Ўзбекистон - инсон цивилизациясининг қадимги ўчоқларидан бири - Tarix - Referatlar

Ўзбекистон - инсон цивилизациясининг қадимги ўчоқларидан бири

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

93 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Инсоннинг дастлабки аждодлари, уларнинг маконлари. 2.Ибтидоий жамият даврлари, уларнинг ёдгорликлари ва кашфиётлари.

www.arxiv.uz Сўнгги йилларда олиб борилаётган археологик тадқиқотлар натижасида шу нарса аниқ бўлмоқдаки, Ватанимиз ҳудудида қадимги цивилизациянинг пайдо бўлиши ва шаклланиши узоқ асрларни ўз ичига олади. Ватанимизнинг энг қадимги даврларига - илк тош асрига оид бўлган Селунғур, Кўкбулоқ, Қўтирбулоқ, Учтут каби маконлар очилдики, улардаги топилмаларга қараб, ҳақли равишда Марказий Осиё одамзоднинг илк аждодлари пайдо бўлган минтақага киради, деган ғояни илгари суриш имконияти туғилади. Бу минтақада яшаган қадимги қабилалар балиқчилик, ҳунармандчилик, деҳқончилик ва чорвачилик маданиятларини эгаллаганлар. Ибтидоий жамоа тузуми кишилик жамияти тараққиётининг энг узоқ давом этган даври бўлиб, бундан бир неча миллион йиллар олдин бошланган деган илмий-назарий фикр исбот этилди. Бироқ шуни назарда тутмоқ лозимки, ибтидоий жамоа тузумининг бошланиши дунёнинг турли ҳудудларида турли даврларга тўғри келади. Масалан, Африкада бу давр 2,5-3 миллион йил илгари бошланган бўлса, Америкада 20-30 минг йил илгари деб тахмин қилинади. Марказий Осиё ҳудуди минглаб йиллар давомида одамларнинг меҳнати туфайли обод бўла борган. Агар биз узоқ ўтмишга назар ташлайдиган бўлсак, ер юзасида қандай ўзгаришлар пайдо бўлганлигини, одамлар қиёфаси ўзгариб борганлигини, бир ижтимоий тузум ўрнига бошқаси келганлигини тасаввур қилишимиз мумкин. Бевосита Марказий Осиёда ибтидоий жамоа тузуми даврига оид тадқиқотлар ҳусусида тўхтар эканмиз, А.Окладников, В.Массон, В.Ранов, Я.Ғуломов, Ў.Исломов, А.Асқаров, М.Қосимов ва бошқа олимларнинг Марказий Осиё ҳудудида ибтидоий одамнинг тарқалиш жараёни, қадимги маконларнинг географик жойлашуви, тошдан қуроллар ясаш услублари хўжаликнинг ривожланиши ва оилаларнинг пайдо бўлиши, ибтидоий мафкура, хўжалик турлари, металлнинг ҳунармандчиликка кириб келиши масалаларига бағишланган тадқиқотларни кўрсатиб ўтиш мумкин. Бу даврни ўрганишнинг ўзига хос ҳусусияти, уни қадимги муаллифлар қолдирган ёзма манбалар асосида ўрганиб бўлмайди.

www.arxiv.uz Шунинг учун ҳам бу давр тарихини ўрганишда археология, антропология, этнография каби фанларнинг аҳамияти каттадир. Бу фанлар тўплаган материалларни солиштириш усули билан узоқ ўтмишдаги моддий ва маънавий маданиятнинг кўпгина томонларини тиклаш мумкин. Марказий Осиёнинг ибтидоий тузуми даврини ўрганишдаги энг катта муаммолардан бири - узоқ тарихий даврни ташкил этувчи бу босқични даврларга бўлиш муаммосидир. Бироқ сўнгги йиллардаги олимларнинг олиб борган илмий тадқиқот натижаларига кўра, ҳозирги пайтда Марказий Осиё ҳудуди ибтидоий жамият ривожланишининг қуйидаги даврларига бўлинади: 1. Палеолит - (қадимги тош даври - “палайос” - “қадимги”, “литос”- “тош”); 2 . Мезолит (ўрта тош даври, “мезос” - “ўрта”, “литос”- “тош”), 3. Неолит (янги тош даври - “неос”- “янги”, “литос”- “тош” ) . 4. Энеолит (мис - тош даври). 5 . Бронза даври . 6. Темир даври . Ибтидоий жамоа тузуми тарихини ўрганишнинг муҳим муаммоларидан бири-антропогенез, яъни одамнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши муаммосидир. Одамнинг пайдо бўлиши қачондан бошланган ва у ким томонидан яратилган деган масалада диний ва дунёвий тадқиқотларда бир- бирини инкор этувчи хулосалар мавжуд. Яккахудолик ғоясини илгари сурган дунёдаги барча динлар, жумладан ислом дини ҳам биз яшаб турган ҳаётдаги барча борлиқни, одамзоднинг ўзини ҳам, ягона оллоҳ томонидан яратилганлигини башорат қилади. Турли мамлакатларда қадим замонларда яшаган мутафаккирлар одамнинг пайдо бўлиши ҳақида илмий фикрларни баён қилганлар. Хитой, юнон олимлари милоддан аввалги 6-5 асрлардаёқ одамнинг келиб чиқиши тамомила табиий ҳодиса деб таърифлашга уринганлар. Юнон файласуфи Арасту (мил. ав. 384-322 йй.) “одам-ҳайвонот дунёсида табиат эришган барча нарсаларнинг чўққисидир” деб ёзган эди. Қадимги Римда яшаган машҳур врач ва анатом Клавдий Гален (милоднинг 2 асри) одамнинг бадан тузилиши маймунникига жуда ўхшаш эканлигини кўриб маймун анатомиясини ўрганди. “Одам” деган

www.arxiv.uz тушунчанинг кенг маъносини дастлаб очиб берганлардан бири XVIII асрда яшаган машҳур француз маърифатпарвари Жан Жак Руссо бўлди. Машҳур швед табиатшуноси Карл Линней (1707-1779 йй.) одамни ҳайвонот дунёсидаги олти гуруҳдан бири сут эмизувчилар гуруҳига киритди. Унинг дунёни билиш соҳасидаги асарларида кўпгина камчиликлар бўлишига қарамай, одамнинг пайдо бўлиши ҳақидаги билимларнинг ривожланишида катта аҳамиятга эга бўлди. 1956-1960 йилларда инглиз олими Лики Шарқий Африкадаги Олдувай дарасидан одамсимон маймунларнинг қолдиқларини топдилар. Олим бу топилмалар ни бундан 1 миллион 750 минг йил илгариги эканлигини аниқлади . Ликининг ўғли Ричард Кения ва Эфиопияда қазишма ишларини олиб бориб кўплаб одамсимон маймунларнинг қолдиқларини топди. Уларни бундан 2,5-3 миллион йил илгари яшаган деган хулосага келди. Жуда кўплаб олимларнинг фикрича, Африкадаги бу топилмалар ер юзасидаги энг қадимги одамларнинг дастлабки вакиллари ҳисобланиб, олимлар бу топилмаларга шартли равишда зи н жантроп деб ном бердилар. 1891-1892 йилларда голландиялик олим Дюбуа Индонезиянинг Ява оролидан маймун-одамнинг ( питекантроп ) суяк қолдиқларини топишга муваффақ бўлди. Бу топилмаларнинг ёши 1,5 миллион йил деб тахмин қилинди. Энг қадимги одам қолдиқлари Хитой одами - ( синантроп ), шунингдек, Германиянинг Гейделпберг, Венгриянинг Будапешт шаҳри яқинидан ҳам топилган. Узлуксиз меҳнат жараёнида синантроплар жисмоний жиҳатдан ривожланиб, қадимги одамларнинг пайдо бўлиши учун замин ҳозирладилар. Марказий Осиёнинг тоғ олди ва тоғлик ҳудудларида (Қизилқум, Қорақум, Оҳангарон, Чирчиқ дарёлари водийлари, Зарафшон, Сурхондарё, Қашқадарё, Фарғона водийси ва унинг тоғлик ҳудудлари) ибтидоий жамоа тузумининг ёдгорликлари топилган. Бу топилмаларга асосланиб, Марказий Осиёни инсоният цивилизациясининг қадимги ўчоқларидан бирига қўшиш

www.arxiv.uz мумкин. Бироқ, ҳозирги кунда одамзоднинг дастлабки Ватани дунёнинг қайси бир қитъасида эканлиги ҳақида ягона бир фикрга келинган эмас. Ватанимиз ҳудудида яшаган илк аждодларимизнинг манзилгоҳлари: Фарғона вилоятининг Сўх туманидаги Селунғур, Бухоро вилоятидаги Учтут, Тошкент вилоятидаги Кўкбулоқ каби маконлар илк палеолит даврига оиддир. Бу борада археолог олимлар А.Окладников, Ў.Исломов, М.Қосимов, Т.Хўжаевларнинг хизматлари каттадир. Ў.Исломов 1980 йилдан бошлаб янги кашфиётлар қилди. Селунгур ғорида яшаган аждодларимиз тош даврининг юқори (палеолит) босқичида эмас, балки ашель даврининг биринчи босқичида яшаганликларини исботлади. Ў.Исломов ўзи очган кашфиётига суяниб, Селунғур ғорида яшаган аждодларимизнинг ёши яқин бир миллион йилдан зиёдроқ деган хулосага келади. Бу ғордан топилган одамнинг қолдиқлари Фарғона водийси ҳудудидан топилганлиги сабабли шартли суратда “Ферганатроп”, яъни “Фарғона одами” номи билан фанга киритилди. Ўрта тош даврига келиб ибтидоий кишилар Марказий Осиёнинг бутун майдонига кенг тарқалди. Уларнинг турмушда янги кўринишлари пайдо бўла бошлади. Энг муҳими, ибтидоий тўдадан уруғчилик жамоасига ўтила бошланди. Ҳозирги замон одамларига ўхшаш одамлар (кроманьон) вужудга келиши учун замин ҳозирланди. Бу давр ишлаб чиқариш қуроллари такомиллашаётган, нутқ маданияти ўсиб бориб, фикрлаш анча ошган, олов сунъий тарзда яратила бошланган, овчилик анча ривожланиб, кенг ҳудудларга тарқалган давр эди. Совуқ иқлим туфайли палеолит одамлари оловни кашф этдилар. Сунъий олов чиқариш ва уни сақлашни ўзлаштирдилар. Ўчоқ - ибтидоий одамларнинг бир ерга тўпланишларида катта аҳамиятга эга бўлиб, бу даврнинг ибтидоий кишилари ғорлар ва унгурларда ўзларига маконлар танлай бошладилар. Сўнгги палеолитдан бошлаб ибтидоий одамлар ғорлардан чиқиб, енгил турар жойлар қура бошлаганлар.

www.arxiv.uz Натижада улар фақат тоғли ҳудудларда яшаб қолмай, воҳалар бўйлаб тарқалиб, текисликлардан дарё ва кўллар соҳилларига келиб жойлаша бошладилар. Сўнгги палеолитнинг энг катта ютуғи антропогенез жараёнининг тугалланиши ва ҳозирги замон одамларнинг (кроманьон) пайдо бўлишидир. Бу даврнинг ўзига хос хусусиятларидан яна бири ибтидоий тўдадан уруғчилик тузумига (матриархат) ўтилишидир. Уруғчилик ибтидоий жамият тарихининг алоҳида босқичини ташкил этиб, бу ижтимоий ҳаётдаги қатор ўзгаришларнинг пайдо бўлишига замин яратиб берди. Шундай қилиб, палеолит даврида одамнинг пайдо бўлиши жараёни асосан тугади. Ибтидоий одамлар хўжалик юритишнинг энг оддий йўлларидан мураккаброқ йўлларига ўтдилар. Олов кашф этилди. Инсоният ибтидоий тўда давридан уруғчилик тузумига ўтди. Меҳнат қуроллари такомиллашиб, турлари кўпая борди. Ибтидоий одамлар орасида дастлабки диний қарашлар пайдо бўлди. Марказий Осиёда ўрта тош - мезолит даври нисбий тарзда мил.авв. 12-7 минг йилликларни ўз ичига олади. Бу даврга келиб, иқлим барқарорлашади, ҳайвонот ва ўсимлик дунёси ўзгаради. Бу даврнинг катта ютуқларидан бири - камон ва ўқнинг кашф этилишидир. Неолит узоқ давом этган тош асрнинг сўнгги ва якунловчи босқичи бўлиб, географик муҳит ва шарт-шароитнинг турли-туманлиги неолит даври қабилаларида меҳнат қуроллари, уй-рўзғор буюмлари, турар жойлар ва хўжаликларнинг турлича бўлишига олиб келди. Бу давр қабилалари Марказий Осиё ҳудудида хўжаликнинг деҳқончилик, чорвачилик ва ҳунармандчилик шаклларини ривожлантириб юборди. Неолит даври кишиларининг энг катта ютуқларидан бири кулолчилик бўлиб, улар лойдан ҳар хил идишлар ясаш ва уларни оловда пиширишни ўрганиб олдиларки, бу ўша давр учун ниҳоят да катта кашфиёт эди. Шунингдек, тўқимачилик, дастлабки сувда сузиш-қайиқсозлик ҳам пайдо бўлди. Энеолит - мис-тош даврида ибтидоий одамлар металл билан танишдилар. Унгача ибтидоий одамлар 2,5-3 млн. йиллар давомида

www.arxiv.uz (палеолит, мезолит, неолит даврларида) фақат тошдан, ёғочдан ва суякдан ясалган қуроллардан кенг фойдаланганлар. Мис даврига ўтилиши ишлаб чиқарувчи кучларнинг янада юксалганлигини кўрсатади. Бу ўринда шу нарсага асосий эътиборни қаратмоқ керакки, мезолит охирида ва неолит даврида териб термачлаб овқат топишдан деҳқончиликка ўтилди. Бу эса энеолит замонида юқори хўжалик турига айланиб борди. Деҳқончилик ва уй чорвачилиги ортиқча маҳсулот етиштиришга ва мол айирбошлашни тартибга солишга асос бўлган. Энеолит даврида дунёнинг барча ҳудудларида ижтимоий тараққиётнинг бир хил босқичи кузатилди. Бу даврда Марказий Осиёда хўжаликнинг бошқа ҳамма турларига қараганда ерни ҳайдаб деҳқончилик қилишнинг устунлик қилиши; Тошдан ишланган қуроллар кўп бўлган ҳолда мис қуролларнинг пайдо бўлиши; Ибтидоий жамоаларининг пахсадан ва ҳом ғиштдан тикланган катта-катта уйлари; Кулолчиликда муҳим техника ютуғи- - хумдонларнинг ишлатилиши; Ўтроқлик ва қурилишда ҳом ғиштнинг пайдо бўлиши; Турли ҳайвонларнинг лойдан ясалган ва она уруғи тузуми (матриархат)га хос ҳайкалчаларнинг пайдо бўлиши. Рангдор сопол буюмлар, яъни турли тасвирлар ишланган сопол буюмларнинг мавжудлиги характерлидир. Шу билан бирга, энеолит даврида Марказий Осиё аҳолисининг маданияти бир босқич юқорига кўтарилади. Лекин, бу ердаги қабилаларнинг маданий ва ижтимоий тараққиёти бир хил даражада эмас эди. Археологик тадқиқотлар натижалари Марказий Осиё аҳолиси орасида нотекис ривожланиш бўлганлигини кўрсатади. Унумдор хўжаликларга асосланган қабилалар тезроқ ривожланган, қўшимча хўжаликлар билан машғул бўлганлари эса маданий жиҳатдан бир неча юз йилликлар орқада қолган. Металчиликнинг кашф этилиши ва хўжаликда мис қуролларнинг жорий қилиниши бир неча аср давомида содир бўлган. Одамлар ўз меҳнат қуролларини ясаши учун ҳар хил мустаҳкам тошлар қидириш жараёнида табиий мисга дуч келадилар. Бу эса меҳнат қуролларини янада

www.arxiv.uz такомиллаштиришда муҳим роль ўйнайди. Маълумки, Марказий Осиёнинг жанубий қисмида (Туркманистонда) милоддан аввалги 4 минг йилликда деҳқончилик хўжалиги пайдо бўлади. Қадимги қабилалар мис - тош даврига ўтгач маданий хўжалик ва ишлаб чиқариш тараққиётининг янги босқичи бошланади. Янги хўжалик турлари деҳқончилик ва уй чорвачилиги, аввалгидек Туркманистоннинг жанубий- ғарбида қулай географик шароитда ривожланди. Бу пайтда қуйи Зарафшон ва Амударё ҳавзаларида яшовчи қабилалар ҳали маданий ўсимликлар ўстиришга ўтмаган эдилар. Марказий Осиёнинг шарқий қисмидаги тоғли ҳудудлар аҳолиси ибтидоий хўжалигида эса овчилик устунлик қилар эди. Бундан шундай хулоса чиқариш мумкинки, илк ривожланган мис-тош даврида Марказий Осиё қабилаларининг ижтимоий-иқтисодий ва маданий ривожланишида катта фарқлар ва нотекисликлар сақланади. Жанубий Туркманистондаги олиб борилган археологик қазишмалар натижасида турар жойлар, қадимги суғориш тармоқлари ва суғориладиган ерларнинг чегаралари аниқланди, мис-тош даври маданияти ва тарихи ҳар томонлама ўрганилди. Энг қадимги суғориш тармоқлари шундай шароитга эга бўлган сойлар этакларида вужудга келганлиги исбот қилинди. Тоғ дарёлари бўйларида яшовчи қабилалар қадимги суғорма деҳқончиликда арпа, буғдой, беда, полиз ва бошқа экинлар экиб асосан, сойлар сувларидан фойдаланганлар. Ибтидоий одамлар ҳаётида бронзанинг кашф этилиши ибтидоий ҳаётда олға қараб ташланган қадам бўлди. Бронзанинг мисга қараганда тез эрувчанлиги мисга нисбатан бир мунча қаттиқлиги, уни ибтидоий одамлар ҳаётидаги тутган ролига изоҳ беради. Бронза даврининг хўжалик соҳасида эришган энг катта ютуқларидан бири қадимги деҳқончиликнинг кенг ёйилиши ва милоддан аввалги 2 минг йилликнинг иккинчи ярмида чорвачиликнинг деҳқончиликдан ажралиб чиқишидир. Мазкур даврда ишлаб чиқариш муносабатлари тез ривожланиб, ижтимоий ва иқтисодий жараёнларга катта таъсир қилади. Ишлаб

www.arxiv.uz чиқаришнинг ўсиши натижасида моддий маданият ҳам янгича асосда тараққий этади. Бу даврга мансуб маданият излари Хоразм, Зарафшон, Қашқадарё ва Фарғона водийларидан топилган. Бу ҳудудлардаги манзилгоҳларни ўрганиб шундай хулоса чиқариш мумкинки, бу даврда икки хил маданият ҳукм сурган. Биринчиси, деҳқончилик билан шуғулланувчи қабилалар маданияти (қадимги қабилалар деҳқончилик қилиш учун қулай ерларга жойлашиб олиб, юксак деҳқончилик маданияти яратганлар), иккинчиси, худди биринчи маданият соҳиблари даражасида ишлаб чиқарувчи кучларга эга бўлган ҳолда қурғоқчилик ерларда, тоғ олди яйловларида чорвачилик билан шуғулланганлар. Металлдан ишланган қуроллар қадимги ижтимоий ва иқтисодий тараққиётни тезлаштиргани туфайли, Марказий Осиёнинг дашт ва тоғ олди ҳудудларида яшаган аҳоли бошқа аҳолидан (деҳқонлардан) ажралиб чиқади ва асосан чорвачилик билан машғул бўлади. Бу тарихий воқеа кишилик жамияти тараққиётидаги дастлабки йирик меҳнат тақсимоти эди. Ўзбекистон ҳудудида бронза даврида асосан чорвачилик ва деҳқончилик билан қабилаларнинг моддий-маданий ёдгорликлари Хоразмда Тозабоғёб маданияти (шу номли канал атрофида топилган) номи билан машҳур. Тозабоғёб маданиятига - мансуб Кўкча макони атрофидаги қадимий мозорлар очилганда, одам жасадларининг бошлари ғарб томонга қаратиб қўйилган ва уларнинг бош томонидан идишлар ва бронза зеб-зийнатлар топилган. Умуман, Тозабоғёб маданиятига мансуб ёдгорликлар Хоразмда 50 дан зиёд топилган. Улар ярим ертўла уйлардан иборат, атрофида каналлар ва қадимги суғориш майдонлари бўлган. Хоразмдаги бронза даври аҳолисининг асосий тирикчилик манбаи деҳқончилик ва чорвачилик бўлган. Табиий шароит канал қазиб, сув чиқаришга асосланган ҳудудларда суғорма деҳқончиликнинг турли кўринишлари вужудга келган. Чорвачилик ҳам катта аҳамиятга эга бўлган. Илмий адабиётларда Қуйи Зарафшоннинг бронза даври ёдгорликлари Замонбобо номи билан аталади. Бу даврга мансуб ёдгорликлар орасида

www.arxiv.uz Зомонбобо кўлининг шимолий соҳилидан топилган ибтидоий деҳқонлар қабристони, айниқса, диққатга сазовордир. Бу қабристон 50 йиллар бошларида академик Я. Ғуломов томонидан очилиб, дастлабки натижалар фанда жорий этилган. Замонбобо ёдгорлигини эътиборли томони шундаки, зомонбоболиклар асосан деҳқончилик ва хонаки чорвачилик билан кун кечириб, чайласимон кулбаларда истиқомат қилганлар. Топилган тош асбобларда сақланиб қолган жайдари арпа ва буғдой каби бошоқли ўсимлик қолдиқларидан шу нарса маълум бўлдики, улар тошқинлардан ҳосил бўлган зах ерларда деҳқончилик қилиб, ўзлари етиштирган донлардан умоч, қўғирмоч каби емаклар тайёрлаганлар. Қазишмалардан топилган уй ҳайвонларнинг суяклари замонбоболикларнинг қадимданоқ эчки, қўй ва қорамол кабиларни боқиб, чорвачилик маҳсулотларидан ҳам кенг фойдаланганликларини кўрсатади. Топилган айрим урчуқ тошлар ҳамда суякдан ясалган сузан ва игналарга қараб ҳулоса чиқарсак, улар қўй ва эчки жунларидан ип йигириб, кийим-кечаклар учун мато тўқиганлар. Замонбоболиклар жамоасида ҳунармандчиликнинг турли тармоқлари, хусусан, кулолчилик, бронзани эритиб ундан ҳар хил ашёлар ясаш, айниқса, тошни ишлаш техникаси анча ривожланган. Сопол идишлар асосан қўлда ясалган нақшсиз, тухумсимон ва ясси тубли бўлиб, улар орасида қисман чархда ишланганлари ҳам учрайди. Топилмалар орасида Суғдиёна, Бактрия ёки Марғиёнада ясалган идишлар ёки Бадахшон қимматбаҳо тошларидан ишланган безаклар бўлиб, улар, зомонбоболиклар жануброқда яшаган ўтроқ деҳқон жамоалари ҳамда шимолроқда истиқомат қилувчи чорвадор аҳоли билан ҳам маҳсулот айрибош қилганидан далолат беради. Ўзбекистоннинг жанубидаги Сурхондарё воҳаси ибтидоий аҳолининг ўтроқ маконларидан бири ҳисобланиб, воҳада бронза даври ёдгорликлари - қадимги суғориш ҳудудлари - Улонбулоқсой, Шеробод, Бандихон ва Миршодида топиб текширилган. Олиб борилган тадқиқотлар натижаси шуни

www.arxiv.uz кўрсатдики, қадимги суғориш ерлари тоғ тизималарига анча яқин. Бу ҳудудда 1968 йили Термиздан 70 км, шимоли-ғарбдаги Сополлитепада бронза даври манзилгоҳи топиб текширилган. Сополлитепа тарихи 3 та маданий қатлам ва қурилиш даврига бўлинади. Биринчи давр уйларида 30 та кичик оила, иккинчи даврида 61 та оила ва учинчи давр уйларида қишлоқ аҳолиси 155- 315 кишидан иборат бўлиши мумкин. Шунингдек, Сополлитепа моддий манбалари бу ерда уй ҳунармандчилиги юқори даражада бўлганлигини кўрсатади. Улар хилма-хил ҳунармандчилик билан ҳам шуғулланганлар. Хилма-хил матолардан кийимлар тикканлар. Тўқимачиликка оид сопол ва тошдан ишланган урчуқлар бунинг далилидир. Талабалар эътиборини шунга қаратмоқ жоизки, патриархат уруғининг ривожланиши ишлаб чиқарувчи кучларнинг ўсиши билан катта жамоа бирликларининг бойлик орттиришлари учун қулай вазиятда яратилган, дейиш мумкин. Чунки, қабрлардан топилган буюмлар дастлабки мулкий тенгсизликдан далолат беради. Баъзи қабрларда қуроллар, идишлар, тақинчоқлар кўп топилган бўлса (бой қабрлар), баъзиларида бундай топилмалар камчиликни ташкил этади (қашшоқ қабрлар). Ўзбекистон ҳудудида сўнгги йилларда олиб борилган археологик текширишлар шуни кўрсатдики, ибтидоий жамият маданий тараққиётида катта-катта ўзгаришлар содир бўлди. Аҳоли хўжалик юритишнинг маълум кўринишларига, яъни воҳаларда кўллар ва сойлар бўйларида деҳқончиликка, дашт ва тоғ олди ҳудудларида чорвачиликка (қисман овчилик) ўтиб олди. Бу даврда Марказий Осиёнинг ижтимоий тузумида ҳам ўзгариш жараёнлари бўлиб ўтди. Палеолит даври да вужудга келган уруғчилик тузуми бронза даврида ҳам давом этган. Аммо, бу даврда она уруғи (матриархат)нинг мавқеи йўқолиб борди. Металл эритиш хўжалигининг ривожланиши натижасида жамиятда эркаклар меҳнати ва мавқеи биринчи даражали аҳамиятга эга бўлади. Бундан шундай хулоса чиқариш мумкин: Бронза даври жамият тараққиётида, деҳқончилик, чорвачилик, овчилик ва ҳунармандчилик

www.arxiv.uz ривожланишида эркаклар етакчилик қилганлар. Хотинлар эркаклар ишлаб чиқарган нарсаларни истеъмол қилишда иштирок этсалар ҳам, унга эгалик қилишдан маҳрум бўладилар. Ишлаб чиқаришда ҳукмронлик қилиш шу тариқа эркаклар қўлига ўтади ва она уруғи тузуми ўрнини ота уруғи (патриархат) тузуми эгаллайди. Ота уруғи тузумининг ривожланиб бориши ишлаб чиқарувчи кучларнинг ўсиши айрим оилаларнинг бойлик орттиришлари учун шарт-шароитлар яратиб берди. Жамоадаги баъзи шахслар қўлида бойлик (деҳқончилик қуроллари, деҳқончилик, чорвачилик маҳсулотлари ва бошқалар) тўпланиб борган бўлса, баъзи шахслар қашшоқлашиб уларга қарам бўлиб борди. Шундай қилиб, сўнгги бронза ва илк темир даврига келиб Марказий Осиёда дастлаб мулкий табақаланиш, кейин эса ижтимоий табақаланиш жараёнлари рўй бериб, уруғчилик тузуми харобаларида синфий жамият пайдо бўлди. Ватанимиз ҳудудидаги энг қадимги шаҳарлар ва давлатлар тарихини ўраганишда бизга археологияга оид қазишмалар, кўҳна асарлар, эроний ёзувлар, юнонлик, мисрлик, хитойлик муаллифлар ёзиб қолдирган маънавий мерослар ёрдам беради. Ижтимоий-иқтисодий аҳволни таҳлил қилиш шуни кўрсатдики, мил.авв. 2 минг йилликнинг бошларида Марказий Осиёнинг нисбатан ривожланган вилоятларида иқтисодий ҳаётдаги силжишлар туфайли ортиқча маҳсулот пайдо бўлиб, бу маҳсулот маълум шахслар қўлида тўплана бошлайди. Қишлоқ кенгайиб шаҳарлар, вилоятлар ва давлат уюшмаларининг маъмурий маркази бўла борди. Археологик тадқиқотлар натижасида Зарафшон ва Қашқадарё воҳаларидан милоддан аввалги 6-5 асрларга оид Узунқир, Ёрқўрғон, Даратепа, Сангиртепа, Лолазор, Хўжа- Бувтон, Афросиёб, Қоровултепа, Қўрғонча каби 50 дан зиёд кўҳна шаҳар манзилгоҳлар очиб ўрганилган. Сўғдиёнанинг пойтахти бўлган Афросиёб (Самарқанд) шаҳри асримизнинг 40-йилларидаёқ очилган эди. Афросиёбда милоддан аввалги 2 минг йиллик ўрталарида аҳоли яшаганлигининг излари жуда кўп. Кўҳна шаҳар аҳолиси асосан ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ билан шуғулланган. Афросиёб шаҳар ҳаётининг ривожланиши Сўғдиёна ва

www.arxiv.uz бутун Марказий Осиёдаги сиёсий ва иқтисодий ҳаётнинг юксалиши ва инқирози билан мувофиқ алоқаларнинг муҳим маркази эди. Самарқанд жаҳон савдо ва маданий марказларидан бири сифатида ўз мавқеини тўла даражада, лекин узилишлар билан ўрта асрларда ҳам сақлаб қолди. Сўғдиёнанинг “иккинчи пойтахти” бўлган Ёрқўрғон (Қашқадарё) милоддан аввалги IV-VI асрларда умумий майдони 40 гектарга яқин бўлган маъмурий марказ эди. Кўпчилик тадқиқотчилар, хусусан юнон-рим тарихчилари бу марказни Ксениппа вилоятининг марказий шаҳри деб ҳисоблайдилар. Қишлоқларнинг ривожланиши натижасида Марказий Осиёнинг шаҳар кўринишидаги манзилгоҳлари кўпая борди. Шаҳарлар қалин деворлар билан ўралган бўлиб, маълум масофада баланд миноралар ҳам бўлган. Қадимги кўҳна шаҳарлардан топилган моддий маданият буюмлари аҳолининг деҳқончилик, ҳунармандчилик ва чорвачилик билан шуғуллан- ганлигидан далолат беради. Ушбу маданиятнинг таркиб топиши ва ривожла- нишини кузатиш ҳамда уни қадимги шарқ типидаги ибтидоий шаҳар цивилизациясининг янги марказлари сифатида баҳолаш, айни вақтда унинг хронологиясини аниқлаштириш лозимлиги пайдо бўлди. Археолог олимларнинг таъкидлашларича, Паркана (Фарғона)да 70 та катта-кичик шаҳарлар бўлган. Унинг ҳукмдори Гушан (ҳозирги Ўзган) шаҳрида яшаган бўлиб, у ерда жамоа шаҳарчаси ва алоҳида кишилар яшайдиган қўрғонлар бўлган. Аҳоли ҳунармандчилик соҳалари, савдо билан шуғулланганлар. Қурилган йўлларнинг мавжудиги бунга қулайлик яратган. Бақтриянинг пойтахти қадимги Бактро (ҳозирги Балх) шаҳрида қазишма ишлари олиб борилиб, у ердан топилган қулолчилик буюмлари кўҳна шаҳарнинг энг қадимги қатламлари милоддан аввалги 2 минг йилликнинг ўрталарига оид эканлигидан далолат беради. Жуда кўп ўтроқ манзилгоҳлар ва улардаги топилмалар вилоятда аҳоли қулолчилик, темирчилик, бронза қуйиш, тўқимачилик, шунингдек, суғорма деҳқончилик ва чорвачилик билан шуғулланганидан далолат беради.

www.arxiv.uz Марказий Осиёда энг қадимги давлат уюшмаларнинг пайдо бўлиши жуда муҳим масаладир. И.А.Каримовнинг “Ҳозирги давр давлатчилик тарихимиз туб бурилиш палласига кирган бир пайтда ўзимизнинг замон ва макондаги ўрнимизни аниқ белгилаб олишимиз лозим” деганлари минг бор ҳақиқатдир. Чунки Марказий Осиёдаги илк давлат уюшмалари ҳақидаги ёзма маълумотлар жуда кам сақланиб қолган. Баъзи бир илмий адабиётларда Марказий Осиёда Эрон аҳмонийларигача қадимги давлат уюшмалари бўлганми ёки бундай давлат уюшмалари мавжуд эмасмиди деган муаммо ҳозиргача тўла ечимини топган эмас. Маълумки, Марказий Осиёда илк давлат тузуми вужудга келишини ёритиб берадиган асосий ёзма манба “Авесто” ва қадимги дунё муаллифлари қолдирган маълумотлардир. Мавжуд ёзма манбалар, археологик тадқиқотлар билан солиштирилганда бу маконда қадимги давлат уюшмалари бўлганлигини исботловчи ишончли далил, ашёлар мавжуд эканлиги илмий асосда таҳлил қилиб берилади. Ўтган асрнинг охири ва асримизнинг бошларида Авестодаги маълумотлар, Герадот ва Гекатей асарлари “Катта Хоразм” шунингдек, Ктесийнинг Қадимги Бақтрия подшолиги ҳақидаги маълумотлари Марказий Осиёда илк давлат уюшмаларининг пайдо бўлиши муаммоларини ўрганиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Тадқиқотчиларимиз илмий хулосаларида бу давлатларнинг шакланиш жараёни Эрон аҳмонийларигача бўлган даврда, деб ҳисоблайдилар ва уни милоддан аввалги 9-7 асрлар билан боғлайдилар (М.Дункер, В.Томашек, Ф.Алптхайм, С.П.Толстов, М.М.Дьяканов, И.М.Дьяканов, Б.Г.Ғофуров, А.Сагдуллаев ва бошқалар). Юнон олими Герадотнинг маълумотларига қараганда, Марказий Осиёда “Ҳар томони адрлар билан ўралган текисликда қачонлардир хоразмийлар яшаган”. Кўпчилик тадқиқотчилар бу марказни ҳозирги Хоразм ўрнида бўлмасдан, жануброқда, Марв (Туркманистон) ёки Хирот (Афғонистон)да бўлган - дейишади. Бироқ, мил.авв. 2 минг йилликнинг ўрталарига яқин даврда “Катта Хоразм” давлати мавжуд бўлганлигига шубҳа қилмаса бўлади. Сополлитепадаги яна илк давлат уюшмаси Қадимги Бақтрия

www.arxiv.uz давлатидир. Баъзи маълумотларга қараганда, унинг таркибига Сўғд ва Марғиёна ҳам кирган. Юнон муаллифи Ктесий Бақтрия ҳақида қимматли маълумотлар беради. Тарихчи олим Бақтрия давлатидаги кўплаб шаҳарлар, мустаҳкам пойтахт шаҳар Бақтро (Балх), Бақтрия подшоси Оксиарт, унинг битмас туганмас бойликлари ҳақида ҳикоя қилади. Геродот Бақтрия ни Миср ва Бобил каби йирик давлатлар қаторида тилга олади. Бақтриянинг табиий бойликлари ундан ташқари ҳудудда ёки Олд Осиёга қадар ҳам машҳур эди. Сўнгги 10-15 йил ичида Бақтрия, Сўғдиёна ва Марғиёнадан олинган янги археологик маълумотлар илк давлат уюшмалари пайдо бўлишини янада кенгроқ изоҳлаш имконини яратади. Бу маълумотларга қараганда, илк т емир даври Бақтрия, Марғиёна, Хоразм ва Сўғдиёна умумий жамоаларидаги асосий ишлаб чиқарувчи кучларни бир неча кичик оиладан иборат уй жамоалари ташкил этган. Кўпчилик тадқиқотчиларнинг фикрича, Марказий Осиёда илк давлат уюшмалари деҳқончилик, чорвачиликдан ихтисослашган ҳунармандчиликнинг ажралиш и ва шаҳар марказлари шаклланиши асосида пайдо бўлади. Сўнгги йиллардаги археологик маълумотлар Марказий Осиё илк давлатлар шаклланишининг муҳим муаммоларини ёритиш, шунингдек, улар ривожланишининг қуйидаги даврларини аниқлаш имкониятини беради: 1). Бронза даври - унчалик катта бўлмаган деҳқончилик воҳалари асосида илк давлат уюшмаларининг шаклланиши. 2). Бронза асрининг темир асрига ўтиш даври (мил.авв. Х- V III-асрлар). этник-маданий ва ғоявий вазиятларининг ўзгариши шароитидаги ҳарбий- сиёсий уюшмалар баъзи вилоятларда бўлиб ўтган кўчиш жараёнлари давридаги ўтроқ манзилгоҳлар сонининг қисқариши ва илгари одамлар яшаган жойларда янги аҳоли манзилгоҳларининг шаклланиши, ҳарбийлар ва ҳарбий бошлиқларнинг ижтимоий қатламларига бўлиниши. 3). Илк темир даври (мил.авв. VII - VI асрлар). Қадимги Бақтрия мисолидаги (айнан Бақтрия, Сўғдиёна ва Марғиёна) йирик давлат уюшмалари пайдо бўлиши. Бундай давлат уюшмалари пайдо бўлишининг

www.arxiv.uz тезлашувига ички ижтимоий-иқтисодий сабаблардан ташқари ташқи, омиллар ҳам сабаб бўлган. Саймали тош дарасидаги қоятош суръатларини биз ўрганаётган давр сан ъ атининг илк намунаси, деб аташ мумкин. Фарғона тизма тоғларининг Кукигарт давони яқинидан топилган бу қоятошлардаги суръатлар мажмуаси қадимги Фарғона аҳолисининг бой маънавий маданиятидан яққол далолат беради. Саймали тош қоя суръатларининг илк даврига хос жуда кўп қисмини шакли мажмуалар ташкил этади ва улар ниҳоятда аниқ нуқталар билан график тарзда ифода этилган. Археологик тадқиқотларни ўрганиш орқали шу нарсалар аён бўлдики, сарой расмий тантаналари ва турмушда мусиқа катта аҳамиятга эга бўлган. Най, уд, ноғора, арора, қайрилган шох шаклидаги карнай, камонча билан чалинадиган асбоблар мавжуд бўлган. Қўшиқчилар, раққослар, кўзбўямачилар бўлган. Афросиёб шаҳарчасидан топилган лойдан ясалган ҳайкалчалар, шаклли тасвирлар, мойчироқлар ва бошқа буюмлар ўзига алоҳида эътиборни тортади. Бу даврда Хинд дарёсининг юқори оқимидаги вилоятлар ва Марказий Осиё халқлари давлат ишларида оромий ёзувидан фойдаланганлар. Кейинроқ эса оромий ёзувидан тўртта ёзув ажралиб чиқди. Булар парфия, сўғд, бақтрия ва Хоразм ёзувлари бўлиб, улар Марказий Осиё ҳудудида салкам минг йил (араблар келгунга қадар) сақланиб қолди. Бу даврнинг ўзига хос хусусияти шуки, Марказий Осиё, Месопатамия, Миср, Эрон, Юнонистон, Хитой, Хиндистон маданиятларининг бир-бирига ўзаро таъсири ижобий роль ўйнайди. Омухталик бу давр маданияти ва сан ъ ати учун ҳос хусусият бўлиб, маҳаллий белгиларнинг Хиндистон, Хитой, Миср, Юнонистон маданияти унсурлари билан аралашиб кетганлигини ўзида ифодалайди. Бу борада Эрон, Хитой, Хиндистон билан маҳаллий ҳалқларнинг тижорат-иқтисодй алоқалари ҳам катта роль ўйнаган. “Ипак йўли” - Вахш Қоратегин ва Олой водийси орқали Қашқарга, Ғарбий йўл Парфиядан Эрон орқали Сурияга олиб борган. Бошқа йўл қуйи Амударё бўйлаб давом этган. “Олтин йўл” Давон (Фарғона) орқали Иссиқкўлдан ўтиб

www.arxiv.uz Сибирга томон чўзилган. Хиндистондан зираворлар, мушканбарлар, Хитойдан ипак матолар, темир, никел ва мўйна келтирилган. Шундай қилиб, Марказий Осиёдаги моддий ва маънавий маданиятни шаклланиши ва ривожланишида Ўрта ва яқин Шарқ халқларининг ўзаро таъсири катта бўлган. Демак, тарихимизнинг мана шундай олтин зарварақларини ўрганишимиз юртбошимиз таъкидлаганларидек, “... аждодлармизнинг бебаҳо мероси ва замонавий тафаккурга таяниб яшайдиган баркамол шахс - комил инсонни тарбиялашдан иборат”.

O'xshashlar

Марказий Осиёда ибтидоий жамоа тузуми. Ўрта Осиё инсоният цивилизациясининг ўчоқларидан бири

Урта Осиё инсоният цивилизациясининг кадимги учокларидан бири

Ўзбекистон журналистикасининг тарихий илдизлари

Археология асослари фанига кириш

Узбекистон инсоният цивилизатсиясининг кадимги учокларидан бири