Italiya muzeylari - Tarix - Referatlar

Italiya muzeylari

Yuklangan vaqt:

06.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39.7255859375 KB

Ko'chirib olish

Italiya muzeylari Reja: 1. Italiya davlati haqida. 2. Florensiya. san-Marko muzeyi. 3. Milan. 4. Neapol. 5. Venetsiya. 6. Florensiya. Uffitsi galereyasi. 7. Turindagi Yegipet muzeyi. 8. Aksel Munte uy-muzeyi. 9. Rivolidagi Zamonaviy san’at muzeyi. 10. Spada galereyasi Rim muzeyi. 11. Fenis qasridagi mebellar muzeyi. 12. Sfors qasri muzeyi.

Muzey tushunchasi ilk bor XV asrda kirib kelgan. Muzey atamasi birinchi bor Medichilar kolleksiyasiga nisbatan qo’llanilgan. hozirgi kunda muzey so’zining bir qator tushunchalari mavjud bo’lib, bu terminga olimlar turlicha yondoshadi. XX-XXI asr insoniyatga yangi tipdagi muzeylarni nafaqat ekspozitsiyasi balki, o’ziga xos atrofmuhit, turli madaniy jarayonlarning lavhalarini, inson faoliyatining turlarini ko’rsatish mumkin. Masalan, ochiq osmon ostidagi muzeylarning asosini an’anaviy kolleksiya emas, balki o’zining atrofmuhitida taqdim etiladigan xalq turmushini aks ettiruvchi me’moriy yodgorliklar tashkil etadi. Muzeylarning tashkil etilishidan maqsad, madaniy- tarixiy yodgorliklarni targ’ib qilish va ularni o’rganish ishlarini olib boradi. Geografik joylashishi. Italiya Respublikasi – Yevropaning janubidagi, o’rta yer dengizi markazida joylashgan davlat hisoblanadi. shimoli-g’arbda – Fransiya, shimolda – shveytsariya va Avstriya, shimoli-sharqda – slovaniya mamlakatlari bilan chegaradosh. Mamlakat Apennin yarim oroli, Padan tekisligi, Janubiy Alp tog’larini, sitsiliya, sardiniya va bir qator mayda orollarni egallab turadi. G’arbda Liguriy va Tirrens dengizlari, sharqda –Adriatika dengizi, janubda esa – Ionik va o’rta Yer dengizi suvlari yuvib turadi. Mamlakatda, harakatdagi Vezuviy va etna vulqonlari mavjud bo’lib, yer qimirlashlar ko’p bo’lib turadi. Iqlimi – mo’tadil o’rta Yer dengizli. Yanvar oyining o’rtacha harorati: – 0° C dan 12° C gacha, iyul oyiniki esa: +20° C dan +28° C gacha bo’ladi. Asosiy daryolari: Po, Arno va Tibr, ko’llari esa: – Garda, Lago Italiya 16 hudud (viloyat) va 5 avtonom tumanlarga bo’lingan. Avtonom viloyatlarda o’zining parlamentlari – o’z- o’zini boshqarish huquqiga ega bo’lgan mahalliy viloyat kengashlari va hukumatlari – djuntalari mavjud. Aholisi va dini. Aholining – 94% italiyaliklar. shuningdek, Italiyada Yevropaning boshqa mamlakatlaridan chiqqan ko’pchilik xalqlarning 99% i istiqomat qiladi. Davlat tili – italiyan tili. Dini: katoliklar. Tarixi Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida, hozirgi Italiya hududlariga – italiyaliklar qabilasi ko’chib keladi. Ba’zi vaqtdan so’ng illiriyliklar, so’ng taxminan 900—

800-yillarda – etrus qabilalari va nihoyat, VIII asrdan boshlab - asosan Appenin yarim orolining janubiy qismi va sitsiliyaga kelib joylashgan – yunonlar paydo bo’lishgan. Italiyaning haqiqiy tarixi – Rim va rimliklarning qudrati kuchayib ketishidan boshlanadi. 395-yili Rim imperiyasi g’arbiy va sharqiy (Vizantiya) qismlarga ajralib ketadi. 1922-yil Benito Mussolini fashistik davlatni barpo etadi. 1946-yilning iyun oyida Italiya qiroli taxtdan voz kechib, mamlakatni tark etadi. 1947-yili Italiya – Respublika deb e’lon qilinadi. Tinchlik bitimiga ko’ra, mamlakat o’z hududi va Bolqondagi barcha mustamlakalardan mahrum bo’ladi. Triest shahri BMTning erkin zonasi uchun ajratib beriladi. 1949-yili Italiya nAToga a’zo bo’ldi. 1964-yili – Triest shahri Italiya Respublikasi bilan birlashib ketadi. 1983—1986-yillar Italiya hukumatining “qotil jamoalar” va mafiyaga qarshi jadal suratdagi harakatlari boshlangan davr. Italiya – BMT, uning maxsus tashkilotlari, nATo, Yevropa Ittifoqi, oBse, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti a’zosi hisoblanadi. Ma’lumki, Italiyada muzeylar soni juda ko’p va ularning hammasi haqida ma’lumot berish juda ko’p vaqt talab qiladi. Lekin ayrim muzeylar borki, ularni ziyorat qilish va bilish shart. Florensiya. San-Marko muzeyi san-Marko muzeyi 1869-yilda ochilgan. U 1866-yilda davlat mulki- ga aylangan qadimgi ayollar monastiri binosida joylashgan. Arxitektor tomonidan yaratilgan xonalar Fro Beato Anjeliko (1395 - 1455) asarlari bilan bezatilgan. U monaxlarni alohida va birdamlikdagi ibodatida hamrohlik qiluvchi, juda g’aroyib rassomchilik siklini ishlab chiqqan. Milan Milan o’zining muzeylarida saqlanayotgan ajoyib va beqiyos san’at asarlari bilan g’ururlanishga haqli. shahardagi eng mashhur muzey — Pinakoteka Brera. Galereyada yirik va katta ahamiyatga ega bo’lgan rassomchilik kolleksiyasi taqdim etilgan: XV asr lombard maktabi-ning rassomchiligi, “Isoni cho’qintrish” — Paolo Veroneze, “Madonna go’dak bilan” — Berganonedan, XV-XVI asrlar lombard va

pemont rassomchiligi, XV-XVI asr Venetsiya rassomchiligi, Rafaelning “Bibi Maryam nikoh marosimi” asarlari. sforsk qasrining muzeyi — antik davr haykaltaroshligining kolleksiyasi, shuningdek, o’rta asr va Uyg’onish davri san’ati taqdim etilgan. Ambroziana kutubxonasi – Leonardo da Vinchi marvaridlarini (asarlarining) o’zida mujassam etgan asarlar qo’yilgan. Zamonaviy san’atshunoslik galereyasi va shunga o’xshash muzeylar Milan shahrida juda ko’p 1 . Neapol. o’zining takrorlanmas qadim grek va rim kolleksiyalari bilan ne- apolning milliy arxeologik muzeyi dunyodagi madaniyat markazlari orasida alohida o’rin egallaydi. Birinchi qavatda antik davr haykallariga bag’ishlangan, qavatdagi 40 ta yoki undan ko’p zallarning 15 tasida ko’pgina shedevrlar joylashgan. Afina, Afrodita, shuningdek, eng mashhur “Dorifor” (“kapenosets” kamon tashuvchi) haykallari alohida qiziqishni uyg’otadi. eng hayratomuzlari “Farnezlik Gerkules” va “Farnezlik Buqa” – bizgacha yetib kelgan eng katta antik davr haykaltaroshlik kompozitsiyasi hisoblanadi. Birinchi va ikkinchi qavat bo’shliqlari Pompeyning afsonaviy mozaikalari bilan bezatilgan; o’ngda neapol tarixi bilan bog’liq eksponatlar qo’yilgan. Ikkinchi qavatda ko’p sonli neapol xazinalari mavjud. Pompey va Gerkulanuma freskalari bilan bezatilgan zal va ichida haqiqiy ehromdagi narsalar va san’at asarlari joylashgan, Pompeydagi Izida ehromining qisman tiklangan zallarini ziyorat qilish eng qiziqarlisi. Venetsiya hozirda Venetsiyaning ko’pgina saroylarida muzeylar joylashgan. Ularning ichida Peggi Gugenxeyma kolleksiyasi (Italiyada zamonaviy san’atning eng kattasi hisoblanadi), Venetsiya muzeyi, harbiydengiz muzeyi (kemalar modeli va harbiy qurol-yarog’lar), Akademiya Galereyasi, korrer nomli shahar muzeyi (tarixiy va rassomchilik kolleksiyalari), Avliyo Rokkoning Bratstva maktabi (Tintoretto asarlari) va b. 1 Bulding National Museums in Europe 1750-2010, 293 б .

Qadimgi rimliklar – kolizey buzilmasa, Rim ham turadi, kolizey buzilsa, Rim yo’q bo’lib ketadi, u bilan butun dunyo ham yo’q bo’ladi deyishgan. kolizey 2 ming yoshda. kolizey Palatina, seliev va eskvilin tepaliklari orasidagi vodiyga qurilgan, sirkning tosh qolipini namoyon etadi. Flaviya va Kolizey amfiteatrlari Rimning qadimdagi kuch-qudratining isboti va ramzi hisoblanadi. kolizey vaqt o’tganni sayin o’zining haybatini yo’qotib, bahaybat va ijodiy ruinalardan iborat bo’lib qoldi. Barcha boshqa tarixiy inshootlar shoh amfiteatri oldida xira tortishadi, shuning uchun uning ulug’vorligini ovoza qilishgan. kolizey hamma vaqt bunday nomga ega emas edi. Teatrni bunday nom bilan XVIII asrda atay bashlashgan. kolizey nomi kelib chiqishining 2 ta taxmini mavjud. Ayrim olimlar, bunday nom kolizey maydonining o’lchamiga qarab kelib chiqqan deydilar, boshqalar esa, imperator o’zi uchun maxsus qo’ydirgan, bahaybat (koloss) neron haykali nomidan kelib chiqqan – deb hisoblaydilar. Rimlik ommaning asosiy shiori – “non va tomosha” (Xleba i zrelih) edi. Aholi davlat, sezardan, senatdan asosan shuni talab qilgan. Agar non oshig’i bilan tarqatilgan bo’lsa, tomoshada hech qanday kamchiliklar bo’lmagan. Bular antik davrdagi davlatning mavjud bo’lishi uchun ikkita muhim shartlardan bo’lgan. sirk arenasida ijro etilgan barcha tomoshalar rimliklar tomonidan xudolar uchun sovg’a bo’lgan. shuningdek, ilohiylashtirilgan imperatorning qo’l ostidagilariga sovg’asi edi. Dunyo boshqaruvi sahnasida rimliklar faoliyat yuritgan, zamondashlari— greklar, asosan sport musobaqalarini va teatr tomoshalarini xush ko’rishar edi. Rimliklar esa umuman aks tomoshani—qonli va o’tkir janglar talabgorlari bo’lishgan. Ular yoqtirgan shou – gladiatorlar jangi bo’lgan. Tomosha – har doim sirk kabi o’tkazilgan. Rimning har bir shahrida o’z tomoshasi bo’lgan. Butun shahar bo’yicha eng katta va boy arena poytaxtda joylashgan. kolizey Butun umrli shahar ramzini bildirgan. Bu Imperiya obro’sining ramzi. Aynan shu yerda jangchilar olomon ermagi uchun yirtqich hayvonlar bilan kurashishgan. Ayrim vaqtlarda arenada imperatorning o’zi ham ishtirok etgan.

Masalan, eng ekssentrik boshqaruvchi imperator kommodusning o’zi vaqtivaqti bilan tomoshada ishtirok etgan va afsonaviy qahramon “roli” dan zavq olgan. Amfiteatr qurilishi Flavivlar dinastiyasining birinchi imperatori, Vespasian tomonidan boshlangan. U neron taxti uchun bo’lgan jangda g’olib bo’lgan, harbiy boshliq edi. O’n yildan so’ng amfiteatr ochilgan. Lekin uning davomiy qurilishi 25 yilga cho’zilgan. Amfiteatrni Vespasianning o’g’li Tit ochgan. Bu kun e.a. 80- yilda bo’lgan, Rim 100 kun kolizey ochilishini bayram qilgan. kolesnitsalardagi poygalar, ulug’vor janglarning rekonstruksiyalari, gladiatorlar jangi, bayram dasturidan joy olgan. Tarixda kolizey devorlari – haykallar bilan bezatilgan, attik bilan tugallangan uch yarusli arkadlarni tiklagan arxitektorning ismi saqlanib qolinmagan. Bu orderlar o’sha davr me’morchiligining eng mashhuri bo’lgan. eng oddiy va eng kamtarini – toskancha order edi. eng go’zali–ioncha order. eng boyi – korinfscha order bo’lgan. Yuqorigi yaruslarning pilyastrlari aynan korinfscha usulda ishlangan. Amfiteatr maydonining taxminiy o’lchamini tassavvur qilish uchun, minbarga 50 000 kishi joylanishidan bilsa bo’ldi (XX asr boshlarida 90 000 kishi ketadi deb yuritilgan). kolizey 4 asrdan buyon gladiator janglari o’tkazilmayotgani tufayli, VIII asrdayoq harobalarga aylana boshlangan. shunda kardinal, Papaning jiyani, o’zining yangi qasri qurilishiga kolizey toshlaridan olib ishlatgan. Baxtimizga, keyingi antik yodgorlikning toshlarini tashib ketishlarga Papa Pavel III chek qo’ygan. Boshqa Papalar kolizeyni uncha ehtiyot qilishmagan. Faqat XVIII asrdagina uni qo’riqlay boshlashdi. hozirda Italiya hukumati kelajakda teatr sahnasiga aylantirish maqsadida, amfiteatrda ko’proq restavratsiya ishlarini bajarishmoqda 2 . Florensiya. Uffitsi galereyasi Uffitsi galereyasi — Italiyaning nafaqat 1560-yilda asos solingan eng qadimiy muzeyi hisoblanadi, shuningdek, XIII asrning Italiya milliy maktabining boshlanishidan to asrlardagi Italiya rassomchiligi uzoq va yirik ko’tarilishlardan 2 Bulding National Museums in Europe 1750-2010, 297 b.

so’ng, yiqilishlarga ko’nika boshlagan payti — XVIII asr asarlarigacha, dunyodagi italiya rassomchiligining yirik jamlanmasi hamdir. Uffitsida saqlanayotgan Italiya Uyg’onish davrining jamlanmasi o’zining to’la mukammalligi bilan beqiyos hisoblanadi. Djotto, Fro Beato Andjeliko, Bottichelli, Rafael, Leonardo da Vinchi, Filippo Lippi, Mantenya, Pero della Francheska, karavadjo, Titsian – barcha Apennada yorqin nur sochgan, rassomchilikning yirik titanlari mana shu ajoyib muzeyda shedevrlar qatorida taqdim etilgan. Bu muzeyda butun boshli Italiya san’ati tarixini o’rganish mumkin. 1560-yil 23-martda hozirda Uffitsi galereyasi – Italiya tilidan tarjima qilinganda “kanselyariya” yoki oddiygina “xizmat” degan ma’noni bildiradi, – joylashgan bino, magistrlar binosining qurilishi boshlandi. Franchesko Medichi 1581-yil bu binoni muzeyga aylantiradi. Muzey sifatida ommaviy e’tiborni Uffitssi galereyasi XVIII asrda erishdi. Rassom va arxitektor –Djordjo Vazari qo’l ostida magistrlar binosi-ning loyihasi ishlab chiqilgan. Medichi avlodi (bir necha yuz yildan bari taxtni boshqarib kelayotgan) o’zining ilk kolleksiyasi bilan mashhur Florensiya muzeyiga boshlang’ich qadamni qo’yib bergan. Uffitssi galereyasi Uyg’onish davrining ko’pgina ko’rinarli shedevrlarini saqlab kelmoqda. Lekin ko’pgina vaqtdan beri va hozirgacha sandro Bottichelli (1445-1510) ning asarlari muzeyning tashrif qog’ozi bo’lib kelmoqda. Uni omadsiz zargar va “Xudodan berilgan” rassom va san’atshunos sifatida bilishadi. eng asosiysi, Renessans muzeyi, Uyg’onish davri an’analari va gotika uslubida ishlagan ustalarning asarlarini omma e’tiboriga havola etadi. ko’pgina kartinalar buyuk Bottichelli qalamiga mansub, bizning davrimizgacha yetib kelganlari, injildagi his-tuyg’ularni aks ettirgan bo’lib (injildagi sahnalarni aks ettirgan), ustaga kvatrochento kabi unutilmas, go’zal qilib tasvirlagan antik avliyolar obrazi mashhurlik keltirdi. hattoki, Bottichellining, bizning davrimizgacha yetib kelgan, ko’pgina kartinalarida injil sahnalari va qahramonlari aks ettirilgan bo’lsa-da, buyuk rassomni Rimning antik avliyolari tasvirlangan kvatrochento mashhur qildi.

sandro Bottichelli mashhur rassom bo’lgan va ko’pgina beqiyos kartinalar yaratgan. U Buyuk Lorensoning qo’l ostidagi rassomlaridan biri edi. Uni sikstin IV kapellaning ichki devorlarini freskalar bilan bezash uchun Rimga taklif etgan. keyinroq rassom savo narola boshchiligidagi Papa va Medichiga qarshi bo’lganlar safiga qo’shiladi. U avliyo ota bo’lgan va Florensiyani shahar uslubidagi monastir qilish orzusida edi. o’sha vaqtda Bottichelli ham antik davr xudolariga va qahramonlariga bag’ishlangan kartinalarining ko’p qismini yo’q qilib yuborgan. Ana shu kartinalar va san’at asarlari, kitoblar, kiyimlar, zebu ziynatlar sinori maydonida yoqilgan gulhanda yonib ketgan. Hozirgi vaqtda dunyo Bottichellini Uffitssi kolleksiyalari qatorida saqlanayotgan “Veneraning yaralishi”, “Bahor” asarlarining muallifi sifatida tanishadi. Ana shu katta mifologik asarlar sikli ustida rassom, 1482-yil Rimdan qaytganidan so’ng ishlay boshladi. shu asarlarda konturning aniqliligi, ranglarning go’zal berilgani va gotika haykallarining odatiy gratsiyasi yuzaga chiqdi, eng sirli va baxslashuvga sabab bo’lgan asar “Bahor” bo’ldi. Uffitssi galereyasi – Italiyadagi kabi, dunyoda ham eng qadimiy muzey hisoblanadi. U qadimiy Florensiya shahrining qoq markazida joylashgan. Bu shahar Renessansning, shuningdek, uning eng a’lo asarlarining vatani bo’lib qoldi. shaharni ko’p yillar davomida boshqargan Medichi avlodining kolleksiyalari mashhur muzeyning yuragi hisoblanadi. Muzey yaratilish davrida XVI asrning ikkinchi yarmida u eng boy va eng zo’r kolleksiya bo’lgan. Bottichelli, Djotto, Leo-nardo da Vinchi, Mikelandjelo, Rafael, karavadjo, Titsian... Aynan shu muzeyda Mikelandjeloning sikstin kapellasidan keyingi yagona yirik asari, avliyolar oilasi tasvirlangan mashhur tondosi saqlanadi. Mana shu rassomlarning nomlari, ko’p sonli go’zallikni qadrlovchilar yuraklarining go’zallik oldida to’xtab qolishga majbur qiladi. Bu, albatta, antik davr san’ati, shuningdek, fransuz, olmon, flamand rassomlarining eng zo’r asarlari qatoridagi eng zo’r rassomlar, eng zo’r asarlar. Uffitsida ko’pgina ajoyib va qimmatbaho kolleksiyalar hamda eksponatlar mavjud. Bu yerda mashhur rassomlarning g’aroyib avtoportretlari kolleksiyasi bor.

Albatta, mashhur yoki kam mashhur mohir qalam ustalarining avtoportretlari har qanday muzeyda mavjud. Lekin bu kolleksiya yillar davomida bir maqsadda to’plangan. koleksiya, bir so’z bilan aytganda, “ijodiy yaratuvchilik” namoyandalarining “hurmat taxtachasi” hisoblanadi. Bu qadimiy va zamonaviy mohir rassomlar portretlarining qadrli kolleksiyasiga, mashhur Medichi oilasining oxirgi vakili kardinal Leopoldo Medichi XVII asrda asos solgan. kardinal nafaqat san’atni qadrlovchi bo’lgan, balki o’z davrida ilm bilan ham shug’illangan. Avtoportretlar kolleksiyalarini to’play boshlaganda, Avliyo Luka Rim Akademiyasidan ana shu janrdagi ko’pgina asarlar kolleksiyasini sotib olgan (evangel Lukani san’atni qadrlovchi va saqlovchi sifatida qadrlashgan, hattoki unga Bibi Maryamning birinchi tasvirini olib kelib berishgan). U qadimiy rassomlarning avtoportretlarini sotib olayotganda, zamonaviy rassomlarni ham unutmagan. Mashhur zamondosh rassomlarning avtoportretlari ham uning kolleksiyasini to’ldirgan. keyingi avlod ham galereya to’g’risida qayg’urishgan. XVIII asrda gersog Petro-Leopold kolleksiya uchun Abbat Patsiining kartinalar to’plamini sotib oldi. shunga qaramay, rassomlarning o’zlari kartinalar manbasi bo’lib qoldilar. Ba’zan ularning o’zlari avtoportretlarini jo’natar edilar, odatda, galereya egalari buyurtma qilishar edi. Bunday buyurtma olish juda obro’li edi, chunki muallif tarixning bir qismiga aylanar edi. Asarlari ana shu mashhur to’plamda mavjud bo’lgan, rassomlar ro’yxati bir nechta sahifalarga uzayib ketgan. Dyurer, Rembrand, Rubens, Velaskes kabi dohiylar tug’ilgan ismlar oldida, XVIII asrning san’ati kabi Bushe singari noma’lum ismlar ko’p. Lekin rus ismlari alohida e’tiborni tortadi: Ayvazovskiy, kiprenskiy, kustodiyev, Ivanov va boshqalar. 1819-yil Florensiya rassomchilik Akademiyasidan birinchi bora rus rassomiga Uffitsi galereyasi uchun avtoportretga buyurtma tushdi. Bu rassom orest kiprenskiy edi. Yana 12 yildan so’ng bunday sharaf karl Bryullovga berilgan. Lekin u nima uchundir ishiga sovuqqonlik bilan qaradi va ishini tugallamadi. hozirda ana shu portret Peterburgdagi muzeyda saqlanadi.

1874-yil kolleksiya o’z davrining mashhur rassomi bo’lgan Ivan konstatinovich Ayvazovskiy avtoportreti bilan to’ldirildi. Turindagi Misr muzeyi Turindagi san-karlo maydonida bebaho eksponatlarining kolleksiyalari bilan mashhur Misr muzeyi joylashgan. Muzey juda ulug’vor bo’lib, madaniy va tarixiy o’rinda o’zining birinchiligini Qohira muzeyiga bo’shatib berishi mumkin. Misr muzeyida 30 000 dan ortiq turli xildagi eksponatlar saqlanadi: xo’jalik buyumlari, zebu ziynatlar va buyuk misr sivilizatsiyasiga oid artefaktlar bor. Muzeyning ichida rekonstruksiya yordamida, zamonaviy insonga huddi ularni ichkaridan tomosha qilayotgandek hissini beradigan, qadimiy Misrning ko’rinishi yaratilgan. Muzey buyumlarining to’planishi, muzey binosining qurilishidan oldin boshlangan. 1730-yilda sardin qiroli karl emmanuel III ning qo’liga Izida ehromi mehrobining taxtachasi (tablichka) tushib qoladi va Misrga ayonlari orasidan Vitalino Donati ismli olimni, yana boshqa qadim misr qoldiqlarini topib kelish uchun jo’natadi. keyinchalik, Turin kolleksiyalaridagi papiruslar ustida ishlayotgan olim Shampalon ierogliflarni yechishga erishganini e’lon qiladi va Yevropada egiptomaniya to’lqini ko’tariladi. Muzeyga 1824-yilda asos solingan. shu vaqtda sirli Misr shahriga katta qiziqishi va san’atga chuqur muhabbati bo’lgan karlo Alberto di svoyya, Fransiya general elchisi tomonidan taqdim etilgan Misr kolleksiyasiga ega bo’lgan. kolleksiya dengiz bo’ylab Genuyaga borgan, keyin quruqlik bo’ylab ozgina sayohatdan so’ng Turinga yetib kelgan. Ma’lum kattalikka ega bo’lgan haykallarni maxsus, otlar bilan egarlangan g’ildiraklarga o’rnatilgan platformalarda tashishgan. kolleksiyalarning keyingilari turli xildagi savdosotiq yo’llari bilan to’ldirilgan: alohida shaxslardan, auksionlarda, antikvar do’konlardan. 1894-yil Misrga arxeologik ekspeditsiyani uyushtirgan ernesto skyaparelli Misr muzeyining direktori etib tayinlandi. Bu Italiya ta-rixida 1903-yildan to 1920- yilgacha bo’lgan davrda, muzey muta-xassislari faoliyatidagi birinchi ekspeditsiya bo’ldi. Muzey shu yillar davomida 17 000 ta eksponatga ega bo’ldi. Arxeologik va

tarixiy zarvaraqalarida muhim o’rinda me’mor kxa va uning turmush o’rtog’i Meritning topilmasi bo’ldi. Yana bitta qiziqarli eksponat serqoya ellisey ehromi – 1967-yil muzey kolleksiyasini boyitdi. ehrom er. avv. XV asrda Faraon Tutmos III ning boshqaruvi, yangi shohlik davrida qurilgan. Bu bebaho me’moriy va tarixiy obida Misr hokimiyati tomonidan qadimiy nubiy sivilizatsiyasining merosini qo’riqlash va minnatdorchilik belgisi sifatida taqdim etilgan. sues kanalining qurilishi davrida, ehromga Assuan platinasi xavf sola boshladi, to’plangan suv miqdori katta miqdordagi ajoyib qadimiy qurilmalarning saqlanib qolinishiga xavf soldi. shunda Italiya hozirgi vaqtgacha hech qayerda eshitilmagan aksiyani o’tkazdi – “Qutqaruv” Yunesko tomonidan ishlab chiqilgan dastur asosida Qadimiy Misrning 24 ta ajoyib me’moriy obidalari saqlab qolindi. Bir qismi shaharning turli xavfsiz tumanlariga ko’chirilda, bir qismi esa turli shahar muzeylariga jo’natildi. Masalan, Diobod ehromi Madridda, Dendur ehromi esa AQsh da. Turindagi Misr muzeyining masshtabli va mahobatli haykalli zallarida e.a. XIII asrda paydo bo’lgan sfinksining 2 ta boshpanasi, shuningdek, butun qora granit palaxsasidan ishlangan faraon Ramzes II ning haykali topilgan. Ikkinchi qavatda mumiyalar, mumiyolashda ishlatiladigan asbob-uskunalarning kolleksiyalari va hatto mashhur Murdalar kitobidan tortib haqiqiy papiruslar saqlanadi. eng qiziqarli va bilim orttirishga ahamiyatli ekspozitsiya – Misr amaldorining “Abadiy dunyosi”ga olib ketmoqchi bo’lgan, shaxsiy buyumlar to’plamidir. Arxeologlar qabr ichidan tilla buyumlar, turli asboblar, idish-tovoqlar va hatto ovqat zaxiralarini topishgan. Muzeyda o’z ko’zlaringiz bilan uch ming yil oldin yopilgan haqiqiy Misr nonini ko’rish mumkin, to’g’ri, hozir bu bo’laklar guvala loyni eslatadi, lekin bu fakt! Turindagi kolleksiyalar ro’yxatini davom ettirish mumkin, lekin hozirda ular qandaydir ma’noda qadrsizlandi va unutilish xavfi ostida turibdi. Muzey mavjudligining ko’p yillik davrida uning asbob-uskunalari eskirib ketdi, vitrinalardagi, eksponatlardagi ayrim ma’lumotlar, oxirgi tekshiruvlardagi

ma’lumotlar bilan to’g’ri kelmaydi. oxirgi bir necha yilda muzeyga tashrif buyuruvchilar soni ham birmuncha kamaydi 3 . Aksel Munte uy–muzeyi san Mikele villasida joylashgan Aksel Munte uy muzeyi kap-ri orolidagi sayyohlar davomati juda katta bo’lgan sayyohlik obyektlaridan biri hisoblanadi. hozirgi ko’rinishga villa XIX asr oxirlarida ega bo’lgan. shved yozuvchisi, arxeologi va shifokori Aksel Munte o’zining orzu-niyatlarini amalga oshirish uchun, uzoq yillardagi qidiruvlardan so’ng topilgan ajoyib joyi hisoblanadi. Aynan shu yerda ajoyib artefaktlar va yodgorliklar ekspozitsiyalarining kolleksiyalari bilan to’ldirgan uy muzeyini qurishni boshladi. san Mikele villasi ezgu orzular ushalishining yaqqol isboti. U o’zining ulkan, g’aroyib bino ko’rinishi bilan qandaydir imperator qasrini eslatadi. Lekin uy muzeyiga tashrif buyuruvchilar eksponatlar asl nusxa ekanligini bilib hayron qoladilar. Chunki ular antik davr eksponatlaridir. Ular muzeyga san Mikele villa xo’jayini Aksel Muntening ko’p yillik mehnati evaziga kelgan. Uning hayot tarixi oddiy, lekin kapri orolining ajoyib jozibasi bilan to’la. 1876-yil Upsalsk universiteti, Tibbiyot fakultetining iqtidorli talabasi Munte sog’lig’i tufayli o’qishni to’xtatib, shifokorlarning maslahati bilan orolga kelib qolgan. shifokorlar o’pka ichki qon ketishini davolash uchun, janub iqlimida, dengiz bo’yida davolanishni maslahat berishdi. shuning uchun Munte Fransiya janubidagi Monpele universitetiga ko’chirildi. 1880-yil Fransiyadagi yosh, oliy ma’lumotli, diplomli shifokor, yashash uchun kapri oroliga jo’nab ketadi. XIX asrlarda kapri orolining shifobaxsh iqlimi Yevropa amaldorlari orasida mashhur bo’lgan. kapri oroli bilan bo’lgan birinchi tanishuvdan so’ng, Munte dilida shu yerlarda o’zining shaxsiy uyini qurish orzusi tug’iladi. o’z davrida Munte ajoyib inson edi. o’zining bemorlarini noan’anaviy uslubda davolagan Munte, amaldor shaxslar orasida ma’lum va mashhur edi. Masalan, uning qo’lida shved qirolichasi davolangan, shu bilan birga, Munte kambag’allarni bepul davolagan. neapolda 3 Bulding National Museums in Europe 1750-2010, 301 b.

xolera kassalligi aniqlanganda, Munte o’zining majburiyatini unutmasdan, birinchilardan bo’lib yordamga oshiqqan. Aynan o’sha yerda uning adabiyotga bo’lgan iste’dodi ochildi. Munte mahalliy shved ro’znomasiga maqolalar yozishni boshlaydi. Lekin unga haqiqiy mashhurlikni, Aksel hayoti davomida villa qurilishi bilan bog’liq xotiralarni aniq yozib o’tgan “san Mikele haqida Afsona” nomli kitob–avtobiografiyasi keltirdi. Ana shu kitob tufayli Aksel Munte ismi shved mualliflari ichida eng kitobxoni ko’p uchlik ichiga kiradi. san Mikele villasi eng baland tepalikda joylashgan. Aksel Munte- ni ziyorat qiluvchilar tog’ yo’lining eng qiya yo’li bilan muzeyga ekskursiyaga borishadi. Lekin ana shu kapri orolining panoramali ko’rinishi, villa galereyasidan Vezuviyga va dengiz oqimiga ochiladigan ko’rinish dunyodagi eng go’zal manzaralardan hisoblanadi. Munte shaxsiy uy qurilishi uchun sotib olingan yer joyida qachonlardir imperator qasri bo’lgan. shuning uchun quruvchilar guruhi bir necha bora turli xildagi buyumlarni topib olishgan. keyinchalik ular Aksel Muntening san Mikele villasi kolleksiyalarining bir burchagidan joy olgan. Tepalikda topilgan eksponatlardan tashqari, minnatdorchilik sifatida bemorlar sovg’a qilgan buyumlar, auksionda yoki xususiy kolleksionerlardan sotib olingan va antik davr ajoyib buyumlari Munte to’plamiga kiritilgan edi. kolleksiya Munte chel el safarlaridan keltirilgan buyumlar bilan tez to’lg’izilar edi. hozirgi vaqtda Aksel Munte uy muzeyi turli davrlarga bag’ishlangan ekspozitsiyalar, antik davrdan boshlanib to XX asr san’ati to’plamini namoyish etadi. Freskalar va arxitektura elementlari ko’rinishidagi klassik asr madaniyati (rim, misr, etrusk) juda boy tarzda ochib berilgan. keng ko’lamdagi kolleksiyalar autentik interyer bilan faxrlansa bo’ladi, ayniqsa, pushti marmardan ishlangan Misr sfinksi haykali San Mikele villasining g’ururi hisoblanadi. Haykal tashrif buyuruvchilarga teskari devorga yuz qilib o’rnatilgan, shuning uchun sayyohlar uzoq dengizlar ortiga boqib turgan sfinksning sirli yuzini ko’ra olishmaydi. keyinchalik Aksel Munte tomonidan butun tepalik sotib olingan, bunday ishga qo’l urgani esa bu insonning go’zal xarakterini ko’rsatib beradi. Tepalikda

har yili to’rg’ay ovchilari yig’ilishar, qushlarni ovlab, tamaddixona va restoranlarga, eng mazali ovqat tayyorlash uchun sotishar edi. Munte bir necha bora ovchilarni to’xtatmoqchi bo’lgan, lekin uddalay olmagan. Faqatgina butun tepalikni sotib olgan holda bunga erishadi. hozirgi vaqtda tepalikdagi restavratsiya qilingan qadimiy qasrda ornitologlar markazi joylashgan. san Mikele villasining qurilishi Aksel Munte 90 yoshligida tuga- tilgan. o’sha paytda doktor Muntening ko’zlari xiralashib qolgan edi. Umrining oxirgi yillarini Gustav V ning shaxsiy mehmoni sifatida qirollik rezedensiyasida o’tkazdi. Butun umr mehnatini — san Mikele villasini shved hokimiyatiga topshirdi, shuning uchun shvedlar kapri orolida o’zining shaxsiy burchagiga — Aksel Munte uy muzeyiga ega. Rivolidagi zamonaviy san’at muzeyi Italiyaning Rivoli shaharchasidagi zamonaviy san’at muzeyi 1984yil omma e’tiboriga havola etildi. Iqtidorli arxitektor Andrea Bruno keyinchalik Italiyaning mashhur zamonaviy san’ati muzeyiga aylantirish maqsadida, 1979-yildan boshlab Rivoli ovchilik saroyini qayta tiklab qurdi. Muzey ekspozitsiyasida Arte Povera (Bechora san’at) art harakati birlashmasi ishtirokchi rassomlarning ajoyib to’plamlari taqdim etilgan. Ular Renessansdan keyin Italiya san’atidagi yangi va mashhur yo’nalish bo’lib qoldi. Rivoli saroyi aslida savoysk qirollik dinastiyasining rezidensiyasi bo’lib, me’moriy obida va tarixiy obyekt sifatida ham ko’proq qiziqish uyg’otadi. saroy qurilishining tarixi IX–X asrlarga borib taqaladi, birinchi yozuvli ma’lumotlarni, saroyga bo’lgan haq– huquq Turin yepiskoplariga biriktirilgani to’g’risida, 1159- yildagi Barbarossa imperatori Fridrix I ning sovg’a qilingan yorlig’ida uchratish mumkin. Rivoli saroyiining mavjudligini tarixda qoldirgan savoysk sulolasidagi birinchi monarx Amadey IV bo’lgan. Aynan u 1330-yil qasrni graflik bo’limining muhim ma’muriy – hokimiyat kengashi yig’ilishining maskaniga aylantirdi. Rivoli saroyiga yana bir tarixiy sana mashhurlikni keltirdi, ya’ni Pemont provinsiyasining Turin plashanitsasi nomli mashhur artefakti ilk bora aynan Rivoli saroyida ommaga havola etildi.

1559-yildagi Kato Kambreziyskiy kelishuviga muvofiq, gersog emmanuel Filibertiga toki birinchi merosxo’r o’g’il tug’ilmaguncha, Turin saroyida yashash man etilgan. Gersogga Rivoli saroyini o’ziga moslashtirishdan o’zga chora yo’q edi, saroy restavratsiyasi ustida arxitektor Askanio Vitots mehnat qilgan. Uch yildan so’ng merosxo’r tug’ilgach, gersog Turinga qaytib boradi. 1644-yil saroyda savoysk sulolasining pinakotekasiga bag’ishlangan, “Uzun yeng” nomini olgan, g’aroyib me’moriy imorat qurgan karlo va Amedeo di kastellamonte ismli arxitektorlar ishlaydilar. hozirda u XVII asrdan beri saqlanib kelinayotgan regiondagi yagona bino hisoblanadi. 1683-yil fransuzlar Rivolini egallaganlarida, pinakotekaga katta zarar yetdi. Maroderlar kolleksiyaning ko’p qismini o’g’rilab ketdilar, saroyga esa o’t qo’yib yubordilar. kartinalar galereyasi izlari tarixda yo’qolib ketgan ko’pgina qimmatbaho suratlaridan ayrildi. saroyning butunlay qayta tiklanish davri, fransuzlarning ustidan qozonilgan g’alabadan so’ng va ularni shahardan butunlay quvib yuborgach, 1706-yilda boshlandi. saroyning rekonstruksiyasini va qurilish ishlarini me’mor Mikelandjelo Garove boshqardi. katta hajmli ishlar juda uzoq davom etib, keyinchalik boshqa me’mor – Filippo Yuvarra tomonidan davom ettirildi. Lekin u ham savoysk monarxlari rezidensiyasining fasadlarini o’zgartirish loyihasini butunlay namoyon eta olmadi. Keyin Rivoli saroyi, avvaliga taxtdan voz kechgan, so’ngra fikridan qaytib, taxtni qaytarib olishda omadsizlikka uchragan Viktor Amadey II — qirolning surgun qilingan maskani bo’ldi. natijada saroy oynalari temir panjaralari bilan to’silib, savoysk pinokotekasiga kirish taqiqlandi. Bundanda ayanchli taqdir Viktor Amadeyni quvg’in qilishgach sodir bo’ldi, saroy butunlay tashlab qo’yildi va u sekin-asta yemirila boshladi. 1863-yil shahar hokimiyati Rivoli saroyidagi savoysk uyi mebellarining bir qismini ko’chirib, harbiy kazarmani joylashtirish uchun berib yubordilar. II Jahon urushi davrida saroy katta zarar ko’radi: ustki tomonidan buzilib ketdi va bir necha o’n yil bo’shab yotdi. Faqatgina 1979-yil o’zining devorlari yonida mingga yaqin sayyohlarni qabul qilish uchun yangi ko’rinishda yaralish imkoniga ega bo’ldi.

Zamonaviy san’ati muzey 1984-yilda ochildi va o’sha vaqtdan boshlanib kastello di Rivoli kolleksiyasi butun dunyoga ma’lum va mashhur bo’ldi. Urbanistik Arte Povera harakati Turinda urushdan keyin katta masshtabli industrialga uchraganidan so’ng paydo bo’ldi. 1960-yillarda Turinda talabalar hayajonining to’lqini bo’lib o’tdi. Aynan mana shu ikkita voqea “Bechora san’at”ning ma’nosini anglab yetishga sabab bo’ldi. Asarlar hayot tarzida doimiy ishlatiladigan buyumlar va xom ashyodan yaratilgan: daraxt, tuproq, temir, kiyimlar, plastika, rezina, gubka va hatto chiqindilardan (shisha qoldiqlari, eski ro’znomalar, arqonlar va h.). “Bechora san’at” Rivoli saroyining devorlarida juda ham o’zgacha ko’rinishga ega. Tantanovor zallarining devorlarini va shiftlari bezab turgan xom, dag’al, asketik galereyalar, freskalar juda noodddiy materiallardan ishlangan “bechora san’at” asarlari bilan juda go’zal va ajoyib uyg’unlashib ketgan. Mana shu uyg’unlashuvda qadimiylik va revolyutsion rassomchilik harakati o’zining yengilligini va odamiyligini saqlab qolgan holda, san’at va atrof olam orasida yangi munosabatlarni bildiradi 36 . Spada galereyasi spada galereyasi — Rimdagi unchalik katta bo’lmagan muzey bo’lib, u yerga borgan sayyohlar ekskursiyaga ketgan vaqtlariga va moddiy tomondan afsuslanmaydilar. kardinal spada va nevarasining shaxsiy san’at kolleksiyasi muzeyning asosiy kolleksiyasini tashkil etadi. Muzey sifatida spada galereyasi o’z faoliyatini 1927-yil boshlagan. Bino kardinal hokimiyati tomonidan 1926-yilning kuzida, saroy devorlari orasida hokimiyat kengashini joylashtirish uchun o’zlashtirilgan. Lekin galereya ommaning tashrifi uchun kam havola etilgan, II Jahon urushi boshlanganda yopib qo’yilgan. Urush spada galereyasidagi bir qator qimmatbaho rassomchilik asarlarining sirli ravishda yo’qolishiga xalaqit bermadi. 1951-yil spada galereyasi yana o’zining ekspozitsion faoliyatini davom ettirdi. II Jahon urushidan keyingi qolgan va asrab qolingan kartinalar to’rtta zallarga joylashtirildi.

II Jahon urushidan keyin muzey ochilishiga katta tashabbus ko’rsatgan inson Rim galereyasining Bosh inspektori, professor Akila Bertini kalosso bo’ldi. o’sha davrda muzey boshida turgan professor Frederi kosseri ham ekspozitsiyalarni qayta tiklashga katta hissasini qo’shdi. natijada spada galereyasi — hozirgi kungacha devorlaridagi polotnolar zalning boy interyeri va dekori bilan uyg’unlashadigan, qadimiy va zamonaviy haykallar saroy mebellari bilan a’lo darajada mos tushadigan qadimiy klassik rassomchilik galereyasining yorqin namunasidir. 36 Bulding National Museums in Europe 1750-2010. 308 b. spada Galereyasi sobiq kardinal Djirolama kapodiferoning shax- siy mulki bo’lgan, saroyning qanotida joylashgan qasr XVI asrning ikkinchi yarmida kapodifero oilasiga mansub bo’lgan yer-joylarga qurilgan. Qasr qurilishiga arxitektor Bartolameo Borromini boshchilik qilgan. Istiqbolli galereya – muhim diqqatga sazovor spada galereyasining muallifi hisoblanadi. Galereya saroyning chap tomonida joylashgan bo’lib, istiqbolli galereyani o’rtacha kattalikdagi daraxtlar ekilgan bog’ o’rab turadi Daraxtlarni o’sha davrda turli yaratuvchilikka qiziqadigan Borromini o’tkazgan. Galereyaga qaralganda juda katta, 40 metrli bo’lib, yo’lak oxirida esa katta qanotli haykal ko’rinadi. Lekin tomoshabinlar galereya bo’ylab aylanishganda, yo’lak atigi 8,82 metr ekanligi bilinadi, haykalning bo’yi esa odam bo’yidan sal pastroq. Bunday optik effektga Borromini quyidagicha erishdi: shift galereya oxiriga borib pastlashadi, pol esa aksincha, tepaga ko’tariladi. Galereya yo’lagining bo’shliq maydoni konussimon bo’lib, torayib, ko’zda chuqurlik effektini berib, yer shakllarining illyuziyasiga ishonasiz. Birinchi qavatda joylashgan rassomchilik galereyasi sahiy metsenat va Borokko davri san’atining ixlosmandi kardinal Bernardino spadaning shaxsiy to’plamlaridan san’at asarlari qo’yilgan. keyinchalik kolleksiyalar burchagi spada oilasi vakillari bilan to’ldirildi: Virdjinio, oratsio i Fabritsio, spad Galereyasining kolleksiyalari, asosan XVI – XVII asr mohir ustalarining rassomchilik polotnolaridan iborat. Ularning ichida alohida Gvido Renining kartinalarini aytib

o’tish kerak, bittasida kardinal Bernardo spadaning portreti bor. Titsianning ilk ishlaridan “Musiqachi portreti”, yana bitta Gverchino tomonidan ishlangan kardinalning portreti. shu yerda hattoki shaxsiy freskasiga Il - Djezy soborining bezakli gumbazini ishlagan Djovanni Batista Gaulining eskizlarini ko’rish mumkin. Galereyada –mashhur karavadjo uslubini o’z asarlarida ishlatishni xush ko’rgan – italiyalik va fransiyalik rassomlarning ishlari mavjud. shuningdek, spada Galereyasida Rubens polotnosi, katta Breygelya, Djentileskining ham kolleksiyalari mavjud. Muzey qimmatbaho buyumlari deb polotnolarning asl nusxalarini emas, spada oilasidan boshlab, asl ko’rinishini yo’qotmagan qasr interyerlarini (mebel, antik haykallar, klassitsistik peyzajlar) aytish mumkin. Galereyada joylashgan haykallar orasida, spada galereyasining ikkinchi darajali e’tiborga sazovor buyumi — antik Pompey haykali hisoblanadi. o’rta asrlarda haykal kampodi – Foridan uzoqda bo’lmagan joydan topilgan. Unga qiziqish shunchalik ortib ketganki, haykalga erishish uchun kurash ketgan. Chunki tarixchilarning gapi bo’yicha, Pompey haykalining ostida qachonlardir Yuliy sezar suiqasdchilar tomonidan o’ldirilgan ekan. Bunday kurashni to’xtashish uchun Rim papasi Yuliy III marmar haykalni o’ziga oldi. oxirida esa kardinal Djirolamo kapodiferroga berib yubordi, u esa Pompey haykalini saroyga olib keldi 4 . Fenis qasridagi mebellar muzeyi Italiyaning shimoliy qismida Valle d’osta san’atshunoslik provinsiyasi, sayyohlar orasidagi mashhur chang’i kurorti, d’osta provinsiyasi markazidan uncha uzoqda bo’lmagan joyda Fenis qasri joylashgan. Bir asr oldin hokimiyat xususiy mulkchilikdan sotib olib, uzoq muddatli restavratsiyalardan so’ng 1936-yil bu yerda ajoyib mebellar va interyerlar muzeyi ochildi. o’rta asrning yorqin namunasi bo’lgan qasr o’zining vazifasi bo’yicha ishlatilmagan – harbiy yoki himoya maqsadida foydalanilgan. Lekin hozirgi vaqtda uning ko’rinishi yaxshi saqlanib qolingan. Uning qurilishi to’g’risidagi aniq ma’lumotlar bizgacha yetib kelmagan. 4 Bulding National Museums in Europe 1750-2010, 306 b.

Fenis qasri provinsiyaning janubi-g’arbidagi sen Jyulen tog’lari etagida, hamma tomondan o’ralgan yerda joylashgan. Fenis qasri to’g’risidagi birinchi yozma ma’lumotlar 13 yuz yillik sanalari yozilgan qo’lyozmalarda uchraydi. o’shanda qasr Vikonta d’osta oilasiga qarashli bo’lgan. 1242-yildan boshlab qasr shallan oilasining uy- joy mulki bo’lgan, lekin afsuski, 1230-yilgacha eymon de shallan qasrga egalik qila boshlagan yillargacha qasr to’g’risida ma’lumot yo’q. Deyarli 100 yil, 1330-yildan to 1426-yilgacha, avval Eymon, so’ngra o’g’li Bonifitsiy I tomonidan boshqarilgan yillar qasr uchun eng muhim davr bo’lgan. Qasrni modernizatsiya qilish eymon tomonidan 1340-yilda boshlanib, Bonifatsiy tomonidan davom ettirilgan. Afsuski, eymonning nevaralari va evaralari ham XIV asrga olib chiqilgan qasrning me’moriy statusini saqlab qola olishmadi. XV asrda Fenis qasrining qayta qurish rejasi ishlab chiqilgan bo’lib, ko’p sonli taxt talashuvlari yoki qasr egalarining tasodifiy o’limlari tufayli amalga oshmagan. shallan oilasi XVII asr oxirigacha qasrga egalik qilishgan. oxirgi 10 yilliklar ichida qasrda hech qanday restavratsiya va xonalarni qayta qurilish ishlari olib borilmagan. Qurilish ishlari doim qilinmasdi, agar bajarilgan taqdirda ham yuzaki oqlab qo’yish bo’lgan. Qasr devorlari nafaqat o’zining sekin-asta yemirib borilishidan tashqari, qasr xo’jayinlarining ham o’limlariga guvoh bo’lgan. 1716-yil salyuche-Pezana oilasi qasrni 90 ming livrga sotib olib, unga egalik huquqini kiritdi. Qasr 20 yil bo’shab yotgani sababli, uning pollari yorilib, shiftlari qulab tushadigan ko’rinishga keldi. XVIII asr davomida qasrni xo’jalik binosi sifatida foydalanilishining hayratlanarli joyi yo’q. Birinchi qavatni og’ilxona va otxona qilindi, ikkinchi qavatdan esa omborxona sifatida foydalana boshlashdi. Ana shunday ho’rlangan holda, qasrdan to 1895-yilning sentabr oyida Italiya elchisi Jozef Rosse egalik qilgunicha, salkam ikki yuz yil foydalanildi. elchi Fenis qasrining yangi xo’jayini sifatida atigi bir kun faoliyat ko’rsatdi, ertasiga qasrni hokimiyatga sotib yubordi. Ana shu kundan foydalanib qasrning muzey sifatidagi faoliyati boshlandi. Uzoq muddatli restavratsiya va rekonstruksiyalardan so’ng, qasr hududida mebellar va interyerlar

muzeyi ochildi. Bunda kelgan tomshabinlarga turli tarixiy davrlardagi uy-joy holati, mebellari taqdim etilgan. Qasrning arxitektura ko’rinishi beshburchakli bo’lib, har bir burchagida doira shakldagi minoralar joylashgan, janubi-sharqiy va janubdagi minoralar qolganlaridan farqli ravishda kvadrat ko’rinishida. Qasrning, Donjon, bosh minorasini parapet aylanasi bilan birlashgan qo’riqchi minoralar ikki qavatli devori bilan himoya qiladi. Ilgari qasrga xavf tug’ilganda panjara bilan to’siladigan kvadrat minora orqali kirilar edi. Qasrning birinchi qavatida tomoshabin parad zali, omborxona, oshxona, mashqlar uchun zal va shallan oilasi qo’l ostidagilaridan oladigan soliqlarni yig’ish uchun mo’ljallangan xonalarni ko’rish mumkin. Ikkinchi qavatida esa uy kapellasini va kichkinagina qabul-xonani hamda qasr egalarining shaxsiy Vikontlar xonasi deb ataluvchi xonalarni ko’rish mumkin. Qasrning ichki devori yog’ochli, terrasali, yarim aylana zinapoya bilan ishlangan. Fenis qasrining devorlaridagi freskalar asosiy e’tiborni tortadi. Tarixchi tekshiruvchilar bu freskalarni 1425— 1430-yillarga oid deb hisoblashadi. Ishlar Jakerio rassom tomonidan ishlangan – mashhur rassom Djakomo Jakerio san’at maktabida ta’lim olgan shogirdlarni shunday nom bilan atashar edi. Freska sahnalari qahramon Georgiy Pobedanossaning ilonni o’ldirayotgan jasoratiga, shuningdek, qo’llarida nasihat va aforizmlari eski fransuz tilida yozilgan qadimiy manuskriptlari bilan turgan turli payg’ambar va donishmandlarga bag’ishlangan 5 . Sfors qasri muzeyi Milan shahrining qoq markazida shaharning ko’p asrlik tarixi bilan bog’langan sfors qasri joylashgan. ko’p yillar davomida mustahkam devorlari tashqi dushmanlarning ber necha bora qilgan hujumlaridan va shahar ichidagi taxt talashuvlaridan aziyat chekkan, katta yoshli qasr bir necha marotaba qayta tiklangan. XX asr boshlarida taniqli arxitektor va restavratorlar qasrga hozirgi vaqtgacha tashrif buyuruvchilarni hayratga solayotgan ko’rinishini berishgan. 5 Bulding National Museums in Europe 1750-2010, 308 b .

hozirgi vaqtda qasrda bir qator (musiqiy asboblar muzeyi, qadim misr muzeyi, tarixga oid va b.) muzeylar mavjud. Bizning davrimizda ajoyib va mag’rur qasr Milan tarixiy markaziga joylashdi. Qadimda XIV boshlarida, qasrning ilk g’ishtlari terilayotganda, uni markazdan chetroqqa qurish rejalashtirilgan edi. Umuman olganda, qasr himoyalovchi, mustahkam mudofaa vazifasini o’tash uchun qurilgan. Inshootning tamal toshi, sulolasi Milanni ikki asr (1277 - 1447) boshqargan gersog Galeatsso II Viskonti boshqargan paytdan, 1368-yilda qo’yilgan. sfors qasrining qurilishini esa Milan hokimiyatini 1450-yilda bosib olgan Franchesko sforsa boshqardi. 1466-yil Franchesko sfors vafotidan so’ng, uning vorislari qasrni gersog qarorgohiga xos ko’rinish berib qurilishni davom ettirishadi. Bezak ishlariga o’sha davrning mohir ustalari Leonardo da Vinchi, Bramante, Filaretelarni chaqirishadi. Aynan shu davrda qasrning hozirgi vaqtgacha o’zining go’zalligini yo’qotmagan, muhtasham interyerlari yaratilgan. Qasrda ichki hovlichalar, arkadalar bilan o’ralgan go’zal maydon paydo bo’ldi. XV asr oxirlarida qasr eng go’zal va boy qasrlardan biri bo’ldi. Italiya urushi boshlanganidan so’ng qasr xo’jayini Lyudovik sfors qasrni tashlab qochib ketdi, uning barcha mol-mulkini fransuz qiroli Lyudovik XII egallab oldi. Biroq uning vakili Fransisk I qasrga nisbatan sovuqqon bo’lgan, chunki u fransuz shamborini va italyan Montenblo qasrlarini xush ko’rar edi. Qasr doimiy bo’sh turaverdi, 1521-yil chaqmoq ta’siridan Filiarete minorasi qulab tushdi, omboridagi poroxning portlashi natijasida katta talofat ko’rdi. Yaxshiyamki, atrofdagilarga zarar tegmadi. Ispanlar boshqaruvi davrida qasr o’zining asl mudofaa vazifasini o’tadi. shahar mudofaa binolarini mustahkamlash vazifasi bilan ispan yer egasi Ferrante Gonzaga shug’ullanib, qasrni yulduz shaklidagi qurilishlar qatoriga qo’shdi. Napaleon boshqaruvi paytida, vatanparvar gersoglar hukmronligi- ga qarshi xalq bir necha marotaba imperatorga gersoglarning g’ururi bo’lgan sfors qasrini fransuz Bastiliya qasriga o’xshab buzib tashlash talabi bilan chiqishgan. Lekin imperator bu talabni rad etib, fransuz harbiylarini joylash uchun

qal’aning bir qator eski qurilmalarini qayta tiklashga buyruq berdi. Ko’p sonli zallar va eskirib ketgan fortifikatsion inshootlar buzib tashlanib, qasrning katta hududi skverga aylangan. 1833-yil qasrda katta masshtabli restavratsion ishlar boshlanib, sfors qasri o’rta asrlar ruhidagi romantik uslubini qayta tiklab oldi. Qasrning qayta tiklash ishlari ancha cho’zilib ketdi. 1861-yil umumiy mustaqil Italiya davlati qayta tiklangach, yangidan kuch to’planib qurildi. Qasr birinchilardan bo’lib qayta tiklanuvchi inshootlar ro’yxatiga tushib, rekonstruksiyasining loyihasi milanlik arxitektor Lukoy Bertrami tomonidan taklif etilgan. Loyiha qasrning VI asrlik umri davomidagi turli yozishmalarda keltirilgan ta’riflarga, qasrning mudofaasi tasvirlangan suratlarga qarab, ularni o’rganib chiqib ishlab chiqilgan. Qayta tiklangan qasrga ilk tashrif buyuruvchilar 1900-yilning bahor oyida kirishga musharraf bo’lishgan. Rasmiy restavratsiya ishlari 1905-yilda tugallangan. shundan keyin qasr shahar va shahar aholisiga sovg’a qilingan. o’tgan asrlar davomida qasrda bir qator muzeylar shakllana boshlandi. Qasrning birinchi qavatida muzeyning barcha boy eksponatlari joylashgan: Leonardoning freskasi, Bellinining polotnosi, Mantene, korredjo, Lippo va b.. Qasrdagi eng e’tiborga sazovor eksponat deb, buyuk Mikelandjoning oxirgi ishi, tugallanmagan haykal — “Petu Rondanini” hisoblanadi. Ikkinchi qavatdagi tinch galereyada musiqa asboblari galereyasi va sfors oilasiga tegishli bo’lgan o’rta asrning ajoyib gobelenlar (devorga osib qo’yiladigan suratli gilam) kolleksiyasi joylashgan.

Foydalanilgan adabiyotlar 1 . Илалов И . Музееведение . – Т .: Мусиқа , 2006. 2. Юренева Т.Ю. Музееведение. – Москва: Академпроект, 2003. 3. kuryazova D.T. o’zbekistonda muzey ishi tarixi. — T.: san’at, 2010. 4. Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика. – М.: Высшая школа, 2004. 5. Юренева Т.Ю. Музееведение. – М.: Академпроект, 2003. Xorijiy adabiyotlar 1. Mark Walhimer. Muzeums 101. Printed in the United states of America. 2015. 2. Bulding national Museums in europe 1750-2010. Linkoping. sweden. 2011. 3. Paul Getty Trust. The first treatise on Museums. Samuel quicheberg’s lnscriptiones 1565. Los Angeles. California. 2013. 4. Verlag Dr. Christian Muller-straten Munich. Introduction to Muzeology - the european Approach. Munich. 1998.

O'xshashlar

Ispaniya muzeylari

Polsha muzeylari

Shvetsiya muzeylari

Fransiya muzeylari

Germaniya muzeylari