ХIХ-ХХ Асрнинг биринчи чорагида узбек кишлок жамоаларининг этнографик хусусиятлари - Tarix - Referatlar

ХIХ-ХХ Асрнинг биринчи чорагида узбек кишлок жамоаларининг этнографик хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Х I Х-ХХ Асрнинг биринчи чорагида ўзбек қишлоқ жамоаларининг этнографик хусусиятлари Ўзбекистоннинг бозор муносабатларига ўтиши , ист и қлол мафкурасини яратиш , ҳуқуқий давлатни барпо этиш шароитида халқимизнинг азалий миллий қадриятлари бешиги — қишлоқ жамоаси анъана ва урф - одатларининг тарихий илдизларини чуқур илмий тадқиқ этиш ҳам тақозо этилмоқда . Ижтимоий ҳаё т имизда рўй бераётгаи туб ўзгаришлар , айниқса тарихий - маданий ва анъанавий қадриятларни тиклаш , уларни янгича баҳолаш халқимизнинг кўп минг йиллик тарихини истиклол мафкураси талаблари асосида холисона қайта яратишни кун тартибга қўйди . Республикамиз аҳолисининг аксарият қисми қишлоқларда яшаганлиги ҳисобга олинса, қишлоқлардаги ижтимоий-сиёсий ва маданий ҳаётни ташкил қилувчи ва бошқариб турувчи дастлабки бўғин ҳисобланмиш қишлоқ жамоалари тарихини ўрганиш ўзига хос аҳамият касб этади. Республика ҳудудидаги турли воҳаларда яшовчи халқлар турмуш тарзидаги ўзига хосликлар эса бу мавзунинг тарихий-қиёсий асосда ўрганилишини талаб қилади. Агар қишлоқ жамоаси ҳар томонлама тарихий-этнографик йўналишда тадқиқ этилиб алоҳида илмий объект сифатида мукаммал ёритилса Ўзбекистон қишлоқ аҳолисининг ижтимоий ҳаётини ўрганишдаги кўп масалаларга аниқлик киритилади. Айниқса миллий удум ва анъаналар ўз оҳорини анчагина сақлаб қолган Жанубий Ўзбекистон—Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятлари қишлоқ жамоаси тарихини ўрганиш ҳам ҳозирги истиқлол даврининг энг долзарб вазифаларидан бири ҳисобланади. Президент И. А. Каримов таъкиддаганидек: «Чуқур илдизи ўтмишдаги анъанавий жамоа турмуш тарзига бориб тақаладиган коллективлик асослари Ўзбекистон халқига тарихан хосдир. Катталарни ҳурмат қилиш, оила ва

www.arxiv.uz фарзандлар тўғрисидалик ғамхўрлик қилиш, очиқ кўнгиллилик, миллатидан қатъи назар одамларга хайрихоҳлик билан муносабатда бўлиш, ўзгалар кулфатига ҳамдард бўлиш ва ўзаро ёрдам туйғуси кишилар ўртасидаги муносабатларнинг меъёри ҳисобланади» 1 . Ер юзидаги барча халкдар тарихий тараққиётнинг умумий қонунлари асосида ривожланади, Лекин айрим халқлар ҳам шу тарихий тараққиёт йўлидан борса-да, объектив ва субъектив омиллар таъсирида ўзига хос ривожланиш йўлига эга бўлади. Шунинг учун ҳам алоҳида халқ қишлоқ жамоаси шакли ҳам турличадир. Дарҳақиқат, қишлоқ жамоаси тарихий тараққиётида умумий объектив қонуниятлар билан бирга ўзига хос хусусиятлар ҳам мавжуддир. XIX-XX асрнинг биринчи чоракларида Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятлари ҳудудларидаги қишлоқ жамоалари ўзига хосликлари билан биринчи марта илмий йўналишда тадқиқ этилмоқда. Ўзбек қишлоқ жамоасининг XIX-XX асрнинг биринчи чорагидаги тизимини ўрганиш мазкур жамоанинг илк тарихини қайта тиклаш имконини беради. Дарвоқъе, ўзбек жамоасининг бир қатор қадимий унсурлари сақланиб қолган. Ваҳоланки, бундай унсурлар қўшни ҳалқларда аллақачон йўқолиб кетган эди. Ўрта Осиё ва Кавказ халқларида жамоа турлича номлар билан юритилган. Бу ҳол яқин бир қатор халқларда жамоанинг ёндош номлар билан аталиши қадимда улар ўртасидаги азалий этник-маданий ва этногенетик алоқалардан гувоҳлик беради. Туркий тилли халқларда қишлоқ жамоаси илк ўрта асрларда «эл» атамаси билан юритилган. В. В. Радловнинг фикрига кўра, бу сўз қабила, 1 И. А . Каримов. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқ т исод, сиёсат, мафкура. Тошкент, 1993, 40 - бет.

www.arxiv.uz оила, бир жойда яшовчи кишиларни, умуман одамларни англатган 2 . Урхун- Энасой ёзуви ёдгорликлари эса «эл» атамаси қабилавий иттифоқ, давлат, халқ маъноларида қўлланилган. Озарбайжон тадқиқотчиси Г. А. Ражабов қадимий турк битиклариии ўрганиш асосида XII—XIII асрларда «эл» сўзи ҳудудий жамоани англатади деган хулосага келган 2 . Бу сўз тор ҳудуддаги жамоа мулоқотларида, Ўрта Осиё ва Кавказ халқлари ўртасида XX асрнинг бошларигача ҳам кенг истеъмолда бўлган. Хева хони Абулғозихон асарида «эл» сўзи қабила, қабилалар итгифоқи, халқ маъноларида қўлланилган 3 . С. П. Толстовнинг фикрича, «эл» сўзи қадимги Хоразмда фуқаролик жамоасини ифодалаган 4 . Корақалпоқларда эса XIX—XX асрлар чорагида «қон-қариндошлик ришталари билан боғланган одамлар асосини ташкил этган ҳудудий жамоа «эл» деб аталган 5 . «Эл» сўзининг ўзбеклар орасида анча қадимдан қўлланилганлигини ва ҳозир ҳам кенг маънода ишлатилиб келинаётганлигини яхши биламиз. Бу атама халқ, одамлар, мамлакат, ўлка, кишилар гуруҳи мазмунларини ифодалайди. Қишлоқ ёки бир гуруҳ қишлоқлар аҳолисини англатиш учун ҳам бу атамадан фойдаланилган. Бунда «эл» сўзи ҳудудий қўшничилик, қишлоқ жамоаси маъносида қўлланилган. Озарбайжон ва туркманларда «эл ери» атамаси жамоа ери маъносини ифода этган 6 . Араблар истилоси ва ислом дини ёйилганидан кейин кўпгина туркий тилли халқларда қишлоқ жамоаси «жамоат» атамаси билан номлана бошланган (жамоат — жамият, йиғилиш, гуруҳ, жамоа, қишлоқ, бир гузар ёки мавзеда яшовчи кишилар ҳамжамияти маъно-лари англатади). Бу сўз ўзбекларда «жамият», озарбайжонларда — «жамоат», туркман, қозоқ ва 1 Радлов В. В. Опьге словаря тюркских нар е чий. — Т. IV. ч. I. Спб. 1893, с. 804—805 . 2 Ражабов Г. А. Пережитки сельеко обшинного быта в дореволюционном Азарбайджане: Автореф. кнад. дисс. Баку, 1966, с. 70—71. 3 Кононов А. Н. «Родословная туркмен». Сочинсния Абулгазихана Хивинского. М.Л.: 1958, с. 55—76. 4 Толстов С. П. Древний Хорезм. М.: Изд-во Ан СССР. 1954, с. 259. 5 Есбергенов X. К вопросу о борьбе с персжитками устарсвших обичаев и обрядов.//Сов. этнография, 1963, N 5, с. 40. 6 Раж а бов Г. А. Курсатилган асар, 174-бет.

www.arxiv.uz қозон татарларида — «жамоҳат», қрим татарларда — «жемаат», абазаларда «жамаат» шаклларида маълум. Ўзбекларда ҳозир ҳам «жамоат ери», «жамоат жойи» сўзлари кенг қўлланилади. Қишлоқ жамоаси қўни-қўшничилик муносабатларига асосланган бўлиб, у авлодларининг ўзаро хўжалик, ижтимоий ва ғоявий яқинлиги туфайли бир-бирлари билан алоқада бўлган жамоа аъзоларининг ердан жамоа бўлиб фойдалапиши хўжалик бирлигини ташкил этган. Кишлоқ атрофидаги яйловлар, пичанзорлар, экиндан бўшаган ёки ҳайдаладиган ерлардан бутун жамоа аъзолари фойдаланишган. Суғориладиган унумдор ерлар эса XIX аср охири — XX аср бошларида Жанубий Ўзбекистонда хусусий мулкка айлана бошлаган эди. Қишлоқ жамоасининг ижтимоий бирлиги унинг маълум чегарага эга бўлганлигида эди. Жамоа аъзолари ўзига хос ҳудудий яқинликда яшаб, бир- бирларини жуда яхши билишган. Қишлоқ жамоаси ўз-ўзини бошқариш бўғинига эга эди. Жамоа аъзолари биргаликда ташқи хавфдан бир-бирларини ҳимоя қилишган. Қишлоқ жамоасининт тўй, байрам, дафн ва таъзия ма- росимларида, ўзаро ёрдам хашар-кўмак каби юмушларда уюшиб иштирок этганлигида намоён бўлган. Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятлари 1920 йилгача Бухоро хонлиги таркибига кирган эди. Қашқадарё вилояти маъмурий-ҳудудий жиҳатдан 6 та бекликдан (Қитоб, Шаҳрисабз, Яккабог, Чироқчи, Ғузор, Қарши), Сурхондарё вилояти эса 4 та бекликдан (Бойсун, Шеробод, Денов, Сариосиё) иборат эди. Хонликда 3 миллионга яқин аҳоли яшаб, 40 фоиз аҳоли шу иккала вилоят ҳудудида истиқомат қилган. Беклик ҳудуди ўз навбатида амлоқдорликларга, яъни йирик қишлоқларга бўлинган бўлиб, уларни қишлоқ оқсоқоллари — аминлар бошқарган. Жамоанинг маъмурий вазифасини амалдорлар, жойларда эса қишлоқ жамоалари оқсоқоллари бажариштан.

www.arxiv.uz Жанубий Ўзбекистонда қишлоқ жамоаси давлат органлари томонидан бошқариб турилган ҳамда ҳуқуқий, хўжалик ва ижтимоий муносабатларни ўз назоратига олган. Минтақада қишлоқ жамоалари ўзларининг мустақиллиги, жамоа бўлиб ўзаро меҳнат қилиши, турмушининг бирлиги анъанаси, оила- никоҳ алоқалари билан ажралиб турган. Қишлоқ жамоаси ўз яйлови, булоғи, пичанзорига эга бўлиб, аҳоли улардан умумий тарзда фойдаланган. Сартарош, темирчи, подачи, чўпон, дурадгор ва бошқалар жамоа аъзоларига хизмат қилишиб, меҳнати эвазига натура тарзида ҳақ олишган. Шунингдек, ҳар бир жамоанинг ўз тегирмони, обжувози, самовари, умумий қозони («қора қозон», «тўй қозони», «маърака қозони») ва бошқа жиҳозлари мавжуд бўлиб, умумий тарзда фойдалаништан. Қишлоқ йигини, оқсоқоллар, оқсоқоллар кепгаши, элликбошилар, мироблар қишлоқ жамоасини бошқарганлар. Йиғинда оқсоқол ва унинг ёрдамчиси, элликбоши, мироб, сартарош, ошиазлар сайланган. Қишлоқ жамоасини маъмурий, хўжалик ва ижтимоий бошқаришда оқсоқолнинг ўрни айниқса катта бўлган, албатта. Оқсоқолни сайлашда унинг обрўси, иш юритиши, тадбиркорлигига айниқса катта эътибор берилган. Оқсоқол қишлоқ йиғинига раҳбарлик қилган, жамоага қарашли ерларнинг назоратини таъминлаган, йўл, кўприк ва бошқаларнинг аҳволини текширган ҳамда жамоат жойларидаги тартиб, интизом ва тозалик сақланишига бошчилиқ қилган. У жамоадаги урф-одат ва маросимларнинг бажарилишни ҳам назорат қилган ва низоларни бартараф этган. Жамоанинг ёрдамга муҳтож аъзоларига ғамхўрлик қилиб ёрдам уюштирган. Оилавий ва жамоа ҳ ашарларини ташкил этишга ҳам оқсоқол бош-қош бўлган. Қишлоқ жамоаси эркакларининг тўпланадиган жойлари — меҳмонлар учун меҳмонхоналар, жамоа жойлари — гап-гаштакхона (гапхона), чойхона ва мачит бўлган.

www.arxiv.uz Турли бахтсизликлардан халос бўлиш учун кўпчилик бўлиб худойи қилиш жамоа ҳаётида муҳим роль ўйнаган. Худойи одатда ўзаро маблағ тўплаш ёки баъзи ўзига тўқ кишиларнинг саховати билан ўтказилган. Қашқадарё воҳасида ўтказиладиган «дарвишона» маросими ҳам шунга ўхшаш бўлиб, жамоанинг сайъ-ҳаракати билан уюштирилган. Худойи одатда жамоа мачитида ўтказилиб, бутун жамоа аъзолари қатнашган ва таомни истеъмол қилишга қўшни жамоалардан ҳам одамлар таклиф этилган. Наврўзда сумалак ҳам жамоа аъзоларининг фаол иштирокида тайёрланган. Жамоат ишлари — суғориш тармоқлари, ҳовуз, қудуқларни тозалаш, мачит, чойхона қуриш, йўл ва кўприкларни тузатиш каби юмушлар жамоа иштиро-кида ҳашар уюштириш орқали бажарилган. Жанубий Ўзбекистонда ёш авлодни тарбиялашда айниқса қишлоқ жамоасининг ўрни беқиёс бўлган. Инсоннинг етук бўлиб камол топиши фақат ота-онанинг эмас, балки жамоанинг асосий вазифасига кирган. Ҳар бир ўғил-қизнинг маънавий баркамол бўлиши учун жамоа қайғурган, Катталарни ҳурмат қилиш, ки чикларни эъзозлаш, салом-аликка ўргатиш ёшлигидан бошлаб уқтирилган. Жамоадаги удум ва аньаналарни бажариш ҳам назорат қилинган. Хуллас, жамоа тирик организм каби бутун аъзолар фаолиятида беқиёс роль ўйнаган. Маълумки, инсон жамоада туғилиб ўсади ва камолга етади. Гўдак таваллуд топган давридаги расм-русумлар, ирим-сиримлар, шод-хуррамлик, тўй-томошалар, ўйин-кулгилар, ўсмирлик даври урф-одатлари, байрамлар, ҳашар-кўмак юмушлари, дафн ва таъзия маросимлари, хуллас, умргузаронликнинг барча яхши-ёмон кунларидаги турфа таомиллар жамоатчиликнинт иштирокида ўтказилган. Жамоа назаридан ҳаттоки етим- есирлар ва бева-бечоралар ҳам четда қолмаган. Жамоанинг ўзига хос ёзилмаган «темирқонун»лари мавжуд бўлиб, унга барча аъзолар, мавқеидан қатъи назар, сўзсиз бўйсунишган.

www.arxiv.uz Жамоа кенгашида турмуш ва ҳаётнинг энг долзарб масалалари адолатли муҳокама қилинган ва ўз ечимини топган. Жамоа оқсоқоли кайвонилар, ёши улуғ эркак ва аёллар билан бамаслаҳат иш тутган. Жамоа ўз аъзоларининг дахлсиз, тинч-тотув, меҳр-оқибатли ва баҳамжиҳат умургузаронлик қилишини ҳам таъминлаган. Деҳқончилик, чорвачилик ва ҳунармандчилик, хуллас, хўжаликнинг бошқа барча соҳаларидаги меҳнатталаб юмушларининг ҳаммасини жамоа аъзолари бажаришган. Халқимиз удумига кўра жамоа ҳаёти ва юмушларида иштирок этиш ҳар бир вояга етган инсоннинг энг асосий бурчи бўлган. Жамоатчилик юмушларида фаол қатнашганлар элда эъзозланган, иштирок этмаганлар эса жамоа назаридан четда қолган. Кундалик оддий юриш-туриш, салом-аликдан тортиб инсонийликнинг барча таомил ва қоидалари жамоа нигоҳида бўлган. Мустақиллик шароитида миллий қадриятларини чуқур ўрганишга бўлган интилиш асрлар оша сақланиб қолган урф-одатларимизнинг тўла қайта тикланишига шарт-шароит туғдирди. Жамоавий муносабатларнинг қайта жонланишига давлатимиз томонидан ҳам катта эътибор берилмоқда. Фуқаролар ўз-ўзини бошқа-рувининг муҳим жамоатчилик органи— маҳалланинг мавқеи қайта тикланди. Маҳалла инсонлар ўртасида яхши қўшничилик, ўзаро ҳурмат ва инсонпарварлик туйғуларини шакллантиришда муҳим роль ўйнамоқда. Аҳолининг эҳтиёжманд табақалари манфаатларини ҳимоя қилиш ва уларга ёрдам кўрсатишдек савобли ишларни. бажармоқда. Жамоавий урф-одат ва удумларимизга қайта қаёт бахш этилиши мустақиллик заминларини мустаҳкамлашга ҳам катга ҳисса қўшмоқда. Халқимизнинг энг ноёб мероси—ўзбек қишлоқ жа-моаси азалий анъана ва урф-одатларини қарор топтириш ҳамда кундалик ҳаётда унга амал қилиш келажаги буюк давлат миллий мафкурасини янада қарор топтиришнинг асосий шартларидан биридир.

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Узбек давлатчилигимиз ХVI-ХIХ асрларда

XVII асрнинг биринчи ярмида Франция

Этнологиянинг ижтимоий фанлар тизимида тутган ўрни. Унинг асосий тушунчалари ва ўзига хослиги

ХХ асрнинг 50-80 йилларида озодлик гояиарининг Узбекистонга таркалиши

ХIХ асрнинг иккинчи ярмида Туркистонда Чор Россияси мустамлакачилик сиёсатига карши миллий озодлик харакатлари