Марказий Осиёда ибтидоий жамоа тузуми. Ўрта Осиё инсоният цивилизациясининг ўчоқларидан бири - Tarix - Referatlar

Марказий Осиёда ибтидоий жамоа тузуми. Ўрта Осиё инсоният цивилизациясининг ўчоқларидан бири

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Жа х он тара ққ иёти тарихида Ўрта Осиё цивилизациясининг ўрни 2. Антропогенез жараёнлари 3. Ибтидоий тасвирий санъат 4. Бронза даври ютуқлари

www.arxiv.uz Марказий Осиё ҳудудлари энг қадимги даврлардан бошлаб жаҳон цивилизациясининг ўчоқларидан бири эканлигига илмий жиҳатдан ҳеч қандай шубҳа йўқ. Ўрта Осиё ҳудудларида олиб борилаётган кенг миқёсдаги тадқиқот ишларининг натижалари ҳам Ватанимизнинг жаҳон цивилизациясида тутган ўрнини тасдиқлайди. Дунёнинг турли бурчакларида яшайдиган халқларнинг турли даврларда, ижтимоийғиқтисодий ва маданий жараёнларда эришган ютуқлари ҳамда тараққиёт босқичига кўтарилишини цивилизация тушунчаси ўзида акс эттиради. Бу тараққиёт босқичи инсониятнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши, жамиятнинг ривожланиш даражаси, моддий ва маънавий маданиятнинг юксалиши, қабилалар ва халқлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар билан изоҳланади. Ўрта Осиё цивилизацияси турли ҳудудларда турли даврларда пайдо бўлди ва ривожланди. Мисол учун, жанубий ҳудудларда яшаган қадимги қабилалар милоддан аввалги ВИ минг йилликдаёқ деҳқончиликка ўтиб, унумдор хўжаликни ривожлантирган бўлсалар, бу даврда шимолий ҳудудлардаги қабилалар асосан овчилик, балиқчилик ва чорвачиликнинг илк шакллари билан шуҚулланганлар. Бу нотекислик жараёнини табиий географик шароитлар ва ўзаро муносабатлар билан изоҳлаш мумкин. Бу ўринда Ўрта Осиёнинг чўл ва дашт ҳудудлари ҳамда тоҚолди ва дарё воҳалари ҳудудларининг ривожланиш даражасидаги маданий нотекисликни таққослаб кўриш (КопетдоҚ, Ўисор, Зарафшон тоғолди ҳудудлари ҳамда Қизилқум, Қорақум, Қашқадарё ва Зарафшон воҳасининг дашт ҳудудлари) муҳимдир. Ундан ташқари, Ўрта Осиёда турлиғтуман маданият яратган қадимги аҳолининг неолит давридаёқ, яъни милоддан аввалги ВИғИВ минг йилликлардаги ўзаро муносабатлари ва бу аҳолининг Шарқдаги, даставвал Олд Осиёдаги бошқа қадимги цивилизация ўчоқлари билан узвий алоқада бўлиши ҳам маҳаллий цивилизациянинг ривожланишига катта таъсир кўрсатган. Антропогенез жараёнлари

www.arxiv.uz Ибтидоий жамоа тузуми кишилик жамияти тараққиётидаги энг узоқ давом этган ва энг қадимги давридир. Бу даврни ёзма манбалар асосида ўрганиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам бу даврни чуқур ўрганишда археология, этнография, антропология каби фанларнинг аҳамияти беқиёсдир. Қадимги одамлар ўз фаолияти даврида атрофғмуҳитга таъсир кўрсатиб, кундалик ҳаётда ўзига зарур бўладиган меҳнат қуроллари ясаган, яшаш учун маконлар танлаган, кейинчалик эса бошпаналар қурганлар. Ўз навбатида бу жараёнлар инсон фаолиятига таъсир кўрсатган. Ўозирги пайтда Ўрта Осиё ҳудудида ибтидоий жамият ривожланишининг алоҳида босқичлари қуйидаги даврларга бўлинади: 1. Палеолит («палайос»ғқадимги, «литос»ғтош) даври; бундан тахминан 800 минг йил илгари бошланиб, 15—12 минг йил илгари тугайди; ўз навбатида бу давр учга бўлинади; а) илк палеолитғАшель даври, 800ғ100 минг йилни ўз ичига олади; б) ўрта палеолитғМустье даври, милоддан аввалги 100ғ40 минг йилликлар; в) сўнгги палеолитғмилоддан аввалги 40ғ12 минг йиллик. 2. Мезолит («мезос»ғўрта, «литос»ғтош) милоддан аввалги 12ғ7 минг йилликлар. 3. Неолит («неос»ғянги тош)ғмилоддан аввалги 6ғ4 минг йилликлар. 4. Энеолит (мисғтош даври)ғмилоддан аввалги 4 минг йилликнинг охириғ3 минг йилликнинг боши. 5. Бронза давриғмилоддан аввалги 3ғ2 минг йилликлар. 6. Темир давриғмилоддан аввалги 1ғминг йилликнинг бошларидан. Ўрта Осиё ҳудудларидаги энг қадимги одамларнинг манзилгоҳлари Селун ғ ур, Қоратов, Ўн арча, Лохутий, Кўлбулоқ, Учтут маконларидан топилган. Бу давр одамлари тошлардан қўпол қуроллар (чопперлар) ясаб, термачилик ва жамоа бўлиб ов қилиш билан шуҚулланишган. Илк палеолит даври одамлари жисмоний жиҳатдан ҳам, ақлий жиҳатдан ҳам ҳозирги одамлардан фарқ қилишган. Улар табиат олдида ожиз бўлиб, унда тайёр

www.arxiv.uz бўлган маҳсулотларни ўзлаштирганлар. Улар на диний тушунчани, на деҳқончиликни ва на чорвачиликни билганлар. Ўрта палеолит даври маконлари Обираҳмат, Хўжакент, Омонқўтон, Тешиктош, Қўтирбулоқ, Қора бўра, Оғзи кичик, Тессор, Қарчиғай каби маконлардан аниқланган бўлиб, улардан шу даврга оид кўпгина турлиғтуман тошдан ясалган меҳнат қуроллари топилган. Обираҳмат макони ёйсимон шаклда бўлиб, бу ерда 10 м қалинликдаги 21 та маданий қатлам аниқланган. Топилмалар орасида нуклеуслар, парракчалар, ўткир учли сихчалар, қирҚичлар учрайди, шунингдек, турли ҳайвонлар суяклари ҳам кўпчиликни ташкил этади. Яна бир машҳур ёдгорлик Тешиктош Қор макони бўлиб, бу ердан турлиғтуман қуроллар ва ҳайвон суякларидан ташқари, 9ғ10 яшар боланинг қабри қазиб очилган. Қабрдаги мурданинг ёнига турли тош қуроллар ва архар шохи қадаб қўйилган. Ўрта палеолит даврига келиб ибтидоий жамият одамларининг меҳнат қуроллари такомиллашиб, турмушида янги унсурлар пайдо бўла бошлайди. Энг муҳими, ибтидоий тўдадан уруҚчилик жамоасига ўтиш бошланади. Шимолдан улкан музлик силжиб келиши натижасида олов кашф этилади. Одамлар ўчоқлар атрофларида тўланиб, ибтидоий турарғжойларга асос солдилар. Жамоа бўлиб ов қилиш пайдо бўлди. Сўнгги палеолит қадимги тош асрининг сўнгги босқичидир. Бу даврга оид маконлар Оҳангарондаги Кўлбулоқ, Тошкентнинг Қарбидаги Бўзсув 1 ҳамда Самарқанд шаҳридан топилган,шунингдек Хожағгўр, Шугнов ва Қоракамар каби манзиллардан ҳам ўрганилган.Улардан топилган топилмалар орасида қирҚичлар, кесгичлар, сихчалар, пичоқлар, болталар каби қуроллар бор. Бу даврга келиб одамлар фақат тоҚли ҳудудларга эмас, текисликларга ҳам тарқала бошлайдилар. Бу даврнинг энг катта ютуҚи уруҚчилик тузумига (матриархат) ўтилишидир. Палеолит даврига хулоса ясаб шуни айтиш мумкинки, бу даврда ибтидоий одамлар хўжалик юритишнинг энг оддий йўлларидан (терибғтермачлаб) мураккаброқ кўринишларига (овчилик, балиқчилик) га ўтдилар. Олов кашф

www.arxiv.uz этилди. Ибтидоий турарғжойлар ўзлаштирилди. Инсоният ибтидоий пода давридан уруҚчилик тузумига ўтди. Меҳнат қуроллари такомиллашиб, турлари кўпая борди. Шунингдек, бу давр ибтидоий одамлари орасида дастлабки диний қарашлар пайдо бўлди. Мезолит даври ёдгорликлари Касбий бўйи ва Тожикистон тогларидаги,Дамғдам чашма 1,2, Жебел,Чилуғчор чашма, Дангара Сурхондарёдаги Мачой Қор маконидан, Марказий ФарҚонанинг кўпгина ёдгорликларидан(Обишир 1ғ4) топиб ўрганилган. Бу даврга келиб музлик яна шимолга қайтади. Ўайвонот ва ўсимлик дунёсида катта ўзгаришлар содир бўлади. Инсоният ўз тарихидаги дастлабки мураккаб мосламағўқғёйни кашф этади. Мезолит даври қуроллари палеолитга нисбатан ихчамлиги ва сифатлилиги билан фарқ қилади. Мезолит даври қабилалари асосан овчилик ва термачилик хўжалиги юритганлар. Бу даврнинг охирларига келиб, дастлабки уй чорвачилиги ёки ҳайвонларни хонакилаштириш бошланади. Неолит даврига келиб, қадимги қабилалар ҳаётида каттағкатта ўзгаришлар содир бўлади. Бу давр одамлари аксарият ҳолларда дарё соҳиллари ва тармоқлари ёқасида, кўллар бўйларида яшаб, табиий имкониятлардан келиб чиқиб, балиқчилик ва овчилик ёки деҳқончилик ва чорвачилик ҳамда қисман ҳунармандчилик билан шуҚулланганлар. Энг катта ютуқлардан бири кулолчиликнинг пайдо бўлишидир. Шунингғдек, бу даврга келиб тўқимачилик ва қайиқсозлик ҳам пайдо бўлади. Неолит даври қабилалари хўжалик шаклларига қараб қуйидаги маданиятларига бўлинади: Жойтун маданияти, Калтаминор маданияти, Ўисор маданияти. Жойтун маданияти . Жанубий Туркманистон ҳудудидаги мил.авв. ВИғВ минг йилликларга оид маданият. Бу ердан Ўрта Осиёдаги биринчи пахса уйлар қолдиқлари, сопол идишлар намуналари аниқланган. Аҳолиси асосан деҳқончилик, чорвачилик ва қисман овчилик билан шуҚулланган. Калтаминор маданияти . Қадимги Хоразм ҳудудидан топилган бўлиб, мил. авв. ВғИВ минг йилликларга оиддир. Топилмалар Калтаминор

www.arxiv.uz қабилаларининг балиқчилик, овчилик ва қисман ҳунармандчилик билан шуҚулланганлигидан далолат беради. Ғ сор маданияти . Асосан, ЎисорғПомир тоҚларидан топилган.Милоддан аввалги ВғИВ минг йилликларга оид. Ўисорликлар сопол идишлар ясаб, асосан чорвачилик, овчилик, қисман термачилик билан шуҚулланганлар. Энеолит даври маконлари Хитойдан Дунайгача бўлган катта ҳудудда тарқалган бўлиб, ҳамма жойда ижтимоий тараққиётнинг бир хил босқичи кузатилади. Ўрта Осиёда қуйидаги янги тарихийғмаданий жараёнлар энеолит даври билан боҚлиқ: 1. Хўжаликнинг бошқа ҳамма турларига қараганда ҳайдама деҳқончиликнинг устунлик қилиши; 2. Тошдан ишланган қуроллар кўп бўлган ҳолда мис қуролларнинг пайдо бўлиши; 3. Каттағкатта ибтидоий жамоаларнинг пахсадан ва хом Қиштдан тикланган каттағкатта уйлари; 4. Кулолчиликда муҳим техника ютуҚиғхумдонларнинг ишлатилиши. 5. Турли ҳайвонларнинг лойдан ясалган ва она уруҚи (матриархат) га хос ҳайкалчалари; 6. Рангдор, турли тасвирлар билан безатилган сопол буюмлар мавжудлиги. Энеолитғмисғтош даврида одамлар дастлабки металл билан танишдилар. Бу даврга келиб мис қуроллар анча такомиллашган бўлсағда, ундан оҚир меҳнат қуроллари ясашнинг имкони йўқ эди. Мисдан асосан уйғрўзҚор буюмлари, тақинчоқлар ва ҳарбий қуроллар ясалган. Энеолит даври ёдгорликлари Бухоро вилоятининг Лавлакон, Бешбулоқ, Учтут (мис кони) мавзеларидан, Панжикент атрофларидан (Саразм маданияти) топиб текширилган. Бу даврга келиб, деҳқончилик Ўрта Осиёнинг шимолиғшарқий ҳудудларига ҳам ёйилади. Ўозирги кунда ибтидоий жамоа тузумининг турли баҳсларга сабаб бўлаётган муаммоларидан бири антропогенезғодамнинг пайдо бўлиши ва ривожланишидир. Турли ҳудудларда қадим замонларда яшаган илҚор

www.arxiv.uz мутафаккирлар одамнинг пайдо бўлиши ҳақида илмий таърифга яқин фикрларни баён этганлар. Улар асосан инсоният ҳайвонот оламидан ажралиб чиққан деган фикрни билдирадилар. Инсоннинг пайдо бўлиши миллионлаб йиллар давом этган ривожланиш жараёнининг натижасидир. Энг қадимги қазилма одам қолдиқлари Шарқий Африкадан (Олдувай, зинжантроп), Индонезиядан (Ява, питекантроп), Хитойдан (синатроп), Германиядан (Гейдельберг) топиб текширилган. Кейинги топилмалар, яъни, замонавий одамга анча яқин бўлган одам қолдиқлари дастлаб Неандерталь (Германия) водийсидан топилган (Ўзбекистондаги Тешиктош). Ўрта тош даврида, биринчи навбатда меҳнат жараёнида инсон тафаккурининг ривожланиши натижасида неандерталь қиёфасидаги одамлар ҳозирги қиёфадаги одамларга айлана бошладилар. Улар жисмоний жиҳатдан камол топиб, ҳозирги қиёфадаги кишилар вужудга келди ва шу билан антропогенез жараёни тугади (кроманьон кўринишидаги одамлар). Бу жараённинг тугаши инсоният тарихидаги муҳим воқеа бўлиб, инсон дастлаб тошдан оддий тўқмоқ ясаган бўлса, узлуксиз меҳнат, интилиш ҳамда онгининг ривожланиши натижасида юксак маданият яратиш даражасига етиб келди. Жанубий Қозо қ истоннинг тоҚ ва тоҚолди туманларидан, Қир ҳ изистоннинг то ғ водийларидан, Жанубий Туркманистонда, Қизилқум ва Қорақум ичкарисидаги қадимги кўллар атрофида, Ўзбекистондаги Оҳангарон, Чирчиқ дарёлари водийларида, Зарафшон, Сурхондарё, Қашқадарё воҳалари, ФарҚона водийси ва унинг тоҚли ҳудудларидан ибтидоий жамоа тузумининг барча даврларига оид ёдгорликлар топилган. Бу топилмалар Ўрта Осиёни антропогенез жараёни содир бўлган ҳудудлар сарасига қўшиш имконини беради. Ўозирги даврда олимларнинг катта гуруҳи одамзоднинг дастлабки ватани Африка деган фикрни илгари сурса, яна бир гуруҳ олимлар Европа дейдилар. Бошқа бир гуруҳ олимлар эса одам илк марта Осиёнинг жанубида пайдо

www.arxiv.uz бўлган деган Қояни илгари сурадилар. Умуман олганда, одамзоднинг дастлабки ватани ҳақида олимлар орасида ягона фикр ҳозирча йўқ. Ибтидоий тасвирий санъат Дунё тарихида ибтидоий тасвирий санъат, хусусан, Қорларнинг деворларига турли тасвирлар чизиш сўнгги палеолит даврига оиддир (Испания, Алтамир Қори). Ўрта Осиёда унгурлар ва қоятошларга ишланган расмлар мезолит даврида пайдо бўлади. Неолит даврига келиб эса ривожланган босқичга кўтарилади. Калтаминор, Ўисор, айниқса Жойтун маданиятига мансуб ёдгорликлардан ибтидоий санъатнинг турли намуналари топилган. Ўрта Осиёнинг тоҚлик ҳудудларида кенг тарқалган қоятош расмлари ишланиш усулига кўра икки хил. Бир хиллари бўёқ (охра) билан, иккинчи хиллари эса урибғўйиб ишқалаш, чизиш усули билан ишланган (петроглифлар) расмлардир. Ўрта Осиёдаги қоятош расмларнинг энг нодир намуналари Зараутсой, Сармишсой, Биронсой, Кўксарой, Такатош, Тераклисой кабилар бўлиб, улар юздан зиёддир. Бу ердаги қоятошларда Ўрта Осиёнинг қадимги ва ҳозирги ҳайвонот олами вакилларининг расмларини кузатиш мумкин. Улар ибтидоий буқалар, шерлар ва йўлбарслар, қоплон, тулки ва бўрилар, буҚу ва жайрон кабилардир. Расмлар орасида ўқғёй, узун қилич, ханжар, дубулҚа, қопқон каби нарсалар ҳам кўпчиликни ташкил этади. Энг қадимги расмлар Зараутсой (Сурхондарё) бўлиб, бу расмлар мезолитғнеолит, яъни мил авв. ВИИИғИВ минг йилликларга оиддир. Қоятош расмлари орқали ўша давр одамларининг ов, меҳнат ва жанговар қуролларини билиб олишимиз мумкин. Шунингдек, қоятош расмлар қадимги авлодларимизнинг Қоявий қарашлари ва диний эътиқодларини ўрганишда муҳим аҳамиятга эга. Шуни таъкидлаш жоизки, ибтидоий санъатнинг энг ривожланган босқичи неолит даврига оиддир. Бу давр Жойтун, Калтаминор ва Ўисор маданиятларига мансуб ёдгорликлардан ибтидоий санъатнинг жуда кўплаб

www.arxiv.uz намуналари топилган. Неолит даври одамлари идишларга ҳар хил рангдаги бўёқ билан турли нақшлар, одам ва ҳайвон тасвирларини ифода этганлар. Шу билан бирга лойдан ясалиб, пиширилган аёл ҳайкалчалари неолит даври санъатининг нодир намуналари ҳисобланади. Бронза даври ютуқлари Кўпчилик тадқиқотчиларнинг фикрларига қараганда бронзанинг ватани Кичик Осиё ва Месопотамия бўлган. Мил. авв. ИИИ минг йилликка келиб, Ўрта Осиё ҳудудларида бронза қуроллар кенг тарқалади. Ўрта Осиё ҳудудларида бронза даври ёдгорликлари кўплаб учрайди. Бу даврга мансуб маданият излари дастлаб Хоразм, кейинроқ эса Зарафшон ва Қашқадарё ҳамда ФарҚона водийларидан топилган. Улардан энг йириклари Сополлитепа, Жарқўтон, ТозабоҚёб, Замонбобо, Чуст, Амиробод ёдгорликларидир. Бу ёдгорликларда олиб борилган тадқиқотлар шундан далолат берадики, бронза даврида кишилик жамияти маданий тараққиётида каттағкатта ўзгаришлар содир бўлади. Аҳоли хўжалик юритишнинг муайян кўринишларига, яъни воҳаларда, кўллар, дарёлар ва сойлар бўйларида деҳқончиликка, дашт ва тоҚолди ҳудудларида чорвачиликка (меҳнатнинг дастлабки йирик тақсимоти) ўтиб олди. Бу даврга келиб, Ўрта Осиёнинг ижтимоий тузумида ҳам ўзгариш жараёнлари бўлиб ўтди. УруҚчилик тузуми бронза давридаям давом этган бўлсағда, она уруҚининг мавқеи йўқолиб борди. Металл эритиш ва хўжаликнинг ривожланиши натижасида жамиятда эркаклар меҳнат ва мавқеи биринчи даражали аҳамиятга эга бўлиб борди. Бундан шундай хулоса чиқариш мумкинки, бронза даври жамият тараққиётида, деҳқончилик, чорвачилик, овчилик ва ҳунармандчиликнинг ривожланишида эркаклар етакчилик қилганлар. Аёллар эркаклар ишлаб чиқарган нарсаларни истеъмол қилишда иштирок этсалар ҳам, унга эгалик қилишдан маҳрум бўладилар. Ишлаб чиқаришда ҳукмронлик қилиш шу тариқа эркаклар қўлига ўтади ва она уруҚи тузуми ўрнини ота уруҚи (патриархат) тузуми эгаллайди.

www.arxiv.uz Бронза даврига келиб, ишлаб чиқарувчи кучларнинг ўсиши, меҳнат унумдорлигининг ошиши натижасида кишилик жамияти тарихийғмаданий тараққиётида каттағкатта ўзгаришлар содир бўлди. Бу жараёнларда бронзанинг аҳамияти катта бўлди. Аҳоли хўжалик юритишнинг маълум кўринишларига, яъни воҳаларда, кўллар ва сойлар бўйларида деҳқончиликка дашт ва тоҚолди ҳудудларида эса чорвачиликка ўтиб олди. Бу даврда жамият ҳаётидаги содир бўлган турли тараққиёт жараёнлариғкишилик тарихида муҳим босқич бўлган давлатчиликнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши учун улкан аҳамият касб этди.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т., 1992. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т., 1995. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХИ аср бўсаҚасида... Т., 1998. 4. Каримов И.А. Ўтмишсиз келажак, ҳамкорликсиз тараққиёт бўлмайди. ЮНЕСКО ижроия кенгашида сўзлаган нутқи. «Халқ сўзи» газетаси, 1996 й. 25 апрел. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХИ асрга интилмоқда. Т., «Ўзбекистон», 1999. 6. Жўраев Н. ва бошқалар... Ўзбекистон тарихи. Т., 1998. 7. Касўмов А., Васькин И. Основнўе направления внешней политики Республики Узбекистан. Т., 1994. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Урта Осиё инсоният цивилизациясининг кадимги учокларидан бири

Ўзбекистон - инсон цивилизациясининг қадимги ўчоқларидан бири

Археология асослари фанига кириш

Узбекистон инсоният цивилизатсиясининг кадимги учокларидан бири

Илк ўрта асрлар марказий осиё шаҳарлари. Кўчманчи халқлар ҳаёти