Хитой тилида дипломатик лексиканинг шаклланиши - Tarix - Referatlar

Хитой тилида дипломатик лексиканинг шаклланиши

Yuklangan vaqt:

24.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111 KB

Ko'chirib olish

Хитой тилида дипломатик лексиканинг шаклланиши Режа: 1. Хитой тилидаги дипломатик атамаларнинг диахронияси. 2. Ҳозирги замон хитой тилидаги дипломатик атамаларнинг лексик - семантик таҳлили

Хитой тилидаги дипломатик атамаларнинг диахронияси “Дипломатия” атамасининг хитой тилидаги “waijiao” （（（（ атамасининг асл маъноси ҳозирги кунда тушуниладиган “дипломатия” атамасининг маъносидан анча йироқ. Қадимги хитой ҳикматли гапига кўра: “Хизматкор ўз хокимининг ишончини суиистеъмол қилмаслиги учун waijiao дан сақланиши лозим.” 1 Бу ҳикматли гапда келтирилган “waijiao” сўзида хизматкорнинг бошқа бир ҳоким билан бўлган маҳфий алоқаси назарда тутилмоқда. Бу каби маҳфий алоқалар хизматкорнинг содиқсизлигидан далолатдир. “Waijiao” （（（（ сўзининг бошқа бир қадимий маъноси “шахсий ижтимоий муносабат” демакдир. Sima Qian солномасидаги “Deng Tong нинг таржимаи ҳоли” асарида ёзилишича: “Deng Tong “waijiao”ни ёқтирмас эди ”. 2 Бу ерда “waijiao” сўзи “ҳуфёна алоқалар” ёки “бошқа шаҳслар билан ижтимоий муносабатларда бўлиш” деган маънони билдиради. Хитой тилидаги “waijiao” сўзи “дипломатия” атамасининг эквиваленти сифатида фақатгина яқин вақтлардан бери қўллана бошланган. Ундай бўлса “waijiao” сўзининг асл маъноси қандай? Том маънода “waijiao” сўзи “ташқи алоқалар” ёки “хорижий мамлакатлар билан алоқада бўлиш” демакдир. Сi Yuan томонидан берилган таъриф ҳам жуда оддий: “Waijiao сўзи бизнинг замонамизда давлатлараро амалга ошириладиган муносабатлар ва давлатлараро имзоланувчи аҳдномаларни билдиради.” 3 Демак, юқорида келтирилган икки ҳил таърифлардан келиб чиқиб, “дипломатия” сўзининг маъносини шундай тушуниш мумкин: “Бир давлатнинг бошқа бир давлат билан муносабатлари ёки давлатлараро алоқалар”. “Waijiao” сўзи фақат ҳозирги замонга келиб “дипломатия” маъносида қўллана бошланиши Қадимги Хитойда дипломатия бўлмаганлигидан далолатми? Албатта ундай эмас. Қадимги Хитойда дипломатия, дипломатик алоқалар мавжуд бўлган. Қадимги Хитойда “бирлашиш – парчаланиш – қайта бирлашиш” давридаги ўзаро алоқалар, Қадимги Хитойнинг тарихига оид бўлган манбаларда келтирилган турли миллатлар ўртасидаги муносабатлар ҳам 1 Huang Jinqi. Shenme shi waijiao. – Beijing , 2004. – Б. 1. 2 （（（ - （（（（ - 3 “ （（ ”

Хитой дипломатияси узоқ ўтмишга эга эканлигидан далолат беради. Ушбу манбаларга таянган ҳолда Қадимги Хитойнинг бир неча машҳур дипломатларини санаб ўтиш ва Қадимги Хитой дипломатия соҳасига оид тактикалар, дипломатик маҳорат, дипломатик мақсадлар, принциплар, стратегия, дипломатик каналлар ҳамда шаклларни умумлаштириш мумкин. Буларнинг моҳияти тасаввур этиб бўлмас даражада кенг. Масалан, “Муросасиз давлатлар” (мил.ав. 475 - 221) даврида Хитой бир қанча феодал давлатларга бўлинган бўлиб, улар ичида еттита энг кучли давлат ўртасида зўравончилик жанглари бўлиб турган. Буларни тартибга солиш, ўзаро низоларга барҳам бериб, ягона кучли давлат яратиш мақсадида “илғор” Чин, аниқроғи стратег Su Qin олти кучларни (олти рақиб давлатни): Yan, Zhao, Han, Wei, Qi ва Chu давлатларини йиғиб, уларни Хитой тарихидан маълум бўлган “Вертикал Альянс” деб номланган бирлашма тузишга ишонтиради. Su Qin ўзини шу олти иттифоқдош давлатлар раҳбарларининг барчаси устидан “премьер – министр” деб эълон қилади. Шу пайтнинг ўзида Zhang Yi исмли бошқа бир стратег ушбу олти давлатни Su Qin иттифоқидан ажралиб, мустақил сиёсат олиб бориш учун янги альянс тузишга кўндиради. Ушбу янги тузилган альянс тарихда “Горизонтал Иттифоқ” номи билан машҳур бўлиб, “Вертикал Альянс”ни танназзулга учратган. Аввалги иттифоқ (“Вертикал Альянс”) сиёсати “кучсиз давлатларни бирлаштириб, кучли давлатга биргаликда ҳужум қилиш”дан иборат бўлган бўлса, эндиги иттифоқнинг (“Горизонтал Иттифоқ”) сиёсати “кучсиз ва кучли давлатларни бирлаштириб, ўзаро кучсиз давлатга ҳужум қилиш ”дан иборат эди. Su Qin ва Zhang Yi иккиси ҳам дипломатик фаолиятга шўнғиб, ўзларининг ҳурматга сазовор бўлган ташқи сиёсатларини қуришга ҳаракат қилишган. Улар ва уларнинг издошлари кейинчалик “нотиқшунослар” ёки “вертикал ва горизонтал стратеглар” сифатида маълум бўлиб, улар аслида Қадимги Хитойнинг илк дипломатлари бўлишган. “Уч қироллик” (мил. 220 – 265) даврида Хитой қайтаддан уч давлатга бўлиниб кетган: Wei, Wu ва Shu Han давлатлари. Shu Han лик Zhuge Liang нафақат машҳур давлат арбоби ва стратег, балки таниқли дипломат ҳам бўлган. Zhuge Liang ShuHan давлати асосчиси бўлмиш Liu Bei томонидан “teshi” （（ , яъни “маҳсус вазифа билан юборилган элчи” сифатида Wu давлатига

юборилади. Унинг вазифаси Wu ни Liu билан бирикиб Сао Сао (Wei давлати асосчиси)га қарши курашишга кўндириш эди. Zhuge Liang “teshi” （（ сифатида тутган илк қадами: Сао Саога таслим бўлиш тарафдорлари, Wu нинг мансабдор хизматкорлари билан музокаралар ўтказади. Кейин у Sun Quan (Wu давлатининг асосчиси) ва Zhou Yu (Wu давлатининг ҳарбий қўмондони) билан бирга бўлган “тет – а – тет” музокараларини муввафақиятли ўтказган. Сао кучлари миқдор жиҳатидан қанчалик кўп бўлмасин, Chang Jiang дарёсининг шимолий қирғоғида жойлашган Chibi қалъасида Liu ва Sun ларнинг бирлашган қўшинлари томонидан қуршовга олинади. Ушбу натижа вазиятнинг кейинги ривожида ҳал қилувчи роль ўйнайди. Кейинчалик Zhou Yu (Wu давлатининг ҳарбий қўмондони) Jing Zhou ҳудудининг (ҳозирги Wuhan провинцияси яқинидаги стратегик аҳамиятга эга бўлган ҳудуд) Liu Bei қўлига тушганлигидан ғазабланиб, жон таслим қилади. Zhuge Liang Wu давлатига яна бир бориб, Zhou Yu ўлими муносабати билан Wu давлатининг ҳукмдор ва амалдорларига ўз ҳамдардлигини билдиради, ҳамда уларни Liu Bei дан қасос олмасликни, бу билан Сао Саога ҳужум қилиш имконини бермасликларини илтимос қилади. Zhuge Liang нинг Wu давлатига бўлган биринчи миссияси “нефрит тош ва ипакни қилич ва найзага айлантириш”, яъни “таслим бўлишни қарши курашишга алмаштириш” 4 бўлса, унинг иккинчи миссияси “қилич ва найзаларни нефрит тош ва ипакка айлантириш”, яъни “қасосни гина қилиш, таъна қилиш билан алмаштириш” 5 . Ушбу усталик билан олиб борилган дипломатик тактикаси аниқ стратегик мақсадни амалга оширишга қаратилган эди. Хан сулоласи даврида император Yuan Di қасридаги Wang Zhaojun исмлик гўзал бир хизматкорнинг Хун сулосасининг ҳокимига турмушга чиқиши ҳақидаги ҳикоя деярли ҳар бир хитойликка маълум. Ушбу ҳикояда айтилишича Zhaojun ўз – ўзини турмушга чиқиш учун таклиф қилади. 6 Император Yuan Di унинг таклифини қабул қилади ва Хан билан Хун сулолари ўртасидаги доимий зиддиятларга барҳам бериш мақсадида Zhaojun ни малика деб эълон қилади. Ушбу ҳикоя Қадимги Хитойда қўлланилган маҳсус дипломатик усул ни ўз ичига қамраб олган. Хан императори оиласидан чиққан 4 “ （（（（（（” . Huang Jinqi. Shenme shi waijiao. – Beijing , 2004. – Б. 2. 5 “ （（（（（（” . Huang Jinqi. Shenme shi waijiao. – Beijing , 2004. – Б. 2. 6 Huang Jinqi. Shenme shi waijiao. – Beijing , 2004. – Б. 3.

қизларини чегара ҳудудлардаги камсонли миллатларнинг кичик давлатлар ҳукмдорларига турмушга бериш йўли орқали, табиийки, улар билан алоқаларни мустаҳкамлашга эришган. Бундай турмушлар Қадимги Хитойда heqin （（ , яъни “альянс никоҳ” номи билан машҳур бўлиб, тинчликни сақлашга қаратилган дипломатик усул сифатида кенг тарқалган. Zhaojun ўз замонининг дипломат аёли ёки “тинчлик элчиси” сифатида шарафга эга бўлади. “Уч қироллик ” романида келтирилишича Wu давлатининг ҳукмдори Sun Quan ҳам шу йўлни тутиб ўғли учун Jing Zhou гарнизонига бошлиқ бўлган етакчи генерал Guan Yu нинг қизини қўлини сўрайди. Ушбу йўл аслида сиёсий ва дипломатик тадқиқ усуллардан бири эди. Қўпол Guan Yu Sun Quan нинг таклифига қуйидагича ҳақоратли жавоб қайтаради: “Йўлбарснинг қизи қандай қилиб итнинг ўғлига турмушга чиқиши мумкин?” 7 Бу жавоби билан у Sun Quan билан адоватга боради. У ўзининг бундай тутган йўли билан Jing Zhou гарнизони мудофааси учун Zhuge Liang “Шарқ тарафдан Sun Quan билан иттифоқдош бўлиш айни пайтда Сао Сао билан шимол тарафдан курашиш демакдир” деган стратегик сиёсатини рад этади. Шимол ва Шарқдан икки тарафлама ҳужум натижасида Jing Zhou гарнизони Sun Quan қўлига ўтади. Бундан кўриниб турибдики Guan Yu ўзининг қўполлиги, унга сиёсий билимлар етишмаслиги, дипломатик усуллардан моҳирона фойдаланмаслиги нафақат ўзига панд бермасдан қолмайди, балки Jing Zhou гарнизонининг қулашига сабаб бўлади. Ғарбий Хан сулоласидан бўлган Zhang Qian (эрамиздан ав. 114) ўз вазифаларини амалга ошириб, Хан сулоласининг ғарбий чегара ҳудудларидаги (ҳозирги Хитойнинг Синдзян ҳудуди ва Марказий Осиёнинг баъзи регионлари) кам сонли миллатларнинг кичик давлатлари билан дипломатик алоқалар ўрнатганлиги, Мин сулоласидан машҳур денгиз сайёҳи Zhang He (1371 - 1435)нинг жанубий шарқий Осиё ва Шарқий Африка давлатларига уюштирган 7 экспедицияси – буларнинг ҳаммаси Қадимги Хитой дипломатиясининг машҳур ва ўлмас қаҳрамонликларидир. Юқоридаги тарихий далилларга таянган ҳолда биз Хитой дипломатияси қадим замонлардаёқ вужудга келганлигини айтишимиз мумкин. Қадимги Хитойда “дипломатия” сўзи “waijiao （（” сўзи билан эмас, балки “ waishi （（” , 7 Кўрсатилган асар. – Б.3.

яъни “ташқи ишлар” сўзи билан юритилган. Ушбу далил дастлаб Zuo Qiuming нинг “Баҳор ва Куз” солномасида учрайди. 8 Ушбу солномада ёзилишича Zhang Huanzi шундай дейди: “Jiaji га лавозим берилишини тавсия этаман, чунки у “ waishi （（” га уста”. 9 Яна “Уч қироллик” романига қайтадиган бўлсак, Sun Quan нинг акаси Sun Ce ўз ўлими олдидан укасига қуйидагича васият қилади: “Агар “neishi （（” дан иккилансанг Zhang Zhao билан маслаҳатлашгин, агар “ waishi （（ ” ни ўзинг ҳал қила олмасанг Zhou Yu дан маслаҳат ол”. “Neishi （（ ” ва “ waishi （（ ” Қадимги Хитойда ички ва ташқи ишларни билдирган. Демак, Қадимги Хитойда “дипломатия” сўзи “ waishi （（” сўзи билан юритилган. Ушбу сўз ўз асл маъносини сақлаган ҳолда ҳозирги кунда ҳам кенг қўлланилиб келмоқда. Хитойда “дипломатия” баъзида “waiwu （（” сўзи билан ҳам аталган. Масалан, Чин сулоласи (1644 -1911)даври оҳирида Ташқи Ишлар бўлими ташкил этилган ва уни “waiwubu （（（” деб аташган. Бу ҳозирги “waijiaobu （（（ ” (Ташқи Ишлар Вазирлиги) сўзининг эквиваленти бўлган. Бундан ташқари Хитой дипломатияси соҳасида “wai yuan （（” (ҳорижий ёрдам) ва “waibin （（” (ҳорижий меҳмон) каби кўплаб анъанавий атамалар қўлланилади. Zuo Qiuming нинг “Баҳор ва Куз” солномасида келтирилишича : “Сулҳ тузинг, ярашинг ва “wai yuan （（” қидиринг”. 10 Танг сулоласи (618 - 907) даврида яшаб ижод этган Yuan Zhen нинг “Хеман қўшиғи” асарида келтирилишича: “Қадим замонда ҳукмдорлар “waibin （（” лар (хорижий меҳмонлар) шарафига базм уюштирган вақтларида Lunming куйи 3 марта чалинган ва нефрит тошидан ясалган буюмлар намойиш этилган”. 11 Lunming бу “Қўшиқлар китоби”даги қўшиқнинг номи бўлиб, ушбу қўшиқ айнан олий даражадаги меҳмонларни кутиб олиш учун куйланган. Ушбу тарихий далил ўз навбатида хитойликларнинг ҳорижий меҳмонларга нисбатан нақадар олийҳиммат бўлганликларини кўрсатади. Ҳозирги кунда дипломатия соҳасида кенг қўлланиладиган “Shijie （（ ” атамаси ҳам Қадимги Хитойда кенг қўлланилган. “Shi （ ” иероглифи от сўз туркуми сифатида (элчи ёки дипломатик агент) ёки феъл туркумидаги сўз (чет элда элчи сифатида бўлмоқ) сифатида ўзининг асл маъносини сақлаб қолган. 8 Huang Jinqi. Shenme shi waijiao. – Beijing , 2004. – Б.4. 9 Кўрсатилган асар. – Б. 4. 10 Кўрсатилган асар. – Б. 4. 11 Кўрсатилган асар. – Б. 4.

Қадимги Хитой мақолида айтилишича: “Давлатлар ҳатто қуролли зиддиятлар вақтида ҳам ҳар қайсилари “Shi （” билан ўртоқлашишлари керак”. Ушбу далил Қадимги Хитойда нафақат дипломатик агентлар мавжуд бўлганлигидан, балки уларга нисбатан алоҳида муносабат кўрсатилиши бўйича амалий машқлар ўтказилганлигидан далолатдир. “Jie （ ” иероглифи Қадимги Хитойда ҳозирги кунда дипломатия соҳасида қўлланилувчи “Ишонч ёрлиғи” атамасининг эквиваленти сифатида қўлланилган. “Jie （ ” давлат раҳбари томонидан элчиларга топширилган. Албатта, “Jie （ ” сўзи турли шаклларда учраган. Масалан, SuWu (? – эр.ав.60 ) томонидан Han сулоласидаги Xiongnu га жўнатилган “Jie （ ” чўп шаклида бўлиб, у якнинг думи билан безатилган. Xiongnu томонидан қатл этилган SuWu ҳозирги Байкал кўли ҳудудида 19 йил мобайнида қўйлар боқувчи бўлиб хизмат қилишга мажбур этилади. “SuWu нинг таржимаи ҳоли” асарида ёзилишича: “SuWu уйғоқ ҳолида ҳам, ухлаганда ҳам ҳеч қачон унга топширилган “Jie （ ” ни қўлидан қўймаган, натижада “Jie （ ” га уланган як думидан бир мўй ҳам қолмаганди.” Ушбу ҳолат SuWu нинг морал поклигидан, содиқлигидан далолат беради. Шу сабабли, ҳозирги кунда “Jie （ ” ёки “qijie （（” “ морал поклик” майносини ифодалайди. Юқорида айтиб ўтилган “Shijie （（ ” атамаси shi ва jie қисмлардидан иборат. Ушбу атамани қўллаганда биз умуман дипломатик агентларни назарда тутмай, “Jie （ билан ёки “Ишонч ёрлиғи билан келганлар” маъносини тушунишимиз лозим. Улар миссия раҳбарлари, элчилар, вазирлар, муввақат вакиллар ва ҳоказолар бўлиши мумкин. Бошқа бир манбада “Shi （ ” “ юбормоқ” маъносини билдиради, дейилган. 12 Қадимги Хитойда ташқи ишларни амалга ошириш учун юборилган маҳсус шаҳслар ўзлари билан нефрит тоши ёки мис, бамбук, ёғочдан ясалган тамғаларни ўзлари билан олиб юришган. Ушбу тамғалар （（ fujie (мандат) деб аталиб, дастлаб “Shijie （（ ” атамаси одамга нисбатан эмас, балки ўша тамғага нисбатан ишлатилган. “Shijie （（ ” , тамға маъносида, уни ўзи билан олиб юраётган шаҳс қайси сулолага мансуб, тамғанинг қайси материалдан ясалганига қараб ушбу шаҳс нечоғли давлатманд эканлигидан ахборот олинар эди. “Shijie （（ ” атамаси инсонга нисбатан қўлланилиши дастлаб “Shi Ji” асарида учрайди. 13 “Jie （ ” атамаси “Ишочнома, 12 （（（（（（（（ 1001 （（（（ 1996 （ 67 - （（ 13 Кўрсатилган асар. – Б. 67.

Ишонч Ёрлиғи” маъносида дастлаб ЧинХан (эр.ав. 221 – 206 й. ) сулолалари даврида қўлланила бошланган. “Shijie （（ ” атамасининг қадимги сўзма – сўз таржимаси: “Ишончнома билан юборилган” демакдир. XIV асрда капитализм Ўрта денгиз давлатларига етиб борди. Бу даврга келиб дипломатик вакиллар нафақат сиёсий, балки иқтисодий масалалар билан ҳам шуғуллана бошлашди. Барча ишлар билан шуғулланувчи дипломатик вакиллар энди актив дипломатик фаолият билан шуғуллана ололмаслиги сабабли чет элда хизмат сафарида бўлган дипломатик вакилларга （（ shijie “аккредитация қилинган доимий вакил” лавозими бериладиган бўлди. Ушбу лавозим фақат 2 йилга берилар эди, кейинчалик ушбу муддат 3 йил этиб белгиланади. XVI аср оҳирига келиб “чет элда аккредитация қилинган элчи” лавозими Оврўпада ҳам кенг тарқалди. 14 Бошқа манбалардаги маълумотларга кўра Қадимги Юнонистон даврида ташқи алоқалар кундан – кунга ривожлана бориб, айнан шу пайтда илк дипломатик вакиллар （（ shijie пайдо бўлди. Ушбу дипломатик вакиллар 50 ёшдан ошган, эл орасида машҳур бўлган, эъзозли, зиёли инсонлар табақасидан танлаб олинар эди. Дипломатик вакиллар маҳсус давлат ишлари билан ташқи давлатларга юборилар эди. 15 Ҳозирги кунда “Shijie （（ ” атамаси: “Ташқи давлатда аккредитацияланган дипломатик вакил” маъносида қўлланилади, ташқи давлатга муввақат ишлар вакили сифатида юборилган дипломатик вакил маъносида ҳам кенг қўлланилади. Dashi （（ «элчи» атамаси бирон – бир давлатнинг бошқа бир давлатга юбориладиган ва тўлиқ шакли teming quanquan dashi （（（（（（ “ Фавқулодда ва муҳтор элчиси” атамаси билан юритиладиган юқори мансабли дипломатик вакилдир. Ушбу атаманинг келиб чиқиши бир неча минг йиллик тарихга эга. 16 4000 ийл олдин Қадимги Египет фараони Осиё давлатлари билан ташқи алоқаларни ўрнатади ва ўз қироллигида Осиё масалалари билан шуғулланувчи, Осиё давлатларига юборилувчи маҳсус бир инсонни тайинлайди. Айнанан шу инсон инсоният тарихида илк дипломатик вакил сифатида фаолият олиб борган. Лекин ушбу тайинланган вакил вазифасига фақат фараонга хатларни олиб келиш, фараон томонидан ёзиладиган хатларни Осиё давлатлари 14 Кўрсатилган асар. – Б. 66. (583) 15 （（（（（（（（ 1001 （（（（ 1996 （ 67 - （（ 16 （（（（（（（（ 1001 （（（（ 1996 （ 66 - （（

ҳукмдорлари қўлига топширишдан иборат эди холос. Яъни бу инсон ҳозирги замон дипломатия тили билан айтганда илк дипломатик курьер вазифасини бажарган. Бошқа бир манбада келтирилишича, Dashi （（ «элчи» атамаси аввал дипломатияга оид ишларида қўлланилмаган. Манбаларга кўра, илгари ҳар доим бир давлатнинг иккинчи бир давлатда доимий фаолият юритадиган элчиси мавжуд бўлган. Давлат бошлиғи зарурат юзасидан фавқулодда номига эга бўлмаган, ташқи ишлар фаолиятига оид шахсларни доимий фаолият юритадиган элчиси бор мамалакатларга юборганда, саройда бўлиб ўтадиган қабул маросимларида бу давлатнинг у ерда турган доимий элчиси ва фавқулодда юборилган шахс ўртасида келишмовчиликлар келиб чиққан, яъни хизмат жойини талашишган. Бу эса кўп ҳолларда ёмон оқибатларга олиб келган. Шу каби салбий ҳолатларни олдини олиш мақсадида XVII аср охирига келиб, элчининг вазифасини эгаллаш ёрлиқномасида “фавқулодда” деган сўзни қўшишга мажбур бўлишган. Шундан кейин доимий элчилар ва фавқулодда номига эга бўлган элчилар ўртасида тенглик юзага келиб, сарой қабул маросимларида ёнма-ён туришган. 17 Ишонч ёрлиғи давлатлар ўртасида дипломатик алоқаларни ўрнатиш воситасидир. Дипломатик корпус аъзоларини юбориш ва чақириб олишда бир давлат бошлиғи шахсан ўзи ёки ташқи ишлар вазири орқали ёки бошқа ваколатли шахслар томонидан имзоланган дипломатик ҳужжатдир. “Ишонч ёрлиғи” атамаси Хитойда илк бор “ （（ ” Wèi shū – яъни, Вэйноманинг “Гаойоу”биографиясида учрайди. У ерда “Сизлардан илтимос, ёрлиқномани ёзиш олий тоифадаги қобилият эгаларига топширилсин ” каби сатрлар битилган эди. 18 Давлатлар ўртасида дипломатик алоқалар ўрнатилгандан кейин вакил ёки элчилар чет давлатларга ташқи алоқалар фаолиятини олиб бориш учун давлат ёрлиғи билан юборилган. Ўзга давлатларга элчиларни юбориш, ўзга мамлакатдан келган элчининг давлат ёрлиғини имзолаш давлат бошлиғи томонидан бажариладиган маҳсус ҳуқуқларидан бири бўлган. 19 Ишонч ёрлиғини жўнатиш шу билан бирга ишонч 17 Кўрсатилган асар. – Б. 205. 18 Фан Синминг. Хитой дипломатик хужжатлари. – Пекин: “Шижиечубанше” нашриёти, 1994. ( （（（（（（（（（（（（（ - （（（（（（（（（（（ 1994). - Б.50 19 Кўрсатилган манба. - Б.51

ёрлиғини топшириш деб ҳам номланади, бир давлатнинг бошлиғи дипломатияга оид топшириқларни амалга ошириш учун мазкур давлат элчисини олдиндан бошқа бир давлатга юборади, ҳамда давлат бошлиғи билан учрашиб танишилади ва дипломатик вакиллар ҳолатини таништирувчи мазмунидаги хат жўнатилади. Унинг асосий мазмуни: элчининг исми - шарифи, мансаби ва унвони, юборилишдан мақсад, элчининг вазифаси ва ҳуқуқи, элчининг шахсий ҳусусиятлари, шу жумладан, унинг истеъдоди, иш юритиш қобилияти ва унинг салоҳияти ҳақида мақтовлар баён этилади. Шу билан бирга, хизмат сафарини ўтайдиган давлатда бу шахсга яхши шарт-шароитлар туғдириб берилиши ва унинг фаолиятини қўллаб-қувватланиши сўралади. Элчи юборган ишонч ёрлиғи жуда самимий бўлиши керак. Чунки бу ҳужжат орқали мазкур давлат бошлиғи, ҳукумат ва халқи унга ишонганлигининг далолати бўлади, ҳамда давлат бошлиғи ишонч ёрлиғи ҳужжатини элчига топшириш билан бирга унинг зиммасига шарафли вазифа юклаганлигини билдиради. Ишонч ёрлиғи уч қисмдан иборат бўлиб, биринчи қисмда давлат бошлиғининг мурожаат сўзлари битилар эди. Иккинчи қисмда асосий мақсад ёритилиб, учинчи қисмда давлат бошлиғининг ташаккур сўзлари ҳамда тилаклари битилар эди. 20 Ҳозирги кунда ишонч ёрлиғини ёзиш тартиби сақланиб қолган. Ягона фарқ шундаки, ҳозирги кунда ушбу ёрлиқни ёзиш ва жўнатиш нафақат давлат бошлиғи, балки ташқи ишлар вазири, юқори мансабдаги дипломатик вакил томонидан ҳам бажарилиши мумкин. Иттифоқ шартномаси （（ mengyue нинг тўлиқ шаклдаги атамаси （（（（ tongmeng tiaoyue , шунингдек, ахдлашув （（ mengshi деб ҳам айтилади. Иттифоқ шартномаси халқаро майдонда икки ёки ундан ортиқ давлат бир пайтда умумий бўлган муносабатда умумий ҳаракатга бирлашиш пайтида тузиладиган ахдлашув ёки келишув (шартнома). Унинг асосий моҳияти, давлатлар ҳар томонлама мослашув ёки музокара ўтказиб, умумий ҳаракатланиш нормаларини қабул қилиб, ўзларига умумий мажбуриятлар оладиган келишув ҳужжатидир. Хитойнинг қадимги ахдлашувларида уй ҳайвонларидан қурбонлик келтириб, унинг қонини ичиб, қасамёд қилинган. Ахдлашув қатнашувчилари （（ tongmeng деб аталган. “ （（ • （（（ zuochuan xijiunian ” 20 Кўрсатилган манба. - Б.52

тарихий манбада келтирилишича : “Император Kuijiangда бир нечта ҳукмдорлар билан ахдлашиб дейди: Биз билан ахдлашганлар модомики ахдлашган экансиз, яхши муносабатларни тиклаймиз.” 21 Қадимги Хитойда давлатлар орасида учинчи давлатнинг ҳужумини олдини олиш ёки учинчи давлатга ҳужум қилиш учун, ё яна бўлмаса икки хил мақсад учун бирикиб, шартнома имзолаш ҳақида иттифоқ шартномасининг турлари мавжуд бўлган. Розилик (келишув) шартномаси （（ xieyi давлат, партия, ташкилот ва корхоналар ўртасида бирор иш ёки масала юзасидан маслаҳат ўтказиб, муҳокама ва мунозаралардан сўнг умумий бир фикрга келадиган шартнома характеридаги ҳужжатдир. Масалан: Икки томонлама Келишув, Савдо Келишуви, Ҳамкорликда корхонани бошқариш Келишуви, Темир йўл юк ташиш Келишуви, Олди-берди (савдо-сотиқ) Келишуви ва ҳ.к.лар. Давлат ички қонунлари бўйича у икки тараф муносабатларидаги муҳим шартнома тури сифатида қабул қилинади. Келишунинг шартлари, жавобгарлиги ва характери жиҳатидан шартнома （（ hetong га нисбатан анча юқори, жиддий шаклга эга бўлган ҳужжатнинг бир туридир. Корхоналар ўртасида тузиладиган келишувнинг кўлами нисбатан кенг бўлади. Халқаро қонунларда келишув асосан давлатлар ўртасида ёки давлат томонидан тузилгн халқаро ташкилотлар ўртасида бирор - бир муаммо устида маслаҳатлашув ўтказиш, музокара олиб бориш ва фикр алмашиш мобайнида умумий бир фикрга, қарорга келишни намоён этади. Мисол учун иероглиф шаклларида намоён бўлган ҳар хил келишув турлари мавжуд - （（ tiaoyue （（（ gongyue （（（ xieding （（（（ yidingshu ва ҳ.к.ларнинг ҳаммаси （（ xieyi “ келишув ҳужжатларидир”. 22 Табрик телеграммаси （（ hedian (ўз ичига （（ dianzhuan электробур, （（ chuanzhen факс кабиларни олади) телеграмманинг бир тури бўлиб, унда табрик сўзлари билдирилган бўлади. Давлат, партия ва фракциялар, органлар, ташкилотлар ҳамда инсонлар бир-бирларини байрам, шодиёна ёки тантана муносабати билан табриклашда фойдаланадиган электрон хабарномадир. Табрик телераммаси яна （（ hexin табрик хати деб ҳам аталади. Бу иккала сўз бир хил маъно касб этади. Бу инсонлар ҳаёти жараёнидаги табрик изхор этишнинг асосий усулларидан бири ҳисобланади. Қадимги Хитойда бирор 21 Кўрсатилган манба. - Б.240 22 Кўрсатилган манба. - Б.247 - 248

байрам билан табриклаш телеграммаси бўлмаганлиги боис, табрик изхор этишда фақат （（ hexin табрик хатидан фойдаланишган. Бу бизга қадимги даврдан босқичма-босқич (эволюцион) тарзда ўтиб келган. Хитойда Zhou сулоласининг (мил.ав. XI аср) “ （（ ” Zhouli китобида: “ （（（（（（（（（（（（（ da zhu zuo liu ci yi tong shang xia qin shu yuan jin ”. (“Бой, камбағал, қариндош, нотаниш, узоқдагилар, яқиндагилар табрик етказишлри учун 6 баллада”) деб номланган қисмида “Олти хил “ （ ci ” 23 , яъни （（ liu ci атамаси “олти баллада” деган маънони англатиб, ўз ичига: （ ci, （ ming （（ gao （（ hui （（ dao （（ lei деб номланган балладаларни олган. Булар ичида “ （ dao” байрам билан муборакбод этиш балладасидир. Кейинчалик император маросимларида, жангдаги ғалабаларда, катта тадбирларда табрик хатининг тепасида мақтовлар бўлиши талаб этилган. 24 （（ zhuhe , яъни табрикнома баъзи пайтларда （（ hebiao деб ҳам аталган. （（ S hijing “Шеърлар китоби” нинг （（（（（ “ Dayaxiawu” жилдида шундай дейилади: “ （（（（（（（（（ shoutianzhiyuo , sifanglaihe”, яъни “Худонинг қудрати билан бутун дунёдан табрикнома келди”. 25 （（ guoyu да айтилишича: “Хотирани ҳурматлашда ғам - қайғу бор, табрикда шодлик бор” – дейилади. 26 Шундай қилиб, табрик телеграммасида кишилар ўзаро расмий алоқада бўлганларида шаклланган бўлиб, у кундалик ҳаётда ишлатиладиган адабийлаштирилган ёзув жанрига айланди. Кўнгил сўраш (ҳамдардлик) электронномаси （（（（ weiwen handian телеграмманинг бир тури бўлиб, бирор кўнгилсиз воқеа содир бўлганда юбориладиган электроннома сифатида давлат, партия, орган, ташкилот ёки бир киши томонидан бошқа томонга табиат ходисаси рўй берганда ёки бахтсизлик содир бўлганда унга таскин бериш, ҳол-аҳвол сўраш мақсадида юбориладиган электроннома, яъни телеграммадир. Кўнгил сўраш телеграммаси хат билан бир хил маъно касб этади. Қадимги Хитойнинг （（ shijing “Шеърлар тўпламида”: “ （（（（（（（（（ youzi qiren, mowei muxin ”, яъни “етти ўғил бўлса ҳам она юрагига таскин, ҳамдард бўла олмайди” деб ёзилган иборада （ wei иероглифи ишлатилиб, “ҳамдардлик” маъносида қўлланилган. 27 23 （ ci – қадимги Хитой мумтоз адабиёт жанри номи 24 Кўрсатилган манба. - Б.378 25 Кўрсатилган манба. - Б.378 26 Гуо юй милоддан аввалги 7-6 асрларда ёзилган бўлиб, у асосан шу даврдаги подшо ва йирик амалдорларнинг ижтимоий-сиёсий қарашларини ва фикрларининг тўпламидир. 27 Кўрсатилган манба. - Б.389

Қадимдан то ҳозирги кунларгача, инсонлар орасидаги муносабатларда бирор бир табиий ходиса рўй берганда ёки бахтсизлик содир бўлганда бошқаларнинг кўнгил сўраши ва моддий ёрдам кўрсатиши бу инсонларнинг бир юксак меҳри ёки этикетидан нишона ҳисобланади. Кўнгил сўраш телеграммаси – ҳаётдаги мана шундай ҳолатларда инсонлар ўз ҳамдардликларини билдирш имкониятини берадиган ёзма услублардан биридир. Хитой тилида таъзиянома （（ fugao сўзи расмий равишда икки бўғиндан, яъни “ （ fu” ва “ （ gao” сўзларидан ташкил топган. Таъзиянома одатда марҳумнинг қариндошлари, яқин дўстлари ва мархумни кўмиш жараёнида қатнашган қўмита томонидан берилган. Қадимда “тазиянома” сўзи “ （（ fuwen ” ва “ （（ fuwen” тарзида ҳам баён этилган бўлиб, қадимги ва ҳозирги кўринишининг таржимасида ҳам маъносида ҳам тафовут йўқ. Ҳар икки сўз бирикманинг биринчи бўғинида келган “ （ fu” иероглифининг асл маъноси марҳумнинг ўлими ҳақидаги хабарнома, бошқача айтганда халойиққа марҳумнинг ўлими ҳақида хабар бериш, деган маъноларнинг англатади. “ （（ fuwen” сўз бирикмасидаги “ （ wen” иероглифининг иккинчи маъноси “мақола” ёки “иншо” деган маъноларни англатади. “ （（ fuwen” сўз бирикмасидаги “ （ wen” иероглифининг биринчи маъноси “эшитмоқ” маъносини англатади. Мисол тариқасида “ （（ liji”, яъни “Урф-одатлар” китобининг （（ tangong бўлимида қуйидаги фикрлар баён этилади. “ （（（（（（（（（（ Bogao siyu Wei, fuyu Kongzi ”, яъни таржимаси “Бо Гао Вэйда ўлди, Конфуцийга юборилди”. 28 Бу гапнинг маъноси қуйидагича: Бо Гао Вэй давлатида вафот этди, унинг ўлими ҳақидаги хабар Конфуцийга маълум қилинди. Ўлим бу инсон ҳаётида ўзига хос ўриин эгаллаган воқеъа бўлиб, марҳумнинг ўлими ҳақидаги хабар зудлик билан унинг яқинларига маълум қилиниши зарур. Шу боисдан қадимда хитойликлар “ （ fu” иероглифидан шошилинч маъносини ифодалашда фойдаланишган. Тарихий ўзгаришлар жараёни сабаб, кейинчалик кишилар мархумнинг ўлими хақида хабарни оммага ёки яқинларига зудлик билан етказишда “ （ fu ” иероглифи ўрнида “ （ fu” иероглифидан фойдалана бошлаганлар. Марҳумнинг ўлими ҳақидаги маъшум 28 Кўрсатилган манба. - Б.396 - 397

ҳабарни тарқатиш Хитой тарихида ҳукмронлик қилган барча сулолаларнинг тарихида мавжуд бўлган. Бироқ, уларнинг номланиш усуллари юқорида гувоҳи бўлганимиздек, фақатгина ёзувда турлича шакл касб этган. Масалан, яна бир номланиш тури мавжудки, у ёзувда “ （（ futie” иероглифлари орқали ифодаланилди. Бу сўз бирикма “ （（ fugao” сўз бирикмаси билан тўлиқ маънодош. Бу икки сўз бирикмани шакл ва тузилиш жиҳатдан солиштирсак фарқ деярли сезилмайди. Мин сулоласи давридан (1368 - 1644) сақланиб ҳозирги кунга етиб келган “ （（（（ Wan shu zaji” “Ваншунинг кундалик дафтари” деб номланган тарихий ёзма манбада қуйидаги сатрлар келади: “ （（（（（（（（（（（（（（（（（（（（（（（（（（（ Chusang sanri, chu sangpai gua Qian menwai, ji sizhezhishou, suiyizhang, yue Taoqian ” “ Таъзиянинг биринчи уч кунлигида , мархумнинг умри ва ёши ҳақида маълумот берувчи таъзи я хабарномаси( мемориал тахтаси ) Чиен оиласининг эшик ташқарисига осиб қўйилсин, деб айтди Тао Чиен ” . 29 Ушбу иборада келтирилган （（ sang pai атмаси юқорида таърифланган （（ fugao , таъзиянома атамаси ўрнида ишлатилган. Ҳозирги кунда ҳам Хитойнинг айрим жойларида, одатда олисдаги провинцияларида одам вафотидан кейиин у яшаган оила эшигининг ташқари томонида марҳумнинг исми, шу оиладаги ўрни, ёши битилган оқ рангдаги қоғоз илиб қўйилади. Бу ҳам ўз навбатида оддий шаклдаги таъзияномадир. （（（（ diaoyanhandian Марҳумни хотирлаш телеграммаси (ёки электрон таъзиянома) ўлимдан хабар берувчи электрон таъзиянома телеграмманинг бир туридир. Бу бахтсиз ходиса ҳақида ўлим маросимлари ташкилот ва оила аъзоларига жўнатиладиган электрон хабардир. “ （（ yanhan ў лим телеграммаси” яна “ （（ yanxin ўлим хати” ҳам деб номланади, ҳар иккаласи сўз ҳам бир хил маъно касб этувчи таъзияномадир. （（（（ diaoyanhandian “ Марҳумни хотирлаш телеграммаси” иборасида қўлланилган “хотирлаш, таъзия ” маъносидаги （ yan иероглифи илк бора Конфуций тузган （（ shijig, яъни “Шеърлар” китобининг “ （（ tang feng · （（ zai chi” бўлимидаги қуйида келтирилган иборасида учрайди:“ （ 29 Кўрсатилган манба. - Б.- 397

（（（（（（（（ zaichizaiqu, gui yan Wei hou ”, яъни “ел каби учиб, кутиб турган Вейга таъзияни етказинг”. 30 Юқорида ўтказилган таҳлил натижасида қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: 1.Дипломатия Хитойда қадимдан мавжуд бўлиб, ушбу соҳага оид атамалар ҳозирги кунда ҳам тарихий маъноларини сақлаган ҳолда қўлланилиб келмоқда. 2.Хитой дипломатияси нафақат замонавий феномен, балки Хитой антик даврига оид тушунчадир. 3.Хитой тилидаги “waijiao （（ ” атамасининг эквивалентлари турли хил Оврўпа ва Америка давлатларида қўлланилган. Масалан, инглизча “diplomacy”, французча “diplomatie” ва русча “дипломатия” атамалари грекча атама “diploma” дан олинган бўлиб, унинг асл маъноси “икки букилган қоғоз”. Қадимги Юнонистон ва Римда тахтакач муқова ичига солинган хат элчиларга улар ваколатини тасдиқловчи ишонч ёрлиғи ёки ҳужжат сифатида тақдим этилган. 31 Ушбу далил қадимги оврўпада дипломатия ўз суверинетитени таъкидлаш мақсадида “diploma”ли элчиларни чет давлатларга юборилиши билан бошланганлигини билдиради. Ушбу ҳолат Қадимги Хитойда ҳам дипломатия “Jie （ ” билан юборилган элчилар фаолияти билан бошланганлигига ўхшаш. Ҳозирги замон хитой тилидаги дипломатик атамаларнинг лексик - семантик таҳлили Кўпқиррали таҳлилий ишлар олиб борилгач, дипломатия соҳасига оид бўлган атамаларнинг ва сўз бирикмаларнинг лексик - семантик таснифи амалга оширилди. Ҳозирги замон хитой тили дипломатик атамаларнинг лексик - семантик таҳлили натижасида қуйидаги лексик - семантик гуруҳлар ажратилди: 1. （（（（（（（ waijiaorenyuan, jigou “Дипломатик миссия ва дипломатик ходимлар”. Ушбу гуруҳдаги сўзлар ўртасида “иерархик” муносабатлар 32 мавжудлиги кузатилади : 30 Кўрсатилган манба. - Б.- 401 31 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. – Тошкент , 2002. - Б. 312 . 32 Т.Л.Канделаки Семантика и мотивированность терминов. М., Наука, 1977, 167 с.

Элчи – ишончли вакил – маслаҳатчи – атташе - биринчи секретарь - консул ва ҳ. Сўзлар ўртасидаги семантик алоқаларга келадиган бўлсак, “доминант” 33 атама сифатида “дипломат” （（（ waijiaoren атамаси гавдаланади. Дипломатик миссия ва дипломатик ходимлар гуруҳи ўз ичига “Тузилма” деб ном олган бўлимни ҳам киритган. 2. Дипломатик имтиёз ва даҳлсизлик. Ушбу гуруҳга қуйидаги атамалар киритилган: （（（（（（（（（（（ waijiaorenyuan mianchu guanshui he chayan дипломатик ходимларнинг бож солиқларини тўлашдан ва текширувдан озод этилиши; （（（（（（（（ waijiaorenyuan mianna juanshui дипломатик ходимларни солиқ тўлашдан озод этиш ва ҳ. 3. （（（（（（（（ waijiao daibiao jiguan guanli Дипломатик вакилликларнинг иш юритиши устидан назорат гуруҳидаги ибораларга қуйидагиларни мисол қилиб келтириш мумкин: （（（（（（（ shiguan jidongche baoxian элчихона автомобилларини суғурта қилиш ; （（（（（（（（ shiguan jidongcheliang paizhao элчихона автомобилларини лицензиялаш; （（（（（（（ waijiaorenyuan fuwuju дипломатик хизмат идораси ва ҳ. 4. （（（（ waijiaoshuyu .Умумий характердаги дипломатик иборалар. （（（ buganshe аралашмаслик （（（（（ buyuan qianfan репатриация қилмаслик (ўз ватанига қайтармаслик) （（（ zhongli бетарафлик; （（（ zhonglihua бетарафлаштириш ва ҳ. Ушбу гуруҳга шунингдек умумий характердаги ҳужжатларни ифодаловчи атамалар ҳам киритилган. Масалан: （（ qianzheng виза ва （（ huzhao паспорт сўзлари билан боғлиқ атамалар. 5. （（（（（（（（（ wàijiào shìwu; wàijiào huŏdong “Дипломатик фаолият”. （（（（（ shìshíshàng chéngrèn де - факто эътирофи; （（（ zhèngchánghuà нормаллашув; （（（（（（ jiànlì wàijiào guān xīдипломатик алоқаларни ўрнатиш ва ҳ. 6. （（（ dàibiăotuán “Делегация фаолияти” билан боғлиқ атамалар: 33 В.А.Звегинцев. Семасиология. М., 1957

（（（（ guóshìfăngwèn давлат ташрифи （（（（（（ fēi zhèngshì făngwèn норасмий ташриф （（（（（ sīrén făngwèn шахсий ташриф （（（（（ yŏuhăo făngwèn дўстона ташриф ва ҳ. 7. （（（（ wàijiāo wénshū “Дипломатик ҳужжатлар”. （（ gōng yuē конвенция, пакт; （（（（ zhōng lìgōng yuē нейтралитет пакти （（（ xiédìng битим; （ hán хат; （（ xiéyì битим,ахдлашув; （（ xuānyán декларация, баёнот; （（ guóshū ишон ёрлиғи ; （（（ yìdìngshūпротокол ва ҳ. Юқоридаги мисоллардан кўриниб турибдики, бу гуруҳдаги атамалар хитой тили ўз сўз ясаш моделларидан фойдаланилган, ҳусусан аффиксация усули қўлланилган: （（（ zhonglihua бетарафлаштириш; сўз қўшиш усулидан: （（（（（ waijiaoshang chengren дипломатик эътироф, （（（ buganshe аралашмаслик; ўзлаштиришнинг семантик (калька) усулларидан: （（（（ waijiao kangyi дипломатик норозилик;турғун иборалардан: （（（（ chuansuo waijiao қатнаб юриш дипломатияси, （（（（ hepinggongchu тинч - тотув яшаш, （（（（ heping xiangzheng зайтун новдаси (тинчлик тимсоли сифатида) кенг равишда қўлланилган. （（ gōng yuē “конвенция” сўзи “маҳсус масалага доир халқаро шартнома” маъносини ўзида акс эттиради. Хитой тилидаги （（ gōng yuē сўзи шунингдек “пакт” маъносида ҳам ишлатилади, ваҳоланки ўзбек ва рус тилларида “пакт” сўзи “умумий масалага доир халқаро шартнома” маъносида қўлланилади. Ушбу атама хитой тилига ўзлаштиришнинг калька усулидан фойдаланган ҳолда кириб келган. （（ xiédìng ва （（ xiéyì “битим,аҳдлашув” сўзлари синоним сўзлар бўлиб “битим,ахдлашув” маъносини ифодалайди. Бу сўзлар ҳам семантик ўзлаштирмалар ҳисобланади. Ушбу мисоллар орқали биз хитой тили дипломатик атамаларнинг ҳосил бўлишида синонимия ҳодисасининг аҳамияти ҳам мавжудлигига назар солишимиз керак. （（ xiédìng ва （（ xiéyì “битим,аҳдлашув” сўзлари синонимлар ҳисобланади, （（ xiédìng атамаси ҳозирги замон хитой тилида “музокаралардан сўнг умум қабул қилинган қонун, битим” 34 ; （（ xiéyì “музокаралардан сўнг умумий бир ҳил фикрга келишиш, аҳдлашув” маъносида қўлланилади. 35 34 （（（（（（ . （（ , 2000. （ 1275 35 （（（（（（ . （（ , 2000. （ 1275

（（ jìlù ва （（（ yìdìngshū атамалари ҳам синонимик сўзлар бўлиб, “протокол” маъносида ишлатилган, биргина фарқи （（ jìlù атамаси “баённома” маъносида ҳам қўлланилади. Ушбу атамалар ҳам семантик ўзлаштирмалардир. Шунга аҳамият бериш лозимки, “протокол” сўзи дипломатия соҳасида “турли хил дипломатик актларни амалга ошириш бўйича қонун - қоидалар мажмуаси” ишлатилса, расмий соҳада “Мажлис давомида муҳокама қилинган масаларнинг таърифи” маъносида ишлатилади. 36 Дипломатик ҳужжатлардан хитой тилида энг кўп қўлланилган атама бу （（ xiédìng ва （（ xiéyì “битим,аҳдлашув” атамаларидир.Масалан: Ушбу бўлимнинг бошқа бўлимлардан фарқи шундаки, бу бўлим атамаларнинг кўп қисми сўз ясалишнинг аббревиация усули ёрдамида ҳосил бўлганлигидадир. 7. （（（（ guójí huìyì “Халқаро конференциялар”. （（ dahui конгресс,ассамблея （（（ huiyi конференция,мажлис,кенгаш （（（（（ mimihuiyi “ёпиқ эшиклар” кенгаши,маҳфий кенгаш （（（（（ zhengshi huiyi расмий кенгаш （（（（ zhuxitai президиум （（（ zhuxi раис ва ҳ. 9. （（（（（（（（（（ lianheguo ji zhuyaoguojizuzhi “ВМТ ва асосий халқаро ташкилотлар”. Бу бўлимга дастлаб ВМТ ва унинг структурасини ифодаловчи атамалар киритилган: （（（ chengyuanguo БМТ аъзоси （（（（ mishuchu котибият （（（（ mishuzhang Бош котиб （（（ БМТ Бош Ассамблеяси （（（（（（ zongwuweiyuanhui БМТ Бош Ассамблеясининг Бош қўмитаси ва ҳ. ВМТ қошидаги маҳсус ташкилотлар номи: （（（（（（（（（（ lianheguo liangshi ji nongye zuzhi БМТнинг озиқ - овқат ва қишлоқ ҳўжалиги бўйича ташкилоти; （（（（（（（（（（（（ lianheguo jijiuxietiao zhuanyuanbanshichu БМТнинг ёрдам кўрсатиш ва урушдан кейин тиклаш масалалари бўйича маъмурияти; （（（（（（（ lianheguo ertong jijin БМТнинг болалар фонди (ЮНЕСКО) ва ҳ. Халқаро ташкилотлар номларини ифодаловчи атамалар: 36 С.И.Ожегов.Словарь русского яз ыка. М.,1960 с.542

（（（（（（（ yisilan kaifa yinhang Ислом тараққиёт банки; （（（（（（ ( （（（（ shanghai zuzhi) shanghaihezuozuzhi Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти (ШҲТ) ва ҳ.

O'xshashlar

Хитой цивилизацияси

Илк урта асрларда Хитой

Илк ўрта асрларда Хитой

XIII—XVI асрларда Хитой

Дастлабки цивилизацияларнинг шаклланиши