Илк ўрта асрларда Хитой - Tarix - Referatlar

Илк ўрта асрларда Хитой

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

215 KB

Ko'chirib olish

Илк ўрта асрларда Хитой Режа: 1. V — VI асрларда Хитойнинг сиёсий тарқоқлиги 2. Хитойни сиёсий жиҳатдан бирлаштириш йўлидаги биринчй уринишлар. 3. VIII ва IX аерларда Тан империясининг кризисга учраши 4. Сун империяси 5. Ван Ань-ши реформалари 6. Сун династиясининг тугаши 7. Тан ва Сун династиялари давридаги Хитой маданияти ва фани

V — VI асрларда Хитойнинг сиёсий тарқоқлиги. Хитойнинг V — VI асрлардаги тарихи Ғарбий Европаники сингари варвар-лар ҳужуми билан боғланган эди. Хитойда шимолда ва ғарбда яшаган кўчманчи илк мўнғул ва илк турк қабилалари мамла-катнинг жуда ичкарисига кириб борди. Шимолий Хитойга ай ниқса кўп ҳужум қилинди. Бу ҳужумлар Хитойнинг хўжалиги- та жуда катта зарар етказди. Кўпдан-кўп суғориш иншоотлар1г вайрон бўлди, бутун бошли қишлоқлар таяаниб, ер билан яксон қилинди, шаҳарлар ҳувиллаб қолди. Варварларнинг ҳужумй натижасида Хитой жуда кўп майда- майда давлатларга бўлиниб, сиёсий жиҳатдан тарқоқ бир мамлакатга айланиб қолди; бу давлатларнинг баъзиларининг тепасида дружиналари билан бнрга варварларнинг бошлиқлари ва баъзиларининг тепасида эса (жанубда) маҳаллий 1 хитой зодагонлари турди. Буларнинг ичида энг каттаси Шимолий Вэй давлати бўлиб, унинг пойтахти Лоян шаҳри эди. Бу давлат 386 йилдан 584 йилгача яшади. 420—589 йиллар ўртасидаги давр Хитой тарихига «шимолий ва жанубий династиялар даври» бўлиб кирди. V — VI асрларда Хи - той бошидан кечирган сиёсий тарқоқликни шу номдан ҳам би-либ олиш мумкин. Варварлар ҳужуми Хитойда қулдорликни батамом йўқ қила олмаган бўлса-да, лекин унга қаттиққина зарба берди. Хитойда ўтроқлашган варварлар орасида ҳам, хи-тойлар орасида ҳам эркин деҳқонлар сони кўпайди. Мана шу шахсан эркин деҳқонлар негизида Хитойда давлат феодал ер эгалигининг ўзига хос формаеи ривожланиб борди. Жумладан, Шимолий Вэйлар давлатида ўрта асрлар Хитойи учун харак- ' терли бўлган давлат чек ер системаси таркиб топа бошлади; бу системага кўра давлат бошлиғи энг олйй даражадаги ер эгаси бўлар зди; ҳақиқатда эса ерлар чекларга бўлиниб, деҳқонларга уларнинг оила аъзоларидаги меҳнатга лаёқатли кишилар со-нига қараб тақсимланар, чек ер олиш учун эса деҳқон кўпроқ натура билан (дон, чорва моллари, ҳунармапдчилик буюмлари ва ҳоказолар билан) солиқ тўлаши керак эди. Марказлашти-рилган давлат рентаси, шундай қилиб, ҳукмрон сипфни асраш-нинг асосий манбаи бўлиб қолди. Шу билан бирга худди шу даврда Хитойда ,хусусий поместьеларни (чжуанъюань) ҳам аҳён-

аҳёнда учратищ мумкин эди, бу поместьелар айни феодал-крепостниклик характерига эга эди. V — VI аср манбаларида «куч-ли хонадонлгр», яъни энг бадавлат ва зодагон оилалар тилга олинади, улар жамоанинг оддий аъзоларидан юқори даражага кўтарилиб, ўзининг камбағаллашган уруғ- аймоқларини қарам деҳқонлардек эксплуатация қилувчи катта ер эгаларига айла ниб боргаплар. Хитойда уруғчилик муносабатларининг қолдиқ-лари узоқ вақтгача сақланиб келди. Ҳали Ҳ ва XI асрларда ҳам крепостной дсҳқонлар ўзларини расмий равишда ўз хўжайин-лари — помсшчикларнинг «болалари ва улардан кичик қарин-дошлари» дсб атар эдилар. Хитойда феодал ер эгалигининг или тури будда мопастирь ер эгалиги бўлиб, ерга эгалик қилишнинг бу тури бу срда V — VI асрлардаёқ анча кенг тарқалган эди. Хитойни сиёсий жиҳатдан бирлаштириш йўлидаги биринчй уринишлар. Суй имисрияси. Илк ўрта аср замонида Хитойни бирлаштиришга биринчй бўлиб Суй династияси уринди. Бу династиянинг асосчисн Япцзянь (ёки Вэньди) ҳарбий дружина бошлиғи бўлиб, шимолий династиялардан бирида хизмат қи

лар эди. 589 йилда Янцзянь бутун Шумолий ва Жанубий Хи-тойни ўзига бўйсундирди. Суй династияси даврида суғориш системаси тикланди ва кенгайтирилди. Жумладан, VII аср бош-ларида шу династиянинг иккинчи императори Ян Гуан (ёки Ян-ди) даврида Хуанхэ дарёсини Янцзи дарёси билан боғлай-диган умумий узунлиги 1000 км келадиган Буюк канал қазилди. Канал қурилишида Хитойнинг турли қисмидан йиғиб олиб ке- линган бир миллионга яқин киши ишлади. Аммо Суй династия-«ининг идора қилиши узоққа бормади. Шимолнинг жануб билан ■бирлашуви жуда заиф эди. Марказий ҳукумат вилоятларни •етарли даражада назорат қилиб турмади. Жуда катта ҳокимият маҳаллий зодагонлар қўлида эди- Ғарбда туркий қабилалар ҳужумининг кучайиши империядан жуда катта куч-ғайрат та-лаб қилди. Шу билан бир қаторда бу династия императорлари истилочилик сиёсати юритишга уринди, бу эса империяни янада баттарроқ ҳолдан кетказди. Суй ҳукуматнинг Кореяни ўзига -бўйсундириш йўлидаги уринишлари тамоман барбод бўлди. Бу ҳол династиянинг узил-кесил қулашига сабаб бўлди. 618 йилда Шимоли-Ғарбий Хитойнинг князларидан бири Ли Юань ёки Гаоцзу (у келиб чиқиши жиҳатидан чала турк эди) ммперияда ҳокимиятни босиб олиб, янги династияга — Тан ди-настиясига асос солди. Тан империяси. Тан империяси Хитойда 300 йилга яқин, яъни 618 йилдан 907 йилгача яшади. Унинг пойтахти Чанъань (ҳо-зирги Сиань) шаҳри эди. Бу жуда катта шаҳар эди. VIII асрда Чанъань аҳолиси 1 миллиондан кўп эди. Империяиинг иккинчи пойтахти Лоян шаҳри бўлиб, у ҳам жуда катта савдо маркази эди. Бу династиянинг эыг кучли императори Ли Юаньнинг во-риси Ли-Ши-мин ёки Тайцзун (626—649) эди. Бир неча урушлар натижасида Ли-Ши-минь империя чегараларини анча кенгай-тириб олди. Императорга қарам, вассал ерларни қўшиб ҳисоб-лаганда, Хитойнинг территорияси Шимолда Амур ва Хинганга-ча, жанубда Ҳиндистон ва Сиёмгача, шарқда Кореягача (Тайцзун Кореяни ҳам босиб олишга уринган эди), ғарбда Урта Осиёнинг шарқий чегараларигача борарди. Ли-Ши-минь

за-монидаги бу жуда катта империя императорнинг марказдаги ва жойлардаги жуда кўп аМалдорлари томонидан идора қилина-диган мураккаб бир бюрократик монархия тусини олди. Ли-Ши-мипь даврида амалдорлар учун махсус уйвонлар жо-рий қилипди. Амалдорларнинг ҳаммаси тўққиз даражага бў-линди, ҳар бир даражага маълум ҳажмда поместьелар белги-ланди, бу поместьелар маош ўрнига берилар эди. Марказий идора олтита маҳкама палатасидан ёки министрликдан (амал-лар министрлиги, солиқ министирлиги, ҳарбий министрлик, жи-ноий ишларни кўрадиган суд министрлиги, жамоат ишлари министрлиги, маросим ишлари министрлигидан) иборат бўлиб, узил-кесил расмийлашди. Жойларга айрим катта-катта област-лар тепасида турувчи губернаторлар тайинланди. Областлар округларга, округлар — уездларга, уездлар — бўлисларга, бўлис-лар — қишлоқларга бўлинган эди, Бошқарувнинг энг қуйи зве-носи ҳамма бир-бирига кафил бўлган беш хонадон бирлашмаси-дан иборат эди. Тан династияси даврида давлат феодал чек ер системаси узил-кесил қарор топди. Ҳукумат томонидан ерга эгалик қилиш ҳуқуқлари текши-ришдан ўтказилди, шу билан бирга давлатга қарашли'ерлар фонди анча оширилди, бу ерларга давлат деҳқонлари экин зкар эди, уларга кўпдан-кўп солиқлар солинар ва мажбурият-лар юкланар эди. Узига берилган чек ер учун деҳқонлар дон тарзида солиқ тўлаши ва буюмлари тарзида солиқ тўлаши ва бундан ташқари, йилига 20—50 кун давлат фойдасига оғир баршчина адо этиши керак эди. Ерларнинг анча кўп қисми се-кин-аста йирик амалдор зодагонлар қўлига ўтди: айрим энг катта амалдорлар қўлидаги ер бир деҳқон оиласи қўлидаги ер-дан кўп баравар ортиқ бўлар эди. VIII аернинг 20- ва 30- йил-ларида Тан империяси қонунларининг ягона мажмуаси тузилди, у ижтимоий ҳаёт ва давлат ҳаётининг хилма-хил томонларини ўз ичига.олган олтита алоҳида кодексдан иборат эди.)

VIII ва IX аерларда Тан империясининг кризисга учраши. Тан империяси VII аернинг иккинчи ярмида ва VIII асрда Тайц-зуннинг ворислари замонида Осиёдаги энг катта давлат бўлиб қолаверди. Бу ворислар ичида энг кўзга кўрингани буддизм ҳомийси императрица У Цзе-Тянь ёки Ухоу (656—705) бўлди. VII — VIII аерларда Хитой Араб халифалиги, Ҳиндистон, Сиём ва Вьетнам билан қизғин ташқи савдо олиб борди. Бир қанча катта-катта карвон йўллари (булар орасида Чаньандан Урта Осиёга олиб борадиган йўл—«Ипак йўли» айниқса катта аҳа-миятга эга эди). Хитойни Шимолий, Ғарбий ва Жанубий Осиё даги турли мамлакатлар билан боглар эди. Бундан ташқари Хитой соҳилларидан Жануби-Шарқий Осиё ва Ҳиндистонга бо радиган денгиз йўлннипг ҳам аҳамияти катта эди. Бироқ VIII аердаёқ Тан империяси чуқур кризисга учради. Солиқлар, ўл-понлардан, ҳар хил давлат мажбуриятлари ўташдан эзилган деҳқонлар қашшоқлашиб, жуда оғир кун кечиришга мажбур эди. Очлик натижасида тез-тез бўлиб турган эпидемиялардан юз минглаб деҳқонлар қирилиб кетди. Деҳқонларнинг чек ер-лари камайиб борди, чунки чек ерларни «кучли хонадонлар»— катта-катта ер эгалари, давлат амалдорлари, судхўрлар доим ўз қўлларига киргизиб олмоқда эдилар (йилномаларда образли қилиб айтилганидек, «ютиб юбормоқда эдилар»). Давлат деҳ қонлари сонининг камайиши натижасида давлат хазинасига ту-шадиган даромадлар ҳам камайди. Деҳқонларнинг бир қисми хусусий шахсларга$қарам бўлиб қолаётган эди, бу шахслар ўз даромадларини мана шу деҳқонлардан олар эдилар. В. Ф. Семенов ноан солиқлар чек ери бўлган деҳқонлардангина олиниб қол-масдан, шу билан бирга хусусий ер эгаларидан ва давлат ер-ларини вақтинча ижарага олган шахслардан ҳам йиғиб олина-диган бўлди, аммо мана шу ер эгалари ва ижарачилар уларнинг ерларида яшаб, уларга крепостной қарамликда бўлган деҳқон-лар учун ҳам солиқ тўлашлари лозим эди. Вужудга келган бу янги вазиятни, яъни давлат деҳқонларининг бир қисми феодал-нинг. крепостнойи ёки қарам кишисига айланганлигини тан олиб, ҳукумат «кучли шахсларэ томонидан чек ерларнинг «ютиб юбо-

рилишига» қарши курашни атайлаб сусайтирди, бу ҳол бутун чек ер системасининг кризиси кучайганлйгидан далолат берар эди. Феодаллашув процесси маҳаллий ердор зодагонларни кучай-тирди ва императорнинг губернаторлари билан ҳарбйй бошлиқ-ларининг ўзида ҳам марказга тобе бўлмасликка интилиш кай-фиятини туғдирди. Бош қўмондон Ань-Лу-шань қўзғолони Тан династияси тарихида бурилиш нуқтаси бўлди. У 785 йилда 120 минг кишилик қўшинни ўзира эргаштириб, императорга қарши бош кўтарди. У 786 йилда иккала пойтахтни — Чаньань ва Ло-янни ҳам босиб олишга муваффақ бўлди. Император қочди, бу ~ қўзғолон келгуси йилдагина ёлланган варварлар, асосан, уйғур-лар ёрдами билан бостирилди. Ань Лу-шань қўзғолонидан ке-' йин Жанубий Хитойдаги губернаторлар қўзғолонлари бўлди, бу қўзғолонларни ҳам император жуда катта куч сарф қилиб зўрға бостирди. Хуан Чао қўзғолони. Деҳқонларнинг ҳаддан ташқари оғир ҳаёти IX асрпинг иккиичи ярмида уларнинг ғоят катта қўзғо лони кўтарилишига сабаб бўлди, бу қўзғолон 875 йилдан 884 йилгача давом этди. Қўзғолонга илгари чакана тузфуруш бўл ган ва кейин император гвардиясида солдат бўлиб хизмат қил-ган Хуан Чао деган киши бошчилик қилди. 875—884 йиллардаги хитой деҳқонлари қўзғолонининг кишини ҳайратда қолдиради-ган томони шуки, у хийла узоқ вақт давом этди, қўзғолонга жуда кўп киши қатнашди, қўзғолончилар ғоят катта куч-ғайрат ва тадбирлик кўреатдилар- Бу қўзғолон умуман олганда сти-хияли ҳаракат бўлса-да, бир қадар уюшган ҳаракат эди ва шу уюшганлиги натижасида маълум вақтгача катта-катта муваф- фақиятларга эришди. Қўзғолон Шаньдун ва Хэбей деган шимо-лий вилоятлардан бошланди. Кейин у Марказий Хитойдаги Хэнань вилоятига тарқалди. Қўзғолоннинг биринчи йилидаёқ Хуан Чао қўл остида 100 мингта лқин қуролланган деҳқон бор эди. 879 йилда Хуан Чао Жанубий Хитойга юриш қилди, у ерда энг бой порт бўлган Қантонни олди. Қўзғолончилар бу ерда . жуда кўп ажнабий савдогарларнинг ҳамма товарларини босиб олди. Бироқ ўз солдатлари орасйда эпидемия тарқала бошла-ганлиги сабабли Хуан

Чао шимолга, Янци дарёси ортига чеки-нишга мажбур бўлди. Эпидемия оқибатларига қарамай, Хуан Чаонинг қўшини тобора кўпайиб, 880 йилда унинг сони 250—300 минг кишига етди. 880 йилда Хуан Чао Лоян устига юриш қил ди. Оз вақт ичида Чанъанни босиб олди ва ўзини император деб эълон қилди. «Деҳқонлар императори»нинг социал программа-сини унинг бош министри ўз гапида ифодалаб берди, у «Да Ци-нинг (Хуан Чао ўзини Да Ци деган ном билан император деб эълон қилди) -оддий халққа роҳат ва фароғатли ҳаёт бахш этишдан бошқа муддаоси йўқ» деди. Хуан Чао Чанъанда икки ярим йил турди. 884 йилда Тан династиясининг императори уй-ғурлар, тангутлар ва шимоли-ғарбда яшовчи бошқа кўчманчи-лардан иборат варвар тўдаларининг 'ёрдами билан пойтахтга қайтиб келди. Саҳроий варварлар хитой деҳқонларини шафқат-сизлик билан қирди. Бу қонхўр йиртқичларга халқ «қора қуз-ғунлар» деб ном берди. Хуан Чаонинг ўзи эса Чанъандан қочиб кетишга мажбур бўлди ва кейинги йили Хэнань вилоятида ҳа-лок бўлди (ўзини-ўзи ўлдирди). Тан династиясининг тугаши. Император хизматидаги феодал-амалдор зодагонларга суянган Тан династияси ҳақиқатда деҳ қонларнинг қудратли ҳаракати на-тижасида ағдарилди. Бу ди-настиянинг императорлари қўзғолон бостирилгандан кейин яна бир оз вақтгача мамлакатни идора қилди. Бироқ уларнинг ҳо-кимияти э'нди бутун Хитойга ёйилмас эди. X асрнинг бошларида шимолда кидань қабилалари иттифоқининг катта бир варвар давлати тузилди, бу қабилалар Маньчжурияни, Мўғулистоннинг ва Шимолий Хитойнинг бир қисмини босиб олган эди. Бу Ляо деб аталган янги давлатнинг пойтахти Янцзин шаҳри бўлди, шу шаҳар кейинчалик Пекин деб юритила бошлади. 907 йилда Тан империяси йўқ бўлди. Бир неча ўн йилгача Хи-тойда батамом тарқоқлик ҳукм сурди. Лекин 875—884 йиллар даги деҳқонлар қўзғолони бекор кетмади. Бу қўзғолон натижа сида ерга феодал давлат мулкчилиги ва унинг чек ердан фойдалаишп систсмаси, кўпдан-кўп амалдорлари, деҳқонларнинг охирги томчи қопини сўриб оладиган мураккаб

ва ақл бовар қилмайдигап солиқ солиш системаси, ҳар бир қишлоқ ва ҳар бир деҳқоннинг кетидан исковчилик қилиб юрувчи пасткаш по лиция назорати билан бирга қўшилиб бари тамоман путурдан кетди. Қўзғолончи деҳқонларнинг бир қисми чек ерларни ўзла-рига мустаҳкамлаб олиб, майда ер эгалари бўлиб қолдилар. Бироқ давлат мулкчилигининг заифлашиб қолганлигидан хусу сий мулкчи бўлиб олган янги феодаллар ҳам фойдаланиб қолдилар, булар ўзларининг хусусий поместьелари ҳажмини кен-гайтирдилар ва хитой қишлоғига ўзларининг иқтисодий таъсир-ларини кучайтирдилар. X аср ўрталарида мамлакатда анчагина иқтисодий юксалиш юз берди, Хитой бу юксалиш шароитида 960 йилда Сун динас тиясининг ҳокимияти остида қайтадан бирлаштирилди. Бу ди-' ыастияга Шимолий Хитойдаги ҳарбий бошлиқлардан бири бўл ган Чжао Куань-инь асос солди, у киданлар устидан бир неча марта ғалаба қозонган эди. Янги династиянинг пойтахти даст- лаб Бянь (ҳозирги Кайфин) шаҳри бўлди. Кейинчалик марказ жанубга, Ханчжоу шаҳрига кўчирилди. Сун империяси. Сун империяси Тан империясига қараганда кучсизроқ бўлди. Сун династияси вақтида Хитойнинг ўзи ҳам тўла бирлаштирилмади. Тан империясига кирган бир қанча тер-риториялар Сун императорларининг ҳокимиятини тан олмади-лар ва ўзларига мустақил давлатлар туздилар. Турк, мўғул қабилалари ва ғарбдаги бошқа кўчманчи қабилалар ҳам импе-рияга итоат қилмадилар;' империя чегараларига борган сари кучлироқ хавф солиб турдилар. Сун императорлари уйғурларга, тангутларга, киданларга, Аннамга қарши урушлар қилди. Бироқ бу урушлар натижасида Сунлар бу мамлакатларни Хитойга итоат қилдиришга муваффақ бўла олмадилар. Шунга қарамай, Сун династияси даврида Хитойнинг халқаро алоқалари яна мустаҳкамланди. Урта Осиё, Ҳиндистон ва Ҳинди-Хитой бил ан гина эмае, балки Корея, Япония ва Индонезия билан ҳам кенг миқёсда ташқй савдо олиб борилди. Сун бошқаруви даврида Хитойда ички савдо ҳам кенгайди, мамлакатда пул муомала-ларининг ривожланганлиги бундан далолат беради.

Мис пул-лардан ташқари темир пуллар эарб қилинди. Қоғоз пуллар ҳам сунлар даврида ишлатила бошлади. XI асрда Сун империясидаги синфий муносабатларда худ-ди Тан империясининг сўнгги императорлари давридагига ўх-шаш чуқур антагонизм вужудга келди. Хуан Чао қўзғолонидан кейин бирмунча кўпайиб қолган «хўжайин хонадонлар» деб аталадиган мустақил деҳқонлар сони вақтлар ўтиши билан яна камайиб борди. Уларнинг ерлариии амалдорлар, қисман тобора мустаҳкамланиб бораётган қўшни помешчик-ер эгалари босиб оларди. Қарзга ботган деҳқонлар судхўрларга, улардан олган қарзлари юзасидан процент тарзида жуда катта пул тўлашга мажбур эдилар. Хитой қишлоғида мустаҳкам ин қўйиб олган шаҳар савдогарлари, ерли помешчиклар, ҳукумат амалдорлари-нинг ўзлари судхўрлик билан шуғулланар эдилар. Ҳукумат амалдорлари ўз ҳукмдорликларидан фойдаланиб, айниқса деҳ-қонларни жуда оғир судхўрлик шартлари билан улардан қарз олишга мажбур қилар эдилар. Бировларнинг ерларида ўтириб тирикчилик қилаётган деҳқонларнинг аҳволи янада оғир эди. Қишлоқларда оч-яланғочлик ҳукм сурар эди. Очарчилик, эпи- демиялар, бутун бир қишлоқ, бўлисларда аҳолининг қирилиб кетиши тез-тез такрорланиб турадиган воқеа бўлиб қолди. Деҳ қонлар ҳаракати яна умумхитой миқёсидаги катта деҳқонлар урушига айланиб кетиш хавфини сола бошлади. Ҳукумат янги-дан деҳқонлар уруши чиқишининг олдини олишга ва издан чиқ-қан давлат молиясини яна жойига келтиришга ҳаракат қилди, ҳукуматнинг бу ҳаракати Сун династиясининг бир министри Ван Ань- ши томонидан ўтказилган анчагина радикал реформа-ларда акс этди. Ван Ань-ши реформалари. Ван Ань-ши (1021—1086) даст- лабки вақ'тларда вилоят амалдорларидан бири эди. У аҳолининГ қашшоқлигини, амалдорларнинг жабр-зулмини ва судхўрлар-нинг ҳукмронлигини кўрсатадиган энг мудҳиш фактларни ви-лоятдалик маҳалида яхши билиб олган эди. Императорнинг биринчи министри даражасига кўтарилиб олгач, Ван Ань-ши 1069—1074 йилларда молиявий-иқтисодий ва социал харакгер-даги бир қанча тадбирларни амалга оширди. Аввало, у

ерларни қайтадан рўйхатга олдирди ва император хизматидагй зодагон- ларнинг ерига солиқ солди, бу хизматчи зодагонлар бу вақтда ер солиғи тўламай қўйган эдилар деса бўлади. Сўнгра Ван Ань-ши деҳқонларни давлат фойдасига баршчина ўташдан озод қилди, баршчина ўрнига пул билан тўланадиган солиқ жорий қилди. Ер солиғини ҳам деҳқонлар қисман маҳсулот ва қисман пул билан тўлайдиган бўлди. Очарчиликнинг олдини олиш учун Ван Ань-ши давлатга қарашли ғалла омборлари ташкил қил ди, очарчипкк йилларида аҳолига ана шу омборлардан ғалла бериларди. Судхўрликни тугатиш мақсадида Ван Ань-ши дав лат банки ташкил қилди, бу банкдан деҳқонлар кам процент тўлаш шарти билан қарз ола оладиган бўлди. У, қисман солиқ фондидан фойдаланиш, қисман эса давлатнинг савдогарлар қў-лидаги маҳсулотни сотиб олиш йўли билан давлат савдосини ташкил қилишга ҳаракат қилгянлиги ҳам шоён диққатдир. Ван Ань-ши ҳарбий соҳада ҳам катта реформа ўтказмоқчи бўлди. Нл-ланма армия ўрнига умумий ҳарбий м^ажбурият жорий қилмоқ-чи эди. Асосий қўшин деҳқон лашкарларидан иборат бўлиши керак эди. Ҳар уч хонадон битта пиёда аскар, ҳар ўн хонадон битта отлиқ аскар бериши керак эди. Ван Ань-ши реформалари амалдорлар билан феодалларнинг қаттиқ қаршилигига учради. 1075 йилда Ван Ань-ши вазифасидан бўшатилди. Унинг тузган планлари давлат учун «хавфли» деб топилци, ваҳоланки, унинг мақсади феодал давлатни учига чиққан паразит элементлардан холи қилиб, уни тартибга солиш эди, холос. Сун династиясининг тугаши. XII асрда ҳам Сун империяси нинг аҳволи яхшиланмади. Шимолдаги халқларнинг ҳужум қи-лиш хавфи туғилиши муносабати билан 1126 йилда император пойтахтни жанубга, Ханчжоуга кўчирди. 1127 йилдан бошлаб Сун династияси қўл остида фақат Жанубий Хитой қолди, холос. Шимолий Хитой манчжур-тунгус қабилаларидан бири бўлган чжурчжэнлар тузган ва Цзинь деб аталган янги бир катта дав лат составига кирди, бу давлат илгариги киданлар давлатини ўзига сингдириб олган эди. XIII асрнинг бошларида Шимолий Хитойни мўғуллар босиб олди.

Империянинг император қўли остида қолган жанубий қисмида эса узлуксиз ғалаёнлар бўлиб турди. 1127—1132 йиллар мобайнида 93 та оммавий қўзғолон бўлганлиги расмий йилномаларда қайд қилинган. Жанубий Хи - тойнинг фақат ўзидан иборат бўлиб қисқариб қолган Сун им перияси (ўшанда ҳам ҳамма вилоятлар унинг составига кирмас эди) 1279 йилгача, яъни Чингизхоннинг невараси Хубилай босиб олгунча яшаб келди. Хубилай янги мўғул династиясига асос солди, бу династия хитойча Юань деб аталди. Тан ва Сун династиялари давридаги Хитой маданияти ва фани. VI — XI асрлардагй Хитой маданияти жуда юксак бир ма-даният эди. Хитойнинг ишлаб чиқарувчи кучлари юксак тарақ-қий қилган эди. Хитойда суғориладиган деҳқончилик, қисман полиз деҳқончилиги бор эди. Хитой қишлоқ хўжалигида ўша вақтда ҳам асосан июли, пахта, чой, ипак етиштирилар эди. Кўп миқдорда темир, м'Йс, олтйн, кумуш қазиб чиқариларди. Хитойда ҳунармандлик Тан династияси вақтидаёқ жуда ривож топган. эди. Хитой чет мамлакатларга, асосан чой ва хом ипак билан бирга хитой чинниси, хитой шойиси ва ип газламалар, темир ва мисдан қилинган ҳар турли буюмлар чиқарар эди. Хитойда XI асрда 2 мингдан ортиқ шаҳар бор эди. Бу шаҳар-лардан баъзиларида, масалан, Чанъань, Лоян, Кантон ва Ханчжоу сингари шаҳарларнинг ҳар бирида бир миллион атро-фида аҳоли яшар эди. Хитойларда илм-фан юксак ривож топди. Хитойларда энг қа-дим замонлардаёқ ёзув (иероглиф ёзув) бор эди. Ёзув қоғо-зини биринчи бўлиб хитойлар кашф этди. Китоб босишни ҳам биринчи бўлиб улар чиқарди, уларнинг дастлабки китоб босиш усули, албатта, жуда содда эди. Улар китоб бўладиган текстни ёғоч тахталарга ўйиб, ундан қоғозга босиб туширишар эди. Хи тойда VIII асрнинг бошларида «Пойтахт ахбороти» номли рас-мий ҳукумат газетаси вужудга келди, бу газета XX асрнинг бошларигача чиқиб келди. Хитойлар математика, астрономия, география , тарихни ўр-ганарди. Компасни ва порохни хитойлар ихтиро қилди ( IX — X асрлар). VIII асрда

Хитойда Ханлин фанлар Академияси таш-кил қилинди, бу Академия давлат аҳамиятига эга бўлган дунё-даги энг қадимги илмий муассаса эди. Урта асрлар Хитойи ўз йилномалари билан донг чиқарди. Сун империясининг бир ўзи-дан 500 томдан ортиқ йилнома қолгандир. Хитойда юз минглаб қўл ёзмалар сақланадиган катта-катта кутубхоналар бор эди. Бир нечта шаҳарларда олий мактаблар бўлиб, бу мактабларда давлат амалдорлари етиштириб чиқариларди. Амалдорлик ла-возимини эгаллашга йўл очиб берадиган илмий унвон олмоқчи бўлган киши давлатни идора қилиш илмидан ташқари, яна фалсафани (асосан конфуцичилик фалсафасини) ва адабиётни ҳам билиши ва шулардан имтиҳон бериши лозим эди. Расман ҳар бир кимса имтиҳон бериши мумкин бўлса-да, лекин ҳақи-қатда амалдорлик лавозимини, кўпинча ҳеч нарсани билмас-лигига қарамай, ҳукмрон синф вакилларигина олар эди. Хитой да ҳар хил халқлар бўлганлиги, шунингдек, Осиёдаги бошқа мамлакатлар билан савдо алоқалари қилиб турганлиги учун Хитойда-ўрта асрлардаёқ филология: луғат тузиш, грамматика ва синтаксис формаларини таққослаб ўрганиш ва шу кабилар тараққий этган эди. Адабиёт ва санъат. Хитой адабиёти илк ўрта асрлар даври-даёқ классик асарлар яратди. Тан династияси вақтида шоир-лардан Ли Бо (701—762), Ду Фу (712—770), Бо Цзюй-и (772—846) жуда ҳам шуҳрат қозонган эди. Булардан Ли Бо жуда кўп лирик шеърлар (30 томга яқин) ёзган бўлиб, бу шеърларида нуқул дунёвий шодиёна, эпикурча — материалистик дунёқарашни акс эттирди. Ли Бонн хитой табиатининг куйчиси деб аташади, чунки у табиатни жуда севар эди. Ду Фу эса ўз достонларида халқнинг афсонавий ва қаҳрамонлик эпослари-даги бой материални қайтадан ишлаб чиқди. Аммо Ду Фу ўз замонасига жуда яқин турар эди. У ўзининг кўп шеърларида эзилган деҳқонларни жўшқинлик билан ҳимоя қиларди. У «мил- лионларча қашшоқлар, шўр пешана одамлар»нинг ҳаммаси бошпана топадиган ажойиб бир катта бино қуриладиган яхши замонни, гўзал истиқболни орзу қилар. эди. Тан династиясининг сўнгги даврларида яшаган Бо Цзюй-и жамиятга чуқур инсон-парварлик билан қарар эди. Унинг

шеърлари инсонга муҳаббат, киши қадр-қимматини ҳурмат қилиш руҳи билан суғорилган эди. У кишининг ахлоқий гўзаллигини куйлар эди. Урта асрлар даврида Хитойда архитектура билан тасвирии санъатни ривожлантириш соҳасида ҳам кўп ишлар қилинди. Хитой бинолари — саройлар, ибодатхоналар, миноралар, шаҳар дарвозалари, кўприклар, турар жойлар ўзларининг стили жи-ҳатидан хилма-хил, архитектура формалари жиҳатидан ихчам ва нафис қилиб қурилар эди/Бу бинолар жуда ҳам хилма- хил материаллардан: тош, ёғоч, мармар, темирдан ишланар эди. Улар жимжимадор нақш, чинни, тиллалар билан безатилар эди. Император саройларининг, ибодатхоналарнинг, шунингдек, зо-дагонлар ва шаҳар бойларининг уй томлари кўпинча олтин лав-ҳалар билан ёпилар эди. Тан династияси даврида, кейинчалик Сун династияси вақ тида Хитойда рассомлик юқори даражада ривожланган эди. Хитой рассомлари ипак матага, қоғозга, ёғочга, тошга раем со-лар эдилар; деворларга ўйиб нақш солишда, портретлар чи-зишда жуда катта маҳоратга эга эдилар. Сун династияси дав рида айниқеа иккита рассом — Чжао Цзи («Еввойи ғозлар» расми) ва ҒуХу'н-чжун («Зодагон амалдорникида тунги базм» расми) жуда катта донг чиқарган эди. Сун даврида номаълум рассом томонидан ипак матага со-линган «Қишлоқ мактаби» деган раем ҳам кенг шуҳрат қозон ган. Расмда унча катта бўлмаган қишлоқ мактабининг оддийги-на жиҳозлари ҳаққоний тасвир этилган, бу расмда нафис юмор билан самимият кўзга ташланиб туради.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йук» Т., 1998 й. 2.Гуломов Я.Г. «Хоразмнинг сугорилиш тарихи» Т., 1959 й. 3 История Узбекистана в источниках. Тузувчи Б. В. Лунин. Т., 1984 й. 4.Жабборов И.М. «Узбек халки этнографияси». Т., 1994 й. 5 Саъдуллаев А.С. «Культура юга Средней Азии 7-4 вв. до н.э.» Т., 1987 й. 6.Кабиров Ж., Саъдуллаев А. «Урта Осиё археологияси» Т., 1990 й. 7.Узбекистон тарихи. Муаллифлар жамоаси. 1997 й.

O'xshashlar

Илк урта асрларда Хитой

Илк ўрта асрларда давлатчилик ва бошқарув

Қадимги ва илк ўрта асрларда Эрон

XIII—XVI асрларда Хитой

Илк урта асрларда Хиндистон