Ўзбекистон журналистикасининг тарихий илдизлари - Tarix - Referatlar

Ўзбекистон журналистикасининг тарихий илдизлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон журналистикасининг тарихий илдизлари Режа: 1. Ўзбекистоннинг Қадимги Шарқда жаҳон цивилизациясининг илк марказларидан ҳисобланиши 2. Хоразмий, Форобий, Ибн Сино, Беруний асарларида публицистика элементлари 3. “Қобуснома” – Шарқ бадиий публицистикасининг дастлабки нодир намунаси сифатида 4. Ўрта асрларда Марказий Осиёда публицистика равнақи 5. Амир Темурнинг “Темур тузуклари” асарида ижтимоий ахборот, публицистика белгилари. 6. А.Навоий, З.М.Бобурнинг насрий асарларида бадиий публицистика ифодаси. 7. Публицистика тараққиётида қўлёзма китобларнинг аҳамияти 8. Китоб безаги ва хаттотлик санъати

Жаҳон журналистикаси тарихидан: Матбуот тарихининг илк босқичига оид қарашлар: М.Худойқулов “Журналистика ва публицистика” китобидан: “Матбуотнинг дастлабки куртаклари гарчи эрамиздан олдинги даврларда юзага келган бўлса-да, булар айрим мисолларгина бўлиб, тўла маънодаги матбуот дейиш қийин. Шу боисдан ҳали матбуот бўлмаган, оммавий ахборот воситалари шаклланмаган даврларда унинг функцияларини бошқа ижтимоий усуллар – жарчилик, хабарчилик, нотиқлик, публицистиканинг вазифасини эса ёзма адабиёт бажариб келган эди” Савол: Юқоридаги келтирилган М.Худойқулов фикрида қандай асос бор, матбуот тарихининг тарихий шаклларини бошқа ижтимоий усуллар – жарчилик, хабарчилик, нотиқлик ва ёзма адабиёт билан боғлаш фикрига қандай қарайсиз? Профессор Н.Абдуазизова, “Миллий журналистика тарихи”: Қадимда нотиқлик, воизлик қаландарлик кўринишидаги фаолиятлар ҳозирги бизнинг минтақамиздаги журналистиканинг илк кўринишлари сифатида ривож топган. Маълумки, ОАВ – шаклан “маълумот етказувчи”, мазмунан “воқеликка муносабат уйғотувчи, ижтимоий фикрни шакллантирувчи” воситадир. Бу борада энциклопедия маълумотларига асосланмиз. ЖУРНАЛИСТИКА - ижтимоий фаолият тури. Ж. тизимидаги ахборот воситалари омманинг кундалик долзарб ижтимоий ва махсус ахборотга бўлган эҳтиёжини қондиришда асосан публицистикага таянад и, шунингдек, муҳим ижтимоий масалаларни талқин қилувчи илмий, бадиий ва б. асарлардан ҳам фойдаланади. Ахборотни тўплаш, таҳлил қилиш ва тарқатишга йўналтирилган ижтимоий фаолиятнинг дастлабки куртаклари қадим-қадимда пайдо бўлган. Одамлар-ни ижтимоий турмушда содир бўлаёт-ган воқеалардан хабардор қилиш, улар-га ахборот воситасида маълум ғоявий-руҳий таъсир ўтказиш турли шакл ва усулларда намоён

бўлган. Оғзаки ахборот нотиқлар, жарчилар томонидан етказилган. Ёзма маълумотлар эса, мас, Қад. Мисрда папирусларга битилиб, тарқатилган. Қад. Римда эълонлардан, қўлёзмалардан фойдаланилган. Ҳоз. давр Ж.си дастлаб 17-а. бошида-ги илк даврий босма нашрлар қиёфасида юзага келган. ПУБЛИЦИСТИКА (лот. publicus - ижтимоий) — даврнинг ижтимоий- сиёсий ва б. долзарб масалаларига бағишланган адабий ижод тури. П.нинг вазифаси ижтимоий фикр уйғотиш ва уни шакллантириш, маълум мақсадга йўналтириш, ҳужжатли факт-маълумотлар асосида воқелик манзарасини яратишдан иборат. Ҳоз. замон ижтимоий ҳаёти, унга алоқадор ўтмиш ва келажак фактлари П.нинг предметидир. Ўрта Осиё халклари тарихида П. анча қадимийдир. П. хусусиятлари «Қобус-нома» (П-а.)да яққол кўзга ташлана-ди. Навоийнинг «Мажолис ун- нафоис», «Муншаот», «Маҳбуб ул-қулуб» асарларида П.нинг тугал хусусиятлари учрайди. Навоийнинг Абдураҳмон Жомий, Паҳлавон Муҳаммад, Сайид Ҳасан Ардашер ва б. хақидаги адабий портретларини публицистик очерклар, деб аташ мумкин. Навоий насрий асар-ларини чуқур тадқиқ этиш уни ўзбек бадиий П.сининг асосчиси, деб аташга имкон беради. Публицистик хусусият ўзбек мумтоз адабиёти асарлари тар-кибига ҳам сингиб кетган. Ўзбекистон-да ижтимоий ҳаётга доир дастлабки публицистик мақолалар «Туркистон вилоятининг газети» саҳифаларида чоп этилган. Ўзбекистонни Қадимги Шарқда жаҳон цивилизациясининг илк марказларидан ҳисобланиши – Тарихий ҳужжатлар шуни кўрсатадики, Марказий Осиё, жумладан Ўзбекистон ҳудуди Қадимги Миср, Месопатамия, Хитой, Ҳиндистон, Юнонистон сингари илк цивилицазия ўчоқларидан ҳисобланади. Бу ердаги табиий шароит, иқлимнинг яшаш учун мослиги, табиий озуқа топиш имкониятининг мавжудлиги сингари қулайликлар туфайли инсониятнинг илк вакиллари қадимги тош асридан бошлаб Ватанимиз сарҳадларида яшаб келганлар. Жумладан, Тошкент ҳудудидаги

Кўлбулоқ манзилгоҳида синантроп одамига қариндош авлоднинг яшаганлиги ва бу эса 700-1-1,5 млн йиллик тарихимиз мавжудлигини кўрсатади. Ўзбекистон ҳудуди илк тамаддун ўчоқларидан бўлганлиги сабабли ҳам бу ерда қадимги шаҳар-давлатларнинг нисбатан эрта пайдо бўлганлиги бу ерда қадимги маданият марказларидан бири пайдо бўлишига олиб келди. Деҳқончилик, чорвачилик, ҳунармандчилик ривожланиши натижасида маданият ва санъат, дин ҳам ривожланди. Айниқса, журналистиканинг тарихий илдизлари қадимий динлар билан боғлиқдир. Жумладан, и лк ноширликнинг пайдо бўлишида ҳам диннинг ўрни катта. “АВЕСТО”. Туркистон халқлари, жумладан, ўзбек халқ оғзаки ва ёзма ижодининг тарихий томирлари жуда қадим замонларга бориб тақалади. Биз яшаб турган заминда яратилган дастлабки китоблар қадим-қадим замонларда – қабилачилик даврида вужудга келган эди. Тарихчилар таърифига кўра, “Авесто” – авваллари олтин тахтага ёзилган ва кейинчалик мураккаб ва кўп қатламли, ёйма-ёйма 12 минг ошланган мол терисига тилло сувида сарой котиблари томонидан битилган муқаддас ҳикматлар китоби. Ана шундай муқаддас китоблардан яна бири Қуръони каримдир. Қуръон тарқоқ ҳолда ясси тош тахтачалар ва хурмо пўстлоқларига ёзилган эди. Қуръони мажиднинг китоб ҳолига келтирилган дастлабки мажмуаси “Усмон Мусҳафи” эса кийик терисига ёзилган. “Авесто” – тарихий ва археологик маълумотларга кўра, “Авесто”ни энг қадимги ёзма манбалардан бири сифатида тилга олиш мумкин. Зардуштийлик динининг муқаддас китоби “Авесто” милоддан аввалги 7-6 асрларда қадимий Ўрта Осиё ҳудудида яратилган. Кийик терисига ёзилган мазкур асар аждодларимиз ақл-идрокининг буюк ифодасидир. Таъкидлаш керакки, “Авесто”нинг дастлабки қисмларида ўша даврда Ўрта Осиёда мавжуд бўлган давлатлар, будавлатларнинг Эрон билан Афғонистонга қўшни ҳудудлари ҳақида қимматли маълумотлар келтирилади. Унда мазкур ҳудудда яшовчи халқларнинг турмуш тарзи, оғиздан оғизга кўчиб юрувчи эпик достонлари, тоғ ва водийлари, дарё ва кўллар, кенг

яйловлар ва зилол сувлар ҳақида маълумотлар жамланган. Шунингдек, ерли аҳолининг ўтроқлашуви, деҳқончилик қилиш, иморат қуриш ҳақида ҳам фикр-мулоҳазалар билдирилади. “Авесто”да дунёнинг яратилиши, инсоннинг халқ бўлиб жипслашуви, эзгулик учун ёвуз кучлар билан кураши, эркинлик, ижодкорлик ва бунёдкорлик йўлидаги орзулари ўз ифодасини топган. “Авесто” нафақат одамзод, балки бир ҳовуч тупроқ, бир қултум сув, бир нафаслик ҳаво ҳам муқаддаслиги ҳақидаги китобдир. “Зардушт илоҳ Ахурамаздадан сўради: - Эй Ахурамазда! Заминни ҳаммадан ҳам бахтиёр қилувчи зот ким? Ахурамазда жавоб берди: - Эй Зардушт! Кимки уни яхшилаб ҳайдаса ва зироатга тайёрласа!..Кимки ғалла экса, у Ҳақиқатни экади”. Зардушт таълимоти, “Авесто”да олға сурилган эзгу ният, эзгу калом ва эзгу амал ҳамон инсониятни эзгуликка чорлаб, одамларни руҳан поклаб, маънавият чамани сари етакламоқда. (“Авесто”нинг тўртдан бир қисми сақланиб қолган(83 000 сўз) “Биз жаҳон майдонида куни кеча пайдо бўлган халқ эмасмиз. Бизнинг миллатимиз, халқимиз кўҳна Хоразм заминида “Авесто” пайдо бўлган замонлардан буён ўз ҳаёти, ўз маданияти, ўз тарихи билан яшаб келади”. ИЛОҲИЙ КИТОБЛАР . МАТБААЧИЛИК, диний тарихга кўра, инсониятга берилган учинчи улуғ неъмат экан. Одам алайҳиссаломга фарзанд кўриш, Шис лайҳиссаломга либос учун мато тўқиш, Идрис алайҳиссаломга ҳарф ёзиш Аллоҳ таоло томонидан ато этилган экан. ...Чунончи, ўзбек тилига араб тилидан ўзлаштирилган “дарс”, “мадраса”, “мударрис” каби таълимга оид истилоҳлар ҳам “Идрис” киши номига бориб тақалади. “Таврот” – Мусо(яҳудийлар) “Забур” – Довуд алайҳиссалом “Инжил” – Исо алайҳиссалом(насронийлар)

“Қуръони карим” – Муҳаммад саллоллоҳу алайҳи васаллам(мусулмонлар) Қуръони карим “Ўқимоқ” маъносини англатади. 610 йил Рамазон ойининг 24-кунида нозил бўлган. 651 йилда Қуръон мавзулари матни охирига етказилади. “ЎРХУН-ЕНИСЕЙ” БИТИКЛАРИ. Профессор Н.Абдуазизова, “Миллий журналистика тарихи”: Илк ёзма ёдгорликлардан “Ўрхун- Енисей битиклари” публицистик чақириқ руҳига тўлалиги билан ижтимоий фикр жараёнига таъсир кўрсатган. Ўрхун-Енисей битиклари нафақат бадиий адабиётнинг, балки журналистиканинг ҳам қадимий ва илк намунасидир. Тош битиклар тарихгина эмас, балки юртимиздаги журналистиканинг ҳам илк ёдгорликлари, десак янглишмаймиз. Тўнюқуқ битиги юксак савияда ёзилганлиги, ҳокимиятни сақлаб қолишга ва ижтимоий фикр жараёнига кучли таъсир кўрсатганлиги билан аҳамиятлидир. У сиёсий-ижтимоий шарҳлар, давлат арбобининг фаолияти, салтанатни бошқариш тажрибалари тўғрисидаги мулоҳазалари сифатида эътиборлидир. 8 аср(712-716 йилларда битилган) тарихидан ахборот берувчи бу манба турк хоқони Элтаришнинг саркардаси Тўнюқуққа бағишланган. Унда лашкарбошининг фаолияти, юрт мудофааси ва бошқарувига доир тадбирлари ҳикоя қилинади. Улуғ ноиб ўз фаолиятини баён этар экан, яна шундай дейди: “Қопағон хон 27 ёшида тахтга чиқди, кундуз ўтирмади, кеча ухламади. Мен ҳам қизил қонимни тўкиб, қора теримни оқизиб, унинг хизматида бўлдим. Элтариш хоқон ҳиммат қилмаса ёки ишламаса эди ва мен ҳам ишламасийдим, бирлашган турк юрти эгасиз қоларди. Улар билан бирга бўлганим боис турк миллати бирликка эришди. Бугун Билга хоқон ана шу хизматларнинг шарофати билан Турк ва Ўғуз миллатини идора этмоқда”. Култегин битиги. Ўша давр ойномаси вазифасини яна бир ёдгорлик – турк хоқони Элтаришнинг кичик ўғли Култегин қабрига қўйилган битиктош

ўтайди. У 731 йил қирк етти ёшида вафот этган Култегин битигидаги барча воқеалар унинг акаси Билга хоқон тилидан ҳикоя қилинади. Мазкур номада Билга хоқоннинг оға-иниларига, қариндош-уруғларига, халққа мурожаат қилиниб, уларнинг эътиборсизлиги ва соддалиги натижасида туркларга кўп фалокатлар келганлиги уқтирилади ҳамда бўлиб ўтган воқеалардан хулоса чиқаришга, миллат манфаатлари учун курашишга даъват этилади: “Эй турк халқи, тўкис ишонувчансан. Самимий, носамимийни ажратмайсан, ким қаттиқ гапирса, самимийни ҳам танимайсан. Ўшандайлигинг учун ҳоқоннинг сўзини олмай ҳар қаерга кетдинг, у ерларда бутунлай ғойиб бўлдинг. Ўша ерда қолганинг ҳар ерда ўлиб тирилиб, зўрҳа юрган эдинг...Хоқон бўлиб йўқ қашшоқ халқни оёққа турғиздим. Қашшоқ халқни бой қилдим. Турк халқини тўплаб давлат тутишингизни тошга ўйиб ёздирдим. Адашиб айрилганингни ҳам бу ерда ёздим. Унга қараб билинг, туркнинг эндиги халқи, беклари. Уй, дунёгагина қарайдиган, кўзига фақат мол-мулк кўринадиган беклар, сизлар гумроҳсизлар. Мен мангу тошга ҳаммасини ёздим”. Миллатчилик ва давлатчилик тарихида муҳим аҳамиятга молик ушбу манбада юрт бошлиғининг кўнгил фарёди ўзининг амалий ифодасини топган. Мазкур битикни миллат манфаатлари йўлида курашган, ғалаба ва мағлубият аламларини тотган, келажак авлод тақдири учун қайғура олишга қодир шахсгина ёза олиши мумкин. Бу муҳим манбаларда аждодларимизнинг тили, тарихи, турмуш тарзи, урф-одатлари, бадиий ижодлари билан бир қаторда давлат юритиш тартиб- қоидалари ҳам кенг қамровда акс эттирилган. Ушбу тартиб-қоидалар шахсий манфаатлар юзасидан эмас, балки умуммиллат манфаатлари юзасидан келиб чиқиб баён этилади. Ўрхун-Енисей битикларида акс эттирилган давлатни бошқариш хусусидаги фикрлар, қарашлар бугунги қонунчилигимиз асосларига жуда монанд. Бу эса ўз навбатида демократик давлат қуриш ғояси ва бу йўлдаги саъй-ҳаракатлар азал-азалдан халқимиз дунёқарашининг асосий тамойилларидан бири эди, деб хулоса чиқаришимизга имкон беради.

“Девони луғотит турк” асари. Ўзбек халқи шаклланишининг иккинчи босқичи ва ўша даврдаги салтанатлар тарихи ҳақида ёзма ёдгорликлар ҳам ўзига хос ахборот воситаси вазифасини ўтайди. М.Кошҳарийнинг барчага маълум ва машҳур “Девони луғотит турк” асари ана шундай бебаҳо дурдоналардан ҳисобланади. “Девони луғотит турк” туркий халқларнинг исломдан бурунги ҳаёти тўғрисида маълумот берувчи ягона асардир. “Девон”да билим, олимлик фазилатини улуғловчи кўп шеърлар йиғилган. М.Кошғарий оталар номидан фарзандларга мурожаат қилиб, олимларга яқин бўлишни, улардан илм ўрганишни, манманликдан, кибру ҳаводан, узоқлашишни қайта-қайта таъкидлайди. Эшитиб ота-онангнинг Сўзларини қадрла Молу мулкинг кўпайса Мағрурланиб қутурма. Алишер Навоий. Навоийнинг ижтимоий-сиёсий, бадиий-публицистик асарлари “Муншаот” тшпламида жамланган. Бу асарда хат публицистикасининг асосий белгилари шаклланган. “Бобурнома” асари. З.М.Бобурдан қолган “Бобурнома” асари Туркистон, Афғонистон, Эрон, Ҳиндистон халқлари тарихи, географияси, этнографиясига оид маълумотларни ўз ичига олган ва ўша давр ўзбек адабиёти, публицистикаси ва тилининг ёрқин намунасидир. Бобур бирор юрт ҳақида гапирар экан, албатта, унинг қисқача тавсифини бериб ўтади. Аҳли, миллати, табиати, ер-суви, географик иқлими, тарихи кабилар шулар жумласидандир. Бобур қайси ўлка ҳақида гапирмасин, ана шу анъанага содиқ қолади. “Бобурнома”нинг оламшумул аҳамияти шундаки, Бобур ўзининг субъектив қарашларидан қатъи назар, ҳар бир воқеага аниқ факт ва далиллар билан ёндошади. Асардаги бош мезон аниқлик ва ҳаққонийликдир. Буни биз сиёсий ва адабий портретлар мисолида ҳам кўришимиз мумкин. Бобур ўз

оғайниси Султон Маҳмуд Мирзо ҳақида қуйидагиларни рўй-рост ёзади: “Ахлоқ ва атвори: яхши эди. Намозни тарк қилмас эди... Зулм ва фисққа кўп машҳул эди. Муттасил чоғир ичар эди. Табъи назми бор эди, девон тартиб қилиб эди, вале шеъри бисёр суст ва бемаза эди. Андоқ шеър айтқондин айтмоғон яъшироқдур”. Бобур воқеа қаерда кечаётганлигини баён этар экан, ўша ўлканинг тарихида ва замонасидаги машҳур беклари, амирлар ва подшоларининг сиёсий портретини, яъни наслу насаби, давлатхоҳлиши, қилган яхши ва ёмон ишлари, феъл-атвори ва ҳоказоларни батафсил баён этади. Инсон қандай бўлиши керак, у ўзининг оддий бандалик бурчини ўташ учун нималарга қодир, ўткинчи дунёнинг ҳою ҳавасларидан устун тура оладими, йўқми, кишидан яхши ном қолиши учун у ўзини қандай тутиши керак? Бобур ана шу саволлар доирасида асардаги ҳар бир персонажга муносабат билдиради. Бир қанча шеърий асарларида ҳам шу саволларга жавоб топишга ҳаракат қилади. Тилаган муродига етса киши, Ё муродин тарк этса киши, Муяссар бўлмаса оламда булар Бир сорига бошин олиб кетса киши, Рубоийси ҳамда Ким кўрибди, эй кўнгил, аҳли жаҳондин яхшилиқ, Кимки андин яхши йўқ, кўз тутма ондин яхшилиқ. Деб бошланувчи ғазали ҳам инсон ҳаётининг мазмун-моҳияти ҳақидаги қарашлардан иборат. Худди шундай фалсафий-публицитик асос “Бобурнома”да ҳам етакчи ўрин тутади. Бу асардаги адабий портретларга 15 асрнинг забардаст шоирлари А.Жомий, А.Навоий, М.Солиҳ, Мавлоно Биноийлар тўғрисидаги чизгилар мисол бўла олади. Масалан, Навоий ҳақида шундай дейди: “Алишербек назири йўқ киши эди. Турий тил била то шеър айтубтурлар, ҳеч ким онча кўб ва хўб айтқон эмас”

“Бобурнома”нинг ҳар бир саҳифасида таҳлилий публицистика ва бадиийлик уйғунлашиб кетганлигини кўриш мумкин. Афғонистон, Ҳиндистон мамлакатларидаги воқеалар зикри давомида муаллиф у ерларнинг табиат манзаралари, наботот олами, паррандаю даррандаларини ёрқин бўёқларда гавдалантирадики, булар беихтиёр лавҳа, чизги, қатраларни ёдга солади. “Бобурнома” чин маънода 16 аср журналистикасининг шоҳ асари, ўзбек бадиий адабиётининг ноёб ёдгорлиги деб дадил айтишимиз мумкин. Хулоса қилиб айтганда, ўзбек журналистикасининг тарихий илдизлари, ўлкада оғзаки ва ёзма ахборот шаклларининг таркиб топишига бориб тақалади. Дастлабки ёзма матнларда ҳам, ўтмишдаги ўзбек адиблари ва алломаларининг ижодида ҳам ижтимоий ахборот ва публицистика белгиларини кўришимиз мумкин. Аммо Туркистонда оммавий ахборот турлари бўлмиш газета ва журналларни нашр этиш эса 19 асрнинг иккинчи ярмидан, чоризм истилосидан кейин бошланган.

Адабиётлар рўйхати: 1.Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари -Т.: Ўзбекистон, 1997. - 326 2. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: Ўзбекистон, 2002. 3. Эрназаров Т., Акбаров А.. История печати Туркестана -Т.: Ўқитувчи, 1976. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг кўп жилдлик асарлар тўплами. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Матбуот ва ОАв ходимларига” йўлллаган табриклари матнлари 6. Абдуазизова Н. Миллий журналистика тарихи. – Т.:Шарқ, 2008 Дўстқораев Б.Ўзбекистон журналистикаси тарихи.- Т.:2009 Авшарова М.П. Русская периодическая печать в Туркестане(1870-1917. )Т.: 1960 7.Жалолов А., Ўзганбоев Х. Ўзбек маърифатпарварлик адабиётининг тараққиётида вақтли матбуотнинг роли.-Т.: ФАН, 1993. «Исмоил Гаспиринский ва Туркистон».- Т.: Шарқ, 2005. 8. Зиё Саид. Ўзбек вақтли матбуоти тарихига материаллар. С. -Т.: Ўздавнашр, 1927. 9.Орифжонов Э.Қ. Чор Россиясининг Туркистондаги мустамлакачилик сиёсати ва унинг оқибатлари. Т.: 1995.

O'xshashlar

Миллий давлатчилигимизнинг тарихий илдизлари (мил.ав. VIII аср милодий IV аср)

Демократия ва тарихий жараён

Тарихий хотирасиз келажак йук

Тарихий хотирасиз келажак йук

Мустақил ўзбекистон матбуоти. ўзбекистон матбуоти ва фан-техника ютуқлари