётида ҳал этувчи рол ўйнайдилар. Худди ана шу ватандошларимиз томонидан халифаликнинг маънавий бойлиги яратилган эди. Халифаликнинг пойтахти 762 йили Дамашқдан Боғдодга кўчирилади. Олимлар ҳам янги пойтахтга ўтади. Тез орада Боғдод давлатнинг илмий марказига айланади. Оббосий халифалар ал-Мансур (754-775), Хорун ар-Рашид (786-809) ва унинг ўғли ал-Маъмун (813-833) илм-фан, айниқса фалсафа, математика, астраномиянинг ривожига хайрихохлик билдирибгина қолмай, унинг ривожига хомийлик қиладилар. Хорун ал-Рашид даврида Боғдодда кўплаб кутубхоналар ташкил этилади. Уларнинг энг йириги халифа кутубхонаси эди. Кутубхоналарга халифаликнинг турли минтақалари ва хорижий юртлардан китоблар келтирилади. Хорун ар-Рашид ўғли Маъмун аввал Хоразм, кейинчалик Хуросон ноиби этиб тайинланган эди. Маъмун ёшлигида яхшигина маълумот олган ва отаси каби илм- фан ривожига ҳомийлик қилувчи шахс бўлган. Маъмун Марвда ўз атрофига Хоразм, Фарғона, Сўғдиёна, Шош, Фароб каби ўлкалардан ерли олимларни тўплаб уларнинг илмий-ижодий фаолиятларига шароит яратиб берган. Марвда тўпланган олимлар Муҳаммад Мусо Хоразмий, Оббос ибн Саид Жавҳарий, Аҳмад Фарғоний, Хабаш ал-Хосиб номи остида машҳур бўлган Аҳмад ибн Абдуллоҳ ал-Марвазий, Абу Бакр Аҳмад ибн Али ал-Марвазий кабилар эди. Ўз биродарлари билан ҳокимият учун курашда ғолиб чиққан Маъмун 813- йили халифа лавозимига ўтиради. Ал-Маъмун халифа бўлгач, Моворауннаҳрда бошланган хайрли илм фан ривожига ҳомийлик қилишни кенгроқ миқёсда давом эттирди. Маъмун давридан бошлаб, табобат, фалсафа, фалакиёт, математика каби фанларга оид рисолалар (Платон – “Қонунлар”, “Гнимей”, “Аристотел”, “Сиёсат”, “Категориялар”, “Анатомика”, “Одоб”, Қалб ҳақида” ва бош.) грек сурёний, санскрит, паҳловоний ва Хоразм тилларидан араб тилига ағдарилади. Халифа ал- Маъмун Марвдаги олимлар гуруҳини (алмаровиза) Боғдодга таклиф этади. 5

Кейинчалик “Байт-ул Хикма” (“Маъмун академияси”) уюшмасини ташкил этади. Кейинчалик “Байт-ул хикма”ни араб, эрон, сурёний, юнон, яҳудий миллатларига мансуб бошқа олимлар, ҳаттотлар, таржимонлар хисобига кенгайтиради. Олим Ашраф Ахмедов немис тадқиқотчиси Ҳ.Зутерга суянган ҳолда олимларнинг деярли ҳаммаси “нуқул хуросон, Мовороуннахр, Бактрия ва Фарғоналиклардир” деб таъкидлайди. Яқин вақтларгача “араб фани” деб аталиб келинган аслида эса бошқа миллат вакиллари томонидан араб тилида яратилган илм-фаннинг юзага келишида Моварауннаҳр ва Ҳуросонда чиққан олимлар катта рол ўйнаганлар. Булар Муҳаммад Мусо Хоразмий, Абу Маъшар ал-Балхий, Абу Наср Фаробий, Абул Оббос ибн Мухаммад ибн касир Аҳмад Фарғоний, Яхё ибн Мансур, Аҳмад ибн Абдуллоҳ ал Мирзавий (Ҳабаш ал-Ҳосиб), Турк ал Ҳуттамий Марваруддий, Баттоний, Маъсудий, Ҳалид ибн Абдул Малик, Аббос ибн Саид Жавҳарий, Абу Наср Мансур ибн Ироқ, Абу Райҳон Беруний, Абу Бакр ар-Розий, Абул Қосим Халаф ибн Аббос аз-Завҳарий, Абу Али ибн Сино, Муҳаммад Кашғарий, Маҳмуд Замахшарий ва бошқалардир. Қадим замонлардан инсоният маданиятининг бешикларидан бири хисобланган зардўштийлик ватани бўлган минтақада эллинизм даврида грек маданияти кенг тарқалган эди. Бу ерда араблар истилосига йирик маданий марказлар, айниқса, Хоразм маданиятининг мавжудлигини унутмаслик керак. 431- йилдан кейин Византияда Исавия динининг насроний мазҳаби ман этилгач уларнинг кўпчилиги муҳожир бўлиб Марказий Осиё ва Эронга келадилар, грек- византия маданияти, Исавия динининг тарқалишида муҳим рол ўйнайдилар. Император Юстиниан (527-565) Александрия, Афина академияларини маън эттиргач исавий ва мажусий олимлар ҳам Эрон ва Марказий Осиёда бошпана топадилар. Маърифатпарвар шаҳоншоҳ Хусрав Ануширвон (531-579) Ҳиндистондаги Жундишапурда табобат академиясини ташкил этиб унга муҳожир олимлардан таклиф қилади. Кейинчалик Жундишапур академияси фаолиятини кенгайтириб, астраномия, математика, фалсафа, табиат фанлари бўйича ҳам татқиқод ишлари 6

олиб борила бошлайдилар, расадхона қурилди. Жундишапур шуҳрати бутун шарқ мамлакатларига тарқалади. Унга тақлидан бошқа марказлар (нисабин, Эдесса) ҳам ташкил этилади. Бу илмий марказларда грек тилидаги илмий фалсафий асарлар паҳлавий, сурёний тилларига ағдарилади. Марказий Осиё халқлари маданияти ва илм фаннинг ривожида Юнон тасиридан ташқари ҳинд-санксрит ҳам катта рол ўйнаган. Кушонлар даврида минтақа халқлари билан Ҳиндистон халқлари ўртасида иқтисодий ва маданий алоқалар кучли бўлган. Бундан ўн йиллар муқаддам Кашмирда олиб борилган изланишлар натижасида топилган одам суякларини (эр авв. III-II мингйилликлар) антропологлар татқиқ қилганда улар этник жиҳатдан минтақамиз халқларига жуда яқин бўлиб чиққан. Шунга асосан хинд олимлари узиқ ўтмишда Марказий Осиё, Хуросон ва Ҳиндистон шимолида бир тоифа халқлар яшаган, деган хулосага келганлар. Минг йиллар давомида жаҳон савдо йўллари чорраҳаси бўлган Марказий Осиё минтақасида ўзига хос бой маданият мавжуд бўлган. Ўрта асрларда хам илғор маданият, илм фан худди айнан Марказий Осиё худудида ривожланиши ва кейинчалик Боғдод академиясининг шаклланишида хал этувчи рол ўйнагани табиий холдир. Санк-Петербурглик олим Б.И.Маршак бу хақда шундай деб ёзади: “Бу давр Ўрта Осиё, Эрон-Хуросон маданияти фани адабиёти ва санъатининг араблар томонидан босиб олинган мамлакатларга ўта кенг тарқалган ва бу маданиятнинг араблар томонидан ўзлаштирилган давр эди. Сиёсий хокимият араблар қўлида бўлгани билан маданий хукумдорлик улар томонида эди”. Хамма дипломатлар араб тилида ёзган хамма олимлар, шоирлар бекорга Марказий Осиё ва Хуросондан чиқмаган эдилар. Халифаликда давлат идоралари марказда ва вилоятларда идора этиш усули, Эрон давлати, Сосонийлар томонидан ўрнатилган тартиб асосида қурилган эди. Ўз фикрини исботи сифатида Маршак VIII-IX асрларда яшаган Сўғдиёналик араб шоири ал-Ҳураймий хақидаги қўйидаги маълумотни келтиради: “Ал Ҳураймий сўғди аслзодалар оиласидан бўлиб, оила Марвда қарор топганди. У шимолий Месопатамия, Арманистон, Сеистонда, XI аср бошида Боғдодда яшаган. Ал-Ҳураймий шерларида сўғди, ироқ, Тохаристон ватанпарварлиги қоришиб кетган эди. У отам, Хусрав II, қариндошим турк ҳоқони, 7

сўғди... Билингки, улар менинг илдизим, мен ундан ўсиб чиққанман. Ахир ҳар бир шохчанинг ерда илдизи борку”. Исавия динидан фарқли ўлароқ, исломда маълум вақтгача маънавий ҳаётда руҳонийлар монополияси бўлмаган, аксинча, халифалар ижтимоий ва табиат фанларининг турли соҳалари ривожига хомийлик қилган. “Байт ул ҳикма”да юнон фани ютуқларини ўзлаштиришдан ташқари, хинд санскрит маданияти ҳам қизиқиб ўрганилади, бу ўринда Марказий Осиёлик олимлар фаоллик кўрсатадилар. (Хоразмий, Беруний ва б.) Ҳинд маданиятининг халифаликда тарқалишида аждодлари балхдаги буддистлар монастрининг раҳбарлари бўлган Халифа Хорун ар-Рашиднинг вазири Бармакийнинг хизмати катта эди. Табобат, фалакиёт, математикага оид рисоллар, “Камила ва Димна” араб тилига таржима этилади. Астраномияга оид “Синдҳинд”га шарҳлар ёзилади. Инглиз олими Ж.Бёрнал рус тилига ағдарилган “Жамият тарихида фаннинг ўрни” асарида ислом дунёсид илм фаннинг ривожи ҳақида хақ сўзларни ёзади: “Оврупанинг кўпчилик қисми Рим империясининг халокатидан келиб чиққан фалокатга ботиб ётган даврда... мусулмон дунёси ажойиб тараққиётни бошидан кечираётган эди”. Мусулмон олимлари тараққий етувчи жонли тил яратдилар. Эрон, Ҳиндистон ва Хитой тажрибаларини ўзлаштириб, бу олимлар грек, математика, астраномия ва медицина тор асосини кенгайтиришга муваффақ бўладилар. Алгебра ва тригонеметрия, оптика асосини яратадилар. Кимё ёки алкимёда ҳам мусулмон фани ҳал этувчи ғалабага эришадилар. “Байт-ул ҳикма” олимлари астраномия, жуғрофия, математика, табиий фанлар, фалсафа билан шуғулланган. Грек тилида Хиппократ, Аристотел, Порфирий, Евклид, Голен, Архимед, Птоломей каби олимлар асарларини араб тилига таржима этганлар, уларга шарҳлар ёзганлар. Таржима ишлари билан қаноатланмай, илмий экспедициялар ҳам уюштирган. Масалан 830 йилларда Мухаммад Мусо Хоразмий раҳбарлигида Ғарбий Ҳиндистонда, кейинчалик Византия, Хоразмга илмий экспедициялар юборилган эди. А.Аҳмедовнинг фарзига кўра Хоразмий ҳинд сифралари билан ўзи амалга оширган экспедициялар даврида танишган ва математикага киритган. Илм фан, адабиёт, халифалик пойтахти Боғдоддагина эмас, балки маданий 8

анъаналарга бой бўлган Хоразм, Мавр, Бухоро, Самарқанд, Балх ва бошқа жойларда ҳам риожланганини айтиш зарур. Беруний, Абу Наср Мансур Ироқ, ибн Сино каби кўплаб олимлар фикримиз далилидир. Неоплатонизм таъминоти ислом динини назарий жиҳатдан ишлаб чиқишни тартибга солишда қўл келади. Арабшунос олим Г.Э фон Грюнебаумнинг фикрига кўра Элинистик меросга кўп томондан ёт бўлган ўрта аср исломи худди ана шу меросга суянади. Грек файласуфлари ва уларнинг мусулмон издошларини ислом ақидаларидан четлашида айблашига қарамай, грек фалсафасининг хизмати исломнинг назарий томондан бойитилишида беқиёс бўлди, дейди олим. Америкалик шарқшунос олим Ф.Роузентал “Билим тантанаси” рисоласида шундай дейди: “Улар расмий илмни рад этмайдилар... аммо унга альтернатив бўлган илм аввалгисида моҳияти кам эмаслигини иботлашга харакат қиладилар. Бу давр илм фан даври эди... Қуръондан бошлаб то шериятгача ҳаммаси махсус илмий фанлар методикаси билан суғорилган эди”. Ўрта асрлардаги ислом маданияти хақида фикр юритганда, айниқса мантиқ фанининг ривожланганини қайд этиш жоиз. Мантиққа ҳамма фанларнинг калити сифатида қаралган, уни “илмлар раиси” сифатида атаганлар. Бу даврда инсоннинг олижаноблиги, билимдонлигидан эканлигига ҳеч ким шубҳа қилмаган. Фахриддин ар-Розий ибн Синонинг “Ишорат” асарига шарҳ ёзар экан, “ҳмма қабилалар ва ҳамма оқиллар илм энг олий бахт ва энг юқори камолат босқичи ва олий фазилат эканлиги, билим эгалари эса энг олий сифат, энг атоқли инсон эканликларини бир оғиздан тасдиқлайдилар” дйди. Аммо илмнинг амалий ҳаётга татбиқ этилиши ҳам талаб қилинади. (илм ва амал) “Илм-ота, ҳаракат ўғил дейдилар. Амалиётсиз илм бефойда, илм тажрибага асосланиши шарт. “Илм мулкдан устунлик қилади, билим уни ҳимоя қилса, мулкни сен ҳимоя қилишинг керак. Мулкни сарфлаб ундан айриламиз, илмни сарфласак унга янада сайқал берамиз” ғ (ҳазрат Алига нисбатан берилган ҳадж) сўзларида олим ва илмдон кишиларга муносабат ўз ифодасини топган. Шарқ олимлари илм ҳақида кўплаб хикматли сўзлар ҳам айтганлар, уларни юнон файласуфларига нисбатан ҳам берганлар, илм бу ҳаёт, ъвомлик ўлим” (ал-Мубашшир) “билим-қалб таоми” 9

тушунчасини Диоген Феогник Платон, Сахта Аполлоний Тиианский (Балинус) Сократ каби антик файласуфлар тасдиқлайдилар (“донолик-билим, авомлик-ўлим, илм шоҳлар зийнати”) Ёки-олимлар абадий яшайдилар, асарлари-авлодлари, бойлик эгалари ҳаёт пайитларида ҳам ўлик бўлганлар. Билим эгалари вафотларидан кейин ҳам тирик яшайдилар. (Ибн-ал Мутаза). Бу мавзу хақида Беруний ҳам “Менералогия” асарида кўп фикрларни баён қилади. “Билим дилга ҳаёт боғлайди”, илм кўз қорачиғи” (аз-Замахшарий). Бу даврда халифаликда олимлар кўпинча шохлардан устун қўйилар эди. VII асрда яшаган Абул Асвад ад- Дуалига қўйиаги парчада нисбат берилади: “Билимдан қудратлироқ ҳеч нарса йўқ”. Шоҳлар халқ устидан хукмронлик қилсалар, олимлар шоҳлар устидан хукмронлик қиладилар”. Юқорида келтирилган тушунча греклар ва эронийларда ҳам бўлган: “Қачон жахон осойишта ҳаёт кечиради” деган саволга Диоген “қачонки шоҳлар файласуф бўлсалар ёки файласуфлар – шох бўлсалар” деб жавоб берган. Хусрав Ануширвон эса “қачонки оллоҳ бирор халққа яхшилик қилмоқчи бўлса унинг шоҳларига билим беради ва шоҳликни олимга беради” дейди. Ҳар бир ўғил ёки қиз боланинг савод чиқариши ва илмлар, бадиий адабиётлардан бошланғич маълумот олишга имкони бор эди. Бу даврда оддий халқ ўртасида бадиий адабиётнинг оммавий тури ислом байроғи остида босқинчилик сиёсати олиб борган қаҳрамонлар, авлиёлар хақидаги қиссалар, насихатомуз хикоялар, одоб хақидаги рисолалар, ислом ақидаларини тарғиб қилувчи асарлар “1001 кеча” туридаги асарлар кенг тарқалган эди. Шуниси қизиқки, Хомер достонларидан катта-катта парчалар, Еврипид трогедиялари, араб тилига ағдарилган. Эронийларда қахрамонлик достонлари кенг тарқалган бўлсада, бу жанрлар араб тилидаги асарларга таъсир ўтказмади. Араб тилидаги адаби1тд шеъриятнинг ғазл, қасида, марсия, рубоий каби турлари ривожланди. Бу даврда илм ва илм одамларига нисбатан иззат хурмат эхтиром шунчалик юқори даражага кўтарилган эдики, бундай холатни на бир давр, на бирор мамлакатда, хатто кўкларга кўтариб мақталган Оврупада ҳам учратмаймиз. Ислом дини, Приней яриморолидан то Ғарбий Хитойгача бўлган ерларни ўз ичига олган халифаликнинг ижобий муносабати натижасида илм-фан мисли 10

кўрилмаган натижада тараққий этди. Унинг умуминсоният тарихи учун аҳамияти беқиёс ва уни ҳеч қандай жараён билан тенглаштириб бўлмайди. Ҳозирги фанларнинг пойдевори ўша вақтларда яратилган, унинг амалга оширилишида иштирок этганларнинг аксарияти юртимиз вакиллари бўлганлар. Ислом дини хукмрон синфнинг мафкуравий қуролига айлангач, халифаликнинг иқтисодий, маданий жиҳатдан бидъатлар шаклланди. Булар орасида кенг тарқалган ва расмий ислом учун хавфлиси исмоийлийлик эди. Шу оқим вакили, файласуф олим Абул Фатҳ али Шаҳристонийнинг (1086-1153) таъбирича Исмонийлар “қачонки руҳ онг даражасига етганида ва у билан муштарак бўлганида олий комолот даражасига кўтарилади” дейди. Улар маърифат, илм-фан, фалсафанинг кенг тарқалишини исботлайдилар. Исмоилийлар оқими антик иностицизми, зардўштийлик ва монийлик динлари таъсири остида шаклланган эди. Кейинчалик исмоилизм Оврупада кенг тарқалган карматлик, албигойлик, кадарит, божингит, повиликийлик каби оқимларга асос бўлди. Бу оўимларнинг бир-биридан фарқи кам, турли минтақаларда турлича аталиб, расмий ислом ва католик динига қарши қаратилган эди. Улар миллий озодлик, қашшоқ табақаларни химоя қилиш расмий динлар таълимотларини зардўштийлик, монийлик таъминотлари элиментлари билан бойитиш каби сиёсий талабларни хам олға сурдилар. Уларнинг фикрича дунё абадий, нариги дунё хақидаги таълимот асоссиз. Бидот оқимлари таълимотига зардўштийлик дуализми таъсири кучли бўлган. Улар ҳам бутун борлиқ яхшилик ва ёмонликнинг курашидан иборат деб хисоблайдилар. Бидъат оқимлари, айниқса, Оврупа мамлакатлари – Италия, Болгария, Византияда кенг тарқалади. Болгария ва Францияда қуролли урушлар, қон тўкишларга олиб келади. Бу ҳаракатлар расмий дин арбоблари ва хокимиятлар томонидан шафқатсизлик билан бостирилган. Ўрта асрларда тарқалган турли маълумотларнинг кенг тарқалгани ва эътиборлиси мутазиллик эди. Бу оқим VIII асрда шаклланган бўлиб, халифа ал-Маъмун даврида давлат хомийлигидаги таълимот даражасига кўтарилган, аммо 50 йиллардаёқ маън этилган эди. Муътазиллик ислом Шарқида фалсафий, илмий дунёқарашга асос бўлиб хизмат қилади. Бу оқимнинг дастлабки вакилларидан бири Восил ибн Ота (699-748) эди. Олим Аллоҳнинг 99 сифатини 11

рад этиб, Аллоҳ одамсифат, яккаю-ягона, адаб-боабад экан, демак, унинг номи ҳам битта бўлиши керак, деган тезисни олға суради. Ибн ота Аллоҳнинг одамсифатлигини шубҳа остига олади, одамга ўхшатиш билан Аллоҳнинг мохиятини пасайтириб юбориш мумкин дейди. Ибн Ота тезисларининг бири инсонда йўқлигини рад этиш, акс холда инсонларнинг салбий қилишларининг маъсулияти Аллоҳ амир билан амалги оширилган бўлур эди. Инсон истаги, ихтиёри масаласи ўта муҳим бўлиб, расмий ислом ақидаларига биноан одамнинг бутун ҳатти-харакати, тақдири фақат аллоҳ амрига боғлаб қўйилган эди. Муътазиллийлар эса инсон эркин, “Аллоҳ эса ўз бандаларига нисбатан маъсулият хис этиши лозим” деган тизисни олға сурадилар. Уларнинг фикрича, Аллоҳ соф, тутиб бўлмас ва кўриб бўлмас рух! Муътазийликнинг инсоният олдидаги асосий хизмати тажриба ва билимнинг инсоният тараққиётидаги ролини тан олган холда ақл, онг аҳамиятини ҳам юқори кўтариши билан белгиланади. Муътазийлик таълимоти ислом расмий дин сифатида тан олинган минтақалар – айниқса, Моварауннаҳр, Эрон, Испанияда илм-фан, фалсафанинг ривожланишига замин ҳозирлади. Муътазиллик таълимоти халифа Мутаваккил (847-861) даврида маън этилиб бидъат деб эълон қилинди. Хақиқатан улар хур фикрловчи эдилар. Муътазиллийлар фаолияти “Ихфон ус Сафо” номи остида бирлашган эркин фикрловчи олим-файласуфлар гуруҳининг келиб чиқишига замин ҳозирлади. “Ихфон ус-Сафо (пок биродарлар) таълимоти исмоилийлик ва карматлар бидати билан боғлиқ бўлгани туфайли уларнинг фаолияти махфий тусда эди. “Ихфос ус Сафо” 938 йили Басрада ташкил топди. Улар элликдан ортиқроқ илмий фалсафий рисолалар номалар яратдилар. Яширин ташкилот “Ихвон ус-Сафо”нинг аъзолари Зайд бин Рифаат, Абу Сулаймон ал- Мухаммад, Абул Ҳасан ал Занжоний, Абу-Аҳмад ал-Наҳражоний ва бошқалар эди. Улардан ошиб келган рисоллар “Пок биродарлар ва содиқ дўстлар номалар” деб аталиб фанлар бўйича қўйидагича тақсимланади: матматика-14, табиат фанлари-17, метафизика-11, дин масалалари-10, ҳаммаси-52 рисола. Улар бир-бирлари билан узвий боғлиқ. Йирик арабшунос олим К.Брокельшаннинг айтишича, “Ихсон ус- Сафо” олимлари расмий ислом реакциаси анча сусайган даврда ижод этганлар. 12

Олимнинг фикрича, онгни бирламчи даражага кўтарган қомусий олимлар исмоилий гуруҳи билан боғлиқ бўлганлар. Илмий таълимотлар ва тажрибаларини Қуръонни айнан шарҳлшга қарама-қарши қўйганлар. Ўз илмий, фалсафий таълимотларини муқаддас китобни эркин равишда шарҳлаш билан асослаганлар. “Ихвон ус-сафо” олимлари табиат, математика, астраномия, фалсафа фанларига кўпроқ аҳамият берганлар. Илмда халоллик учун курашганлар, неоплатизм фалсафа мактабининг асосчиси Плотиннинг (тахминан 203-270) эманация ҳақидаги идеалистик таълимотидан материалистик хулосаларни изхор этишда фойдаланадилар. “Ихвон ус-сафо” олимлари қадим Иония фанига, Аристотел, Пифагор, Хиппократ, Голен таълимотларига юқори баҳо берадилар. Дин масалаларида олимлар синкретик назарияни тарафдори бўлганлар. Уларнинг фикрича, хамма динларнинг ўам рационал томонлари бор. Аристотел олдинган сурган муаммо модда ва шакл масаласи уларни айниқса қизиқтиради. Уларнинг Аллоҳга муносабати расмий ислом муносабатидан ўзгача Аллоҳ кўриб ва тутиб бўлмас, аммо ҳаракатга киритувчи нур сочувчи руҳ. Бу фикр зардўштийларнинг Қуёш атрофдаги нурнинг тимсоли бўлмиш Ахурамаздасини эслатади. Муътазиллийлик исмоилийлик оқимлари замонида ташкил топган “Их Вон ус-Сафо” ислом шарқида Абу Райҳон Беруний, Абу Бакр ар-Розий, Абу Али ибн Сино, Умар Хайём, Ибн Божжа, Муҳаммад Абдуллоҳ ибн Абу Валид ибн Рўжд каби буюк олимлар ижоди пойдеворини ҳозирлади. Уларнинг асарларида мусулмон Шарҳида яратилган илми-фалсафий таълимотнинг деярли хаммаси якунланди. Шунинг учун “Номаларни” илмий фалсафий қомус деб хисоблашга асос бор. “Ихвон ус-Сафо” яратган қомусий рисолалар кейинчалик шарқда аниқ ва амалий фанлар учун асос бўлди. “Ихвон ус-Сафо” яратган “Номалар” билан Оврўпа фақат XIII асрда таржимон Кало Калонимуснинг лотин тилига таржимаси орқали танишди. Бу асарлар Оврўпа мамлакатлари, айниқса, Франция илм фан риожи ва шаклланишида асосий омилларнинг бири бўлди. Халифалик ва ислом мамлакатларида илғор дунёвий фанларнинг эркин тараққиёти ҳамма вақт хам осонликча бир текисда бўлмади. Чунки ислом мамлакатларидаги ижтимоий ҳаёт илм-фан фалсафанинг 13

тараққиёти эркин фикрлаш ислом ақидаларига нисбатан танқидий қарашни ҳам келтириб чиқарган эди. VIII асрнинг иккинчи ярмида динда бидъатлар, маънавий хаётда турли илғор фалсафий таълимотлар, мутазиллитлар, “Ихвон ус-Сафо” қадимги грек фани, фалсафаси таъсирига қарши кураш заминини хозирлаш, исломнинг расмий таъминотини химоя этиш қалам (мутакаллимлар) ҳаракати ташкил этади. Ғазалийнинг фирича, мутаккалимлар ислом принциплари, сннани турли чалкашликлр, бидъат таълимотлардан химоя қиладилар. Улар дин софлиги учун курашадилар, ҳаёт олдинга сурган муаммоларга фақат Қуръон, хадислардан олинган парчалар, худонинг имконияти кенглигини таъкидлаш билан жавоб берадилар. Ўз таълимотларини оқлаш учун ўн икки тезисни майдонга ташлайдилар. Масалан, бўлиши мумкин бўлган нарсага ишонч (худонинг буйруғи билан инсон филдек, фил пашшадек ҳолга келиши мумкин). Хиссиёт орқали билимни хал этиш а ў.к. Қалам “улум ул ислом”нинг бир қисми бўлиб табиат фанлари, илмий фалсафий оқимларга қарши курашди. Улар танқид манбаларининг асосийси табиат ходисалари ва инсон ҳаёти табиий қонуниятлар асосида рўй беради деган тушунча бўлган. Мутакаллимларнинг кўзга кўринган вакили Шайх ал-Ашъорий (873-935) ва унинг маслакдошлари уларнинг ақлга сиғмаган баъзи фикрларни юмшатишга мутаккалимлар таълимотини фалсафий жихатдан асослашга уринганлар. Халифаликда мутакаллимликдан кейин расмий, диний ақидалара мутлоқ мутлоқ риоя қилиш ҳеч қандай чекинмаслик, реакциянинг кучайиши натижасида Боғдод аввалги мавқеини аста-секин йўқотади. Халиф хокимияти, халифаликнинг инқирозга юз тутиши, қарам бўлган мамлакатларнинг, айниқса, Шимолий Эрон, Марказий Осиё, Шимолий Африка, Испаниянинг халифаликдан ажралиб чиқиши натижасида Боғдод маданий илмий марказлик хусусиятини йўқотади. Янги давлатлар, айниқса, Моварауннаҳрда арабларгача бўлган маданий марказлар – Хоразм, Бухоро, Марв, Самарқанд каби шаҳарларда иқтисодий маданий ҳаёт тез ривож этади. Оббосийлар давридаги маданиятнинг ажойиб хусусияти ва аҳамиятли томони шундаки, фаннинг ва бадиий ижоднинг диний, мафкуравий чекланганликдан юқори кўтарилиб, дунёвийлик таъминланган. У давр олимлари 14

ислом, ақидаларга махкам боғланиб қолмаган, ҳатто расмий ислом догмаларига риоя қилмай, эркин фикрлаш даражасига кўтарганлар. Улар инсон табиатнинг энг олий маҳсули эканини тасдиқлайдилар 15

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Қурьони карим (арабча) Мадииа, 1406 йил ҳижрий. 2. Ал-Қуръон ал-Карим. Таржимоп ва тафсир қилувчи Сай-йвд Маҳмуд ибн Саййид Назир аг-Тарозии ал-Маланнй. Ўзбек араб ёзувидан нашрга тайёрловчи. еўзбошн ва изоҳдар муал-лифи Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Ғ.Ғулом номидаги адаби-ет ва санъат шшриёти. 2000, 200Х 3. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 1-жилд. Таржимон З.Исмоилов. Т., Қо-муслар бош таҳририятн, 1997. 4. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад и&н Исмоил ал-Бухорий. Ҳалис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 2-жилд. Таржимонлар: М.Набихоиов, Б. Набихонои. Т., Қомуслар бош таҳрирюгти, 1997. 5. Абу Абдумоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 3-жилд. Таржимонлар: Р.Қосимов ва Б. Набихонов. Т., Қомуслар бош таҳририяти, 1997. 6. Абу Абдулюҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (&т-Жомсъ ас- саҳиҳ). 4-жилд. Таржимон Абдулғани Аблуллоҳ ўғли. Т., Қомуслар бош таҳририити. 1997. 7. И.Абдуллаев. Абу Маисур ас-Саолибнй. Т.,«Ўзбскистон* иашриёти. 1992. 8. И.Абдуллавв. Берунийта замондош шоирлар. Т., «Фан» нашриёти. 1975. 9. И.Абдуллаев. Бухоронинг арабттйнавис шоирлари. Т., «Фан» нашриёти. 1965. 10. ИАбдуллаев. Носир Бухорий. Ўз.КП Марказий комите-ти нашриёти, Т., 1969. 11. И.Абдуллаев. Ҳ. Ҳикматуллаев. Самарқандлик олимлар. Т., *Фан» нашриёти. 1969. 12. Абу Мансур ас-Саолибий. Ажойиб маълумотлар. Тадқиқ қилувчи, таржимон, изоҳ ва кўрсаткичларни тузувчи. И.Аб-дулласв. Т., Абдулла Қодирий номидаги хатқ мероси наш-риёти. 1995. 16

O'xshashlar

Мустақиллик йилларида фан ва маданиятнинг ривожланиши

Дастлабки цивилизацияларнинг шаклланиши

Узбек халкининг этник шаклланиши

Ўзбекистонда транспорт воситаларининг шаклланиши

Хитой тилида дипломатик лексиканинг шаклланиши