ХХ асрнинг 50-80 йилларида озодлик гояиарининг Узбекистонга таркалиши - Tarix - Referatlar

ХХ асрнинг 50-80 йилларида озодлик гояиарининг Узбекистонга таркалиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

131 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz ХХ асрнинг 50 - 80 йилларида озодлик ғояиарининг Ўзбекистонга тарқалиши РЕЖА 1. 1. Совет тузумининг қатағонлик сиёсати ва халқ озод л ик ҳаракатининг янги босқичга кўтарилиши. 2. 1989 - 1991 йилларда Мустақиллик учун кураш 3. Мустақилликнинг ўзига ҳос ҳусусиятлари ва б у юк тарихий ўзгаришлар

www.arxiv.uz . «СОЦИАЛИЗМ» ТУЗУМИНИНГ МОҲИЯТИ ВА ЙЎНАЛИШИ XX аср жаҳон тарихида алоҳида ўрин эгаллайди. Бу даврда ҳаёт икки йуналишда кечди: бир томондан демократия, фан ва техника ривожланиб, тараққиёт юқори босқичга кўтарилди. Иккинчи тарафдан даҳшатли фожеалар рўй бериб 100 миллионлаб кишиларнинг естиги қуриди, мисли курилмаган вайронагарчилик ва талафотлар курилди. Авваломбор биринчи жаҳон уруши, совет давлатининг ўрнатилиши ва иккинчи жаҳон уруши инсоният бошига жуда катта офат ва кулфатларни еғдирди. Айниқса большевиклар бошлиқ «социализм» тузумини бунёд этилиши бутун жаҳон аҳлини ларзага содци. Унинг инсоният ҳаётига келтирган талофати ва азоб-уқубатларининг саноғи ва чегараси йўқ. Хуш, «социализм» тузумининг моҳияти ва йўналиши нималардан иборат? Биринчидан, сиёсий жиҳатдан олганда Ўзбекистонда миллий давлат, миллий қўшин ва миллий бошқарув тизими ташкил этилмади. Уларнинг ўрнига мустамлакачилик сиёсати ва миллий зулмни таъминловчи тоталитар тизим ўрнатилиб, Ўзбекистон амалда Россиянинг таркибий қисмига айлантирилди. Тўғри, Республика мақоми берилиб, парламент, конституция, байроқ, мадҳия ва герб жорий этилди. Аммо, уларнинг ҳаммаси «хўжакўрсинга» қилинган бўлиб, найрангбозликдан бошқа нарса эмас эди. Чунки ресггублика ва унинг халқига сиёсий ва инсоний ҳуқуқлар берилмай, қаттиқ назорат ва таъқиб ҳукм сурди. Гарчанд раҳбарлик лавозимларига ўзбеклар ҳам қўйилган бўлсада, лекин улар марказнинг ўта итоаткор хизматкорлари эди, холос. Уларнинг зиммасига коммунистик ғояларнинг самарадорлигини таъминлаш, турлитуман бойлик ва даромадларни икки қўллаб марказ хазинасига топшириш юклатилган. Шуни унутмаслик керакки, Ўзбекистон раҳбарлари «занжирбанд ҳукмдорлар» бўлган эдилар. Бу ҳолат қулчиликнинг энг муҳим белгиларидан биридир. Қулчилик сиёсий қатагонларда ўз ифодасини топди. Авваламбор, халқнинг бу адолатсиз қатағонларга қарши оммавий равишда бош кутармай каттакичик мажлисларда уни қувватлаши ва партияга миннатдорчиликни изҳор этишининг ўзи ҳам қул табиатликни кўрсатади. Бундай йиғинлар мактабларда ҳам ўтказилиб уқитувчилар ва пионерларнинг: «Халқ душманларига ўлим!», «Яшасин жонажон партиямиз», деган сўзлари ҳамон эсимда турибди. Мана шундай йигинларнинг бирида мактабимиз директори: «Партия душманларини қириб ташлаймиз, бизнинг талабимиз шу», деб роса бақирибчақирган эди. Чамаси, икки ҳафта ўтганидан кейин «директорнинг ўзи халқ душмани экан, сири очилиб қолибди», деган сўзлар тарқалди. Қулчиликнинг энг даҳшатлиси ва фожеалиси, қатагон воситасида миллионлаб кишиларнинг иқлим шароитлари ниҳоятда оғир жойларда мажбурий суратда ишлатилишида ҳам кўзга ташланади. Маҳбусларнинг мазкур жойлардаги лагерларда қул меҳнати ўзининг юксак даражасига кўтарилди.

www.arxiv.uz Қулчилик аломатлари ўзбек, қримтатар, чечен, ингуш, турк месҳетилари ва бошқа миллат вакилларининг сургун қилинишида ҳам кўринди. Шуни ҳисобга олиш керакки, қулдорлик тузуми оммавий равишда қатагон ва сургунларни уюштириш имконини туғдирди. Бошқа тузум шароитида уларни ташкил этиш амримаҳол эди. Коммунистик партиянинг улуғмиллатчилик сиёсатининг амалга оширилиши ҳам қулдорлик тузумини бунёд этилишини тақозо этган эди. Ўзбек тилининг камситилиши ва унга давлат мақоми берилмаслиги, рус тилини иккинчи она тили деб баҳоланиши қулчиликни янада мустаҳкамлади. Хуллас, юқорида шарҳланган омиллар қулдорлик тузумининг сиёсий асосини ташкил этган эди. Иккинчидан, маълумки, совет даврида минг йиллармобайнида ҳукм суриб келаётган иқтисодий тизимни тубдан ўзгартириш вазифаси қўйилди. Бунга биноан хусусий мулкчилик, эркин бозор ва савдосотиқ, эркин ишбилармонлик ва ишлаб чиқариш тақиқланди. Халқнинг қулидаги ерсув, бойлик, савдо шоҳобчалари, саноат корхоналари, қўйингчи, табиатдаги барча жонли ва жонсиз борлиқ совет давлатининг мулкига айлантирилди. Шу тарзда, совет ҳукумати бир неча минг йиллар мобайнида инсон кашф эттан ва ривожлантирган хусусий мулкчилик ва эркин бозорни қўпориб ташлади. Ваҳоланки, хусусий мулкчилик инсонни еввойиликдан ҳоли этиб, оила, давлат ва тараққиётга асос солган муҳим омил ҳисобланган. У туфайли ҳайвондан фарқ этувчи инсон деган улуғ зот шаклланган. Хусусий мулксиз жамиятнинг яратилиши дарҳол мисли курилмаган фожеаларни юзага келтирди. Чунончи, бутун мамлакат бўйлаб очарчилик, қаҳатчилик ва оммавий касалликлар юзага келиб, миллионлаб кишиларнинг естиғи қуриди. Бундан ташқари хусусий мулкка қарши курашлар жараёнида минглаб кишилар ўлдирилди, ҳибсга олинди ва сургун қилинди. Хусусий мулксизлик кўп одамларнинг кўзини оч ва ташмачи қилиб қўйди. Масалан, нон заводида ишловчи нонни, ун заводида ишловчи унни, тикувчилик корхонасидагилар кийим-кечакни, гўшт комбинатидагилар гўштни, қўйингчи, ҳар бир корхона ва ташкилотда ишловчилар озиқ-овқат ва бошқа маҳсулотларни бекитиб олиб чиқишга мажбур бўлганлар. Расмий суратда «ташмачи» деб ном олганлар томонидан давлат мулкини талаш оммавий тус олиб кетганлиги учун милиция ходимлари рейд ўтказиб турганлар. Улар ишчихизматчиларни корхонадан чиқаётганда тинтув ўтказиб, молларини олиб қолар эдилар. Бундай моллар ҳажми миллион сўмларни ташкил этиб, тегишли маълумотлар матбуотда эълон этилиб турилган. Колхоз ва совхозларда ҳам ташмачилик кенг қулоч ейганлигини биламиз. Ташмачилик ва юлғичлик ҳақида гапиришдан мақсад шуки, улар ҳам қул табиатликнинг таркибий қисми бўлмиш боқимандалик кайфиятидаги кишилар томонидан қилинадиган иш эди. Ташмачилик, юлғичлик ва умуман, давлат мулкини талонта рож қилмасликнинг ҳеч иложи йўқ эди. Негаки, борйўғидан айрилган халқнинг давлат томонидан белгиланган оз миқдордаги маошдан ташқари даромад манбаи йўқ эди. Чунки юқорида кўрсатилганидек, табиат оламдаги барча борлиқ ва ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг ягона

www.arxiv.uz эгаси давлат ҳисобланиб, даромадлар унинг хазинасига дарё каби оқиб борар эди. «Ҳаммамизга маълумки, — дейди Президентимиз Ислом Каримов, — биз сўнгги 70 йил мобайнида давлатга қарамлик ва сиғиниш ҳолатида яшадик. Мамлакатдаги барча бойликларнинг, мулкнинг эгаси давлат деб ҳисоблаб келдик. Қайси масалани олмайлик, давлат манфаати биринчи ўринда, фуқаро, шахс манфаати эса деярли ҳисобга олинмаслиги эски конституцияларнинг ҳар қайси моддасида яққол кўзга ташланар эди».' Дарҳақиқат, мамлакатда ягона давлат мулк эгалиги ҳукм суриб, ҳатто одамларнинг ҳаёти ва тақдири ҳам давлатнинг қўлида бўлган. Шундай қилиб кўрдикки, хусусий мулкчилик ва унга боғлиқ турли соҳаларнинг тақиқланиши, шахсий ташаббус ва манфаатдорликнинг бўғилиши, мажбурий меҳнат, ишга яраша ҳақ тўламаслик, боқимандалик ва «қорин тўйса бас» деган туйғулар қулчиликнинг иқтисодий заминини яратди. Учннчидан, қулчилик маънавий ҳаётда ҳам ўз ифодасини топди. Чунончи, миллий ҳис-туйғулар, ўз-ўзини англаш, ватанпарварлик, ғурурланиш, фахрланиш ва бошқа олий инсоний фазилатлар ҳибсга олинди. Ўз она юртига содиқ кишилар «миллатчи, халқ душмани» ва «империализм айғоқчилари» сингари қалбаки" айбномалар билан отилди ва узоқ мудцатли қамоққа ҳукм қилинди. Ҳатто, уларнинг оила аъзолари ҳам қамалди ёки таъқиб остига олинди. Уларнинг орасида узоқ жойларга сургун қилинганлари ҳам бор эди. Шу равишда, миллий ғоя ва маънавиятга зарба берилиб, улуғмиллатчилик сувлари билан суғорилган коммунистик ғоялар кишилар онгига зўравонлик билан сингдирилиб борилди. Уни амалга оширишда тарих, фалсафа, КПСС тарихи, илмий коммунизм, атеизм, адабиет, иқтисод ва ҳуқуқшунослик соҳалари жалб қилинди. Матбуот ва оммавий ахборот воситалари ва санъат тармоқлари ҳам коммунистик ғояларни зур бериб тарғибот қилганлар. Натижада маънавиятда миллийлик йўқолиб, у коммунистик ғояларнинг асирига айланди. Айниқса, ислом^дидидинг ^ақиқланиши, масжид ва мадрасаларнинг епилиши ва тарихий ёдгорликларнинг вайрон қилиниши, тарих фанининг сохталаштирилиши маънавий ҳаётни янада қаттиқ қашшоқлаштирди. Айни пайтда, ўзбек халқининг утмиш замонларда фан ва маданият соҳаларида қулга киритган ютуқлари инкор этилди. Умуман айтганда, ўзбек халқининг миллий ғоя ва маънавиятига зарба берилиб, ўрнига коммунистик ғоянинг киритилиши қулчиликнинг муҳим аломатлари ҳисобланади. Чунки, бу ғоя улуғмиллатчилик ва қулчиликни ўзида акс эттирган эди. Туртинчидан, совет даврида шаклланган қулчиликнинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд эди. Чунончи, биз бошимиздан кечирган бу қулчилик билан қадимги Юнон, Рим ва бошқа давлатлардаги қулчилик ўртасида асосий негизи бўйича фарқ йўқ. Чунки, бу ҳар иккала даврда қуллар хусусий мулкчилик, ишлаб чиқариш қуроллари, сиёсий ва инсоний ҳуқуқлардан маҳрум этилиб, «темир қафас»да ушлаб турилди. Утмиш замонларда қуллар асосан урушларда асир олинган ёки бўйсундирилган кишилардан ташкил топган. Шунга ўхшаш большевиклар ҳам Туркистонни урушиб олиб,

www.arxiv.uz халқини қуллик балосига мубтало этди. Совет даврида қулчиликнинг маъноси анча кенгайиб, ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб туради. Қадимги замонларда натурал хўжалик ҳукмронлик қилганлиги учун қуллар озиқ-овқат, кийимбош ва турар жой билан таъминланган. Совет даврида эса пул муносабатларининг кенг кўламда ривожланганлиги учун қулларнинг иш ҳақи маош тариқасида тўланди. Хусусий мулки ва бойлиги бўлмаган халқ фақат маошга тикилиб қолди! У маошсиз қолмаслик учун давлат кўрсатган чизиғидан чиқмасликка ва унга сажда қилишга ҳаракат қилган. Давлат шу тариқа маош воситасида халқни ўзига ипсиз боғлаб, хоҳлаган куйига ўйнатаберди. Қадимги вактларда бўлганидек, совет ҳукумати қулларни турар жойлар билан таъминлаб турди. Аммо ҳаммани бирданига турар жой билан таъминлашнинг иложи бўлмаганлигидан, хусусий уй қуришга рухсат берилди. Лекин келажақца бундай уйларнинг астасекин тамомила йўқ қилиниши турган гап эди. Уларнинг ўрнини давлат томонидан қурилган уйлар билан алмаштириш жараёни кетмоқда эди. Совет даврида қулларни сотиш ва сотиб олишга эҳтиёж қолмади. Чунки мамлакат ичида ҳам, хорижда ҳам қул бозорлари бўлмаган. Давлат қулларнинг ягона эгаси бўлганлиги учун унга харидор йўқ эди. Қадимги қулдорлик давлатларда аҳоли озод ва қуллардан иборат икки қисмга бўлинган эди. Давлатнинг ҳам, озод яшаеттан кишиларнинг ҳам қуллари бўлиб, улар қул савдоси билан шуғулланганлар. Совет даврида эса фуқаролар озод кишилар ва қулларга бўлинмай уларнинг барчаси қуллик шароитида яшаганлар. Шўро давлати миллионлаб кишиларни қуллик ҳолатида ушлаб турган. Шунинг учун ҳам қулларнинг давлатга тегишлилигини англатувчи «биз партиянинг солдатларимиз», «бизлар давлат одамларимиз», каби иборалар юзага келган. XX асрда фан ва техника шу даражада юксалдики, усиз у ёки бу давлатнинг ривожланиши мумкин эмас эди. Коммунистик партия буни яхши англаган ҳолда маориф, олий ва ўрта таълим тармоқларини, фан ва маданиятни ривожлантириб, саводсизликни тугатди. Мутахассис ва олимларни етиштирди. Бу ерда савол тугилади. Наҳотки, шўро даврида етиштирилган ўқитувчилар, врачлар, агрономлар, мухандистехник ходимлар, олимлар ва бошқа соҳа эгалари қул бўлган бўлсалар? Бунга, «Ҳа, росмана қуллар бўлишган, лекин саводли ва билимли қуллар эдилар, холос», деб жавоб бериш мумкин. Чунки, улар юўорида кўрсатилганидек, сиёсий ва инсоний ҳуқуқ, хусусий мулкчилик, миллий маънавият ва диндан маҳрум этилган «партиянинг солдатлари» ҳисобланган. Шунингдек, улар мустақиллик ва озодликни барбод этган коммунистик ғоялар билан заҳарланган. Шу муносабат билан: — Домла, айтингчи, шўролар даврида сиз ҳамўзингизни малакали қул деб ҳис этганмисиз? — деган савол туғилади. Ҳа, мен ва бошқа олимлар юқори малакали ва тажрибали қуллар бўлганмиз, — деб жавоб бераман. Чунки, бизлар олдинги сафда туриб коммунистик ғоя ва «социализм»нинг энг адолатли ва афзал тузум сифатида кўкларга

www.arxiv.uz кутарганмиз. Ваҳоланки, мустамлакачилик, зулм, бебаҳо бойликларимизнинг таланиши кўз ўнгимизда содир бўлаётган эди. Аммо бирортамиз отилиб чиқиб партиянинг сиёсатига қарши чиқмадик. Аксинча, партияни олқишладик. Бунга ўта эҳтиёткорлик ва жасоратсизликни туғдирган қул табиатлигимиз сабаб бўлган. Агар бизлар том маънодаги озод кишилар бўлганимизда босқинчилар зулмига қарши курашишимизга шубҳа йўқ эди. Чунки, онги ва қалби озодлик ғоялари билан суғорилган кишиларнинг миллатпарварлиги жўш уриб мардонавор курашади. Буни яхши англаган совет давлати халқни қуллик кишанлари билан боғлаб қўйди. Бу ўз самарасини бериб, 20йиллардан то қизил империя йиқилгунга қадар бўлган даврда зулмга қарши қўзғолон кўтарилмади. Аксинча, коммунистик партия ва давлат сиёсатига куркўрона эргашиш ва улуғлаш авжига миниб бораверди. Бундай ҳолат қишлоқ аҳолиси орасида ҳам содир бўлиб, қул меҳнати мисли кўрилмаган даражада азоб-уқубат ва талофатларни келтирди. Давлат томорқа ер бериб, деҳқонларни ўзига ипсиз боғлаб қўйди. Бордию улар ишлашдан бош тортсалар, томорқа тортиб олиниб, ўзлари ҳайдалган. Пахта яккаҳокимлигининг ҳукм суриши деҳқонларни қулчилик ботқогига қулоғигача ботириб юборди. Совет даврида онгли равишда кимёвий ўғитлари билан ер, сув, ҳаво ва озиқ-овқат маҳсулотларининг заҳарлантирилганлигининг, оммавий касаллик ва ўлим кучайганлигини унўтиб бўлмайди. Ўзбек аёлларининг умри совет давридаёқ меҳнат фронтида чириганлигини инсоният тарихи билмайди, дейсизми?! Улар, асосан давлат учун ишлашга мажбур қилинди. Улар аёлларга хос нозик фазилатларни йўқотиб «дағаллашдилар». Бу хусусда совет даврида бир деҳқон йигит билан суҳбатимни келтириш масалани янада ойдинлаштиради. Фарғонанинг Водил деган жойидаги чойхонадаўтирганимизда шоғирдим Исмоилжоннинг таниши, ўрта ешлардаги деҳқон бир коса ош билан енимизга келиб ўтирди. Саломалиқдан сўнг деди: «Бир йилда бир маротаба шу ерга ёки Шоҳимардонга хотиним ва болаларим билан келиб бир оз дам олгандек бўламиз. Мен Россияда армияда хизмат қилиб юрган вақтимда рус аёлларининг кўриниши тоза ва еқимлилиги ҳамда қўллари юмшоқлигини кўриб ҳавасим келган. Шунда қишлоғимиздаги аёлларнинг ниҳоятда оғир меҳнати, қўллари ва оёқлари ерилиб ҳамда дағаллашиб кетганлиги кўз ўнгимда гавдаланиб хафа бўлганман. Ҳув анави менинг хотинимга кўз ташланг, домла, қовжираб ётган «копченний балиқ»қа ўхшаб қолган. Унга раҳмим келади, негаки, бир кечакундузда 20 соат меҳнат қилиб, дам олиш ва ҳаммомни, пардоз ва яхши кийинишни унўтиб юборган. Ҳатто, хотиним пахтазорда ишлаётганда дард тўтиб қолибди. Уни туғуруқхонага олиб кетаётганда, машинада кўзи ёриб, бир ўлимдан қолган эди». Шуни Исмоилжон у еқбу еққа аланглаб: «Ука, секинроқ гапир, бировлар эшитса, сиёсий тус бериб ғалвага қоламиз», деб қуйди. Бу олдий деҳқоннинг сўзлари фақат унинг хотинининг эмас, балки қишлоқлардаги ҳамма аёлларнинг ачинарли ҳолатини ифода этган эди. Хулоса қилиб айтганда, биринчидан, Шўро даврида Ўзбекистонда қуддорлик тузумининг сиёсий асослари қуйидагича бўлган. Авваламбор миллий давлат

www.arxiv.uz ва қўшинни ташкил этишга йўл берилмай, мустамлакачилик ва улуғмиллатчилик сиёсати амалга оширилди. Республика раҳбарлари мустақил равишда ички ва ташқи сиёсатни юргизишдан маҳрум этилиб, улар амалда марказнинг итоаткор хизматкорлари эди, холос. Ўзбек тилига давлат мақоми берилмади, миллий пул жорий этилмади. Халқ оммасига сиёсий ва инсоний ҳуқуқлар берилмай бутун мамлакат «темир панжара» билан ўраб олинди. Унинг сиёсий фаолияти бўғилди ва ташқи дунё билан алоқа қилишга йўл берилмади. Республика мисли курилмаган сиёсий қатағонни қаттиқ назорат ва таъқибларни бошидан кечирди. Иккинчидан, қулдорлик тузумининг иқтисодий замини қуйидагича кечган: хусусий мулкчилик, эркинбозор ва савдосотиқ, эркин ишбилармонлик ва ишлаб чиқариш тақиқланди. Табиатдаги барча жонли ва жонсиз борлиқлар, ишлаб чиқариш маҳсулотлари ва бошқа турлитуман бойликлар давлат мулкига айлантирилди. Натижада якка давлат мулк эгалиги юзага келиб, халқ бамисоли илдизи қирқиб ташланган дарахтга ухшатиб қуйилди. Меҳнаткаш омма маош воситасида давлатга чамбарчас боғлаб қўйилиши ва бошқа даромад манбаи қолмаганлиги уларни давлатга сиғиниш ва итоат этишга мажбур қилди. Ўзбекистондан пахта, ипак ва нознеъматлар, олтин, газ, вольфрам ва бошқа ноеб бойликлар тинимсиз олиб чиқиб кетилди. Салоҳиятли саноат тармоқлари Иттифоқ вазирлигига буйсундирилиб, даромадлар марказ чунтагига тушди. Республикага тайёр саноат маҳсулотлари кўплаб келтирилиб, халқ янада қаттиқроқ шилинди. Натижада Ўзбекистон Россиянинг хом аше манбаи ва тайёр маҳсулотлар бозорига айланиши ҳам қулчилик тузумининг асосини яратди. Учинчидан. Қулчиликнинг белгилари маънавий ҳаётда ҳам намоён бўдци. Дин тақиқланиб, масжид ва мадрасалар епилди. Дин пешволари оммавий равишда отилди, диний китоблар еқилди ҳамда тарихий обидаларнинг талайгина қисми бўзиб ташланди. Миллий ҳис-туйғулар, ўз-ўзини англаш, ватанпарварлик, ғурурланиш ва фахрланиш сингари олий фазилатларга зарба берилди. Оламшумул аҳамиятга молик бой тарихимиз сохталаштирилди. Уни холис ўрганиш ва тарғиб қилишга йўл қуйилмади. Миллий турмуш тарзига қарши ўлароқ, «совет турмуш тарзи» тадбиқ этилди. Шу равишда миллий ғоя ва маънавият ҳибсга олиниб, ўрнига коммунистик ғоя зўравонлик билан киритилди. Бу ғоя халқнинг онги ва дунёқарашини қоронғилаштириб чегаралаб қўйди. У қулчилик тузумининг йўналтирувчи кучи ҳисобланди. Тўртинчидан. Юқорида шарҳланган фикрлар шу ҳақда гувоҳлик берадики, совет даврида «социализм» эмас, балки «қулдорлик» тузуми ташкил топган. Мамлакатда ягона давлат мулк эгалиги ҳукм суриб, фуқаролар унинг жонли мулкига айлантирилди. Шунга монанд равишда қуллар ҳам ўз-ўзидан давлатники бўлиб қолди. Шу боис, совет даврида қуддорлик давлати шаклланган дейилса, асло хато бўлмайди. Шуни айтиш лозимки, тарихда бунга ўхшаш жуда катта қулдорлик давлати бўлган эмас. Чунки унинг қўл остидаги барча халқлар қулга айлантирилди. Шунинг учун ҳам қулчилик мисли кўрилмаган даражада ўзининг энг юқори чўққисига кўтарилди. Аммо,

www.arxiv.uz қулчилик вақтларнинг ўтиши билан қизил империяни ичидан чиритиб бораверди. Чунки, қулчилик аллақачонлар ошини ошаб, ёшини яшаб, тарих ёдгорлигига айланган эди. Эндилиқда қадимги даврлар ўтиб, бутун жаҳон бўйлаб озодлик ғоялари ҳукм суриб, фан ва маданият тараққиёти гуркирамоқда. Мана шундай янги замон шароитида қулчиликнинг пайдо бўлиши ғайритабиий ҳол эди. Хўш, шундай экан, нима учун совет даврида қулчилик юзага кедци? Бунинг асосий сабаби, бутун мамлакатда социализм тузумини қуриш учун шартшароит мутлақо етишмаган эди. Ахир, коммунистларнинг доҳийси К. Маркс социализмни фақат бутун дунёда ялписига тараққиётга эришгандан кейингина бунёд этиш мумкин, деган эдику? Бунга эришиш учун яна юз йиллар керак бўладику. Россия Оврупо мамлакатлари орасида ҳар жиҳатдан энг қолоқ мамлакат сифатида донг чиқарганди. Унинг қўл остидаги мустамлакалар ундан ҳам қолоқ мамлакатлар бўлганди. Масалан, Туркистон ўлкаси шулар жумласидандир. Бироқ В. И. Ленин бошлиқ большевиклар шароит етилмаганлиги билан ҳисоблашмай, бир мамлакат доирасида ҳам социализм қурамиз, деб жар солдилар. Улар шароит етилмаганлиги боис социализмни қирғинбарот ва қул меҳнати билан бунёд этишга қаттиқ киришдилар. Шу тарзда коммунистик партия бир мамлакатда социализмни қурамиз, деб биринчи хатога ва уни зўравонлик билан амалга оширамиз деб, иккинчи хатога йўл қўйди. Бу хатолар партия ўйлаганидек, социализмни эмас, балки қулдорлик давлатини юзага келтирди. Бу билан тарих ғилдираги олдинга эмас, балки бир неча юз йилларга — орқага юргизидци. Шунинг учун ҳам бу давлат янги замон тараққиётига мос тушмай, ғайритабиий воқеа деб баҳоланди. Уни тиштирноғигача ядро ва бошқа даҳшатли қуроллар билан қуроллаюшшга қарамай, урушсиз ағдарилишига худди шу қулчиликнинг ўзи сабаб бўлди. Бордию, ушбу фшфларга қўшилмайдиган олимлар топилса, совет даврида қандай тузум бўлганлигини ўзлари айтишсин. Шуни ҳам қайд қилиш керакки, 70 йилдан ортиқ даврда хусусий мулкчилик, эркин бозор ва савдосотиқ, диннинг тақиқланиши, феодализм ёки капитализм тузуми ҳақида гапиришга йўл берилмади. «Социализм»нинг қурилмаганлиги «отнинг қашқасидек» ҳаммага маълумдир. Шундай қилиб совет даврида том маънодаги қулдорлик тузуми ташкил топган эди. Бунга Россия матбуот саҳифаларини ҳам ўқиб тўла ишонч ҳосил қилиш мумкин. Жумладан, «Аргументн и факти» газетасида (2000 й., 45сон) Максим Оришак ва Сергей Осипов деган муаллифлар совет даврида қулчилик тузуми ҳукм сурганлигини уқдириб ўтганлар. Ўша газетада бошқа муаллиф Компартия томонидан мамлакат бўйича 40 млн. кишилар қириб ташланганлигини ёзган. Хуллас, ўша даҳшатли ва мудҳиш даврда қулдорлик давлати юзага келганлигини ҳеч инкор этиб бўлмайди. «Қуллик ва мутеълик исканжасидан, — дейди юртбошимиз Ислом Каримов, — озод бўлиш, қадни баланд тутиш, ота-боболаримизнинг удумларини тиклаб, уларга муносиб ворис бўлишдан шарафлироқ вазифа йўқ бу дунёда». 1

www.arxiv.uz Бу ғоятда мураккаб ва масъулиятли вазифани ҳал этишга қаратилган ҳаракат 1989 йил июнь ойидан кейин, яъни Ислом Каримов республика раҳбарлигига тайинлангандан сўнг бошланди. 1989-1991 ЙИЛЛАРДА МУСТАҚИЛЛИК УЧУН КУРАШ Маълумки «қайта қуриш» йилларида республика аҳолисининг асосий қисмини ташкил этган деҳқонларнинг ҳаёти янада ёмонлашди. Натижада қишлоқларда ва бунга монанд равишда шаҳарларда ҳаёт жуда оғирлашиб кетди. Бундан ҳоли бўлишнинг ягона йўли ерга нисбатан бўлган сиёсатни ўзгартиришдан иборат эди. Шу боис Ислом Каримов партиянинг аграр сиёсатига қарши ўлароқ деҳқонларни ер билан таъминлашни бошлаб юборди. Ваҳоланки барча ер ва сувлар давлатники ҳисобланиб фақат марказнинг рухсати ила унга муносабатни ўзгартириш мумкин эди. «Аввало, — деб ёзади Ислом Каримов фуқароларни ижтимоий жиҳатдан ҳимоялаш борасида аниқ ишлар қилиш лозим. Биз 1989 йилни июлидан бери таъминлаб келаётган барқарорлик эса ушшг кафолатидир. Ўшанда, 1989 йилда даҳшатли давр эди. Ўша пайтда биз қилган биринчи иш шу бўлдики, одамларга ер бера бошладик. Мен жаноб Горбачевнинг давлат кенгаши мажлисидага сўзларни эслайман... Унга тан бериш керак, гапиришни билади, аммо бошлаган нутқини нима билан тугатишни ҳамиша ҳам тушуниб бўлмайди. Мана бунга қаранглар, деган эди у мени кўрсатиб, ҳозир уни боши шуҳратга чўлғаниб турибди, у ер бера бошлади, энди уни илоҳийлаштиришади... Биз қатъий туриб тартиб ўрнатдик — ерга муҳтож бўлган ва, албатта, деҳқончилик қўлидан келадиган, ердан мўл ҳосил ола биладиган ҳар бир кишига чорак гектар ер бердик. Колхозсовхоз шароитида бу жараён енгил кўчмади». 1 Кўриниб турибдики, Ислом Каримов марказнинг норозилигига қарамай мустақил иқтисодий сиёсатга қаратилган дастлабки қадамни ташлаган. Ҳеч кимга сир эмаски, пахта ўзбек халқининг кундалик ҳаёти ва тақдирини ҳал этувчи муҳим омиллардан биридир. Тинимсиз ва машаққатли меҳнат эвазига етиштирилган пахта жуда арзон нархда мажбуран давлатга топширилган. Меҳнатига яраша ҳақ ололмаган деҳқонлар ҳамиша етишмовчилик ва муҳтожликда ҳаёт кечирган. Ислом Каримов буни яхши англаган ҳолда пахта нархини ошириш масаласини очиқданочиқ талаб қилди. Хусусан, у республика компартияси Марказий қўмитасининг 1989 йил 19 августда бўлиб ўтган XVI пленумида шундай деган: «Биз 1990 йил плани лойиҳаси билан Иттифоқ органларига икки марта учрашдик. КПСС Марказий Комитети, мамлакат министрлар Совети ва Госплани раҳбарияти билан учрашдик. Бутун масъулиятни зиммамга олиб, шуни айта оламанки, пахта нархи масаласи яқин ойлар ичида куриб чиқилади. Бу муаммони ҳал қилишимиз учун ҳисобкитобларга кўра, камида бир ярим миллиард сум талаб қилинади... Ҳозир, очиғини айтиш керак... Москвада ўртага қўйган масалаларни ҳал қилиш қийин бўляпти. Биз раҳбарлар бу масалаларни қатьият билан, билимдонлик билан ўртага қуйишимиз, уларнинг ҳал этилишига изчиллик

www.arxiv.uz билан эришишимиз ҳар қандай ҳолда ҳам айбни бировларга тункамай ва бировларнинг орқасига яширинмай, масъулиятни ўз зиммамизга олишимиз керак». Сиртдан қараганда пахтани нархини ошириш шунчаки бир олдий иқтисодий масала бўлиб кўриниши мумкин. Аммо, унинг заминида жуда муҳим сиёсий масала етибди. Чунончи пахтани арзон нарҳца давлатга топширилиши нафақат кундалик турмушга, балки республиканинг ижтимоий ва маданий жиҳатдан ривожланишига салбий таъсир кўрсатмоқда эди. Нархни оширишга эришиш совет давлатининг мустамлакачилик сиёсатига зарба берилишига олиб келарди. Шубҳасиз, очкўзлик ва тўймасликда ном чиқарган совет давлатининг пахта нархини оширишга розилик билдириши жуда қийин эди. Шунга қарамай Ислом Каримовнинг ҳукуматнинг сиёсатига қарши бош кўтариши ватанпарварликнинг ёрқин намуналаридан биридир. 1989 йил 29 октябрда ўзбек тилини Давлат тили сифатида қонунлаштирилиши ҳам алоҳида аҳамиятга эга бўлди. Бу тарихий ҳужжатнинг аҳамияти шу даражада каттаки, таърифлашга қалам ожизлик қилади. Шуни унутмаслик керакки, она тилининг Давлат тили бўлиши халқнинг миллийлиги ва тақдирини кафолатлайди ҳамда у мустақилликнинг энг муҳим белгиларидандир. Мустақиллик учун кураш ҳаракати ҳаётнинг барча соҳаларида кўзга ташланди. Зеро, Ислом Каримов биринчилардан бўлиб ҳар бир республикага суверенитет ва иқтисодий мустақиллик бошқарувини берилиши лозимлигини ошкора ўртага ташлади. Бу муҳим сиёсий масала 1989 йил 29 ноябрда партиянинг XVIIIпленумида кўрилди ва тасдиқланди. Бунда федератив асосда Ўзбекистоннинг суверенитетини таъминлаш ер ва умуман барча табиий бойликларни, маданий ва тарихий меросни умумхалқ мулкига айлантириш кўрсатилди. Ўзбекистоннинг ижтимоий ва иқтисодий соҳада мустақил равишда иш юритиш, миллий ва тарихий анъаналарни тиклаш қайд этилди. Шунингдек республиканинг марказ билан тенг ҳуқуқлик ва икки томонлама манфаатдорлик асосида алоқани олиб бориши уқдириб ўтилди. Бошқарувни демократлаштириш масаласи ҳам ўз ифодасини топди. 1990 йил 24 мартда республика Олий Кенгашининг президентлик лавозимини таъсис этиш ҳақидаги қонуни муҳим тарихий воқеа ҳисобланди. Қонунда шундай дейилган: «Демократия жараёнларининг янада чуқурлаштириш ҳам, сиёсий ўзгаришларни такомиллаштириш ва конституциявий тизимни мустаҳкамлаш ҳам мантиқан том маънодаги мустақилликни талаб этади ва унинг замирида марказга буйсинмаслик, ўз тақдирини ўзи белгилаш тамойили етади. Зотан, қайсидир даражада бўлмасин, энг кичик масалалар бўйича ҳам кимгадир тобеъ бўлинса, юқорида қўйилган талабларнинг биронтасига ҳам эришиб бўлмайди». Демак президентлик лавозими олий раҳбарликнинг кўринишларидан бири бўлиши билан бирга чуқур сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий маънони англатади. У мустақилликка даъват этувчи энг муҳим омиллардан бири ҳисобланиб, озодликнинг даракчиси ва рамзи сифатида намоён бўлди. Президентлик лавозимини совет давлати ҳали пишқириб турган бир вақтда бутун Ўрта Осиёда биринчи, Иттифоқ бўйича эса иккинчи бўлиб таъсис

www.arxiv.uz этилиши зулматда чақнаган нурга ўхшаб кетди. Шунинг учун ҳам у кишиларни ҳаяжонлантириб юборди, унинг акссадоси барча республикалар бўйлаб таралди. Пировардида Ўзбекистоннинг таъсирида уларда ҳам президентлик лавозими жорий этилди. Маълумки, ер, сув, табиатдаги барча борлиқнинг танҳо эгаси совет давлати ҳисобланиб, хусусий мулксиз жамият шакллантирилди. Бундай фожеани бартараф қилиш мақсадида 1990 йил 20 июнда ерлар республика ва халқ мулкига айлантирилганлиги ҳақида қонун қабул қилинди. Бу республика иқтисодий мустақиллигини таъминлайдиган дастлабки муҳим чора бўлди. Айниқса, 1990 йил 20 июнда Ўзбекистонда «Мустақиллик декларацияси» эълон қилиниши катта аҳамият касб этди. У қизил империяни қаттиқ ларзага ва ташвишга солди. Чунки демократияда Ўзбекистон Иттифоқ таркибида суверен ва тенг ҳуқуқли мамлакат деб эълон қилиниб, ўз давлат белгилари (герб, байроқ ва мадҳия)ни таъсис этиш ва янги конституцияни ишлаб чиқиш вазифаси қуйилди. Республикада мустақил иқтисодий сиёсатни таъминлашга қаратилган чораларни кўриш давом этди. Чунончи, 1990 йил 30 октябрда Ўзбекистон мулкчиликнинг ҳамма шакллари учун тенг шароитни таъминлашга қаратилган қонун қабул қилинди. Республика Олий Кенгаши 1991 йил 14 июнда «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар» тўғрисидаги қонуни маънавий ҳаётда туб ўзгаришларни ясади. Маълумки юз йиллар давомида кипшларнинг эътиқоди, ҳурматини қозониб келган ислом дини тақиқланиб «динсиз жамият» бунёд этилди. Бу маънавий қашшоқликни юзага келтириб тараққиётга салбий таъсир этди. Шу боис ўша қонуннинг қабул қилиниши халқ томонидан зўр хурсандчилик ва мамнуният билан қабул қилинди. «Ушбу қонун, — дейилади унда, — фуқароларнинг динга ўз муносабатини ихтиёрий равишда белгилаш ва ифодалаш, ҳеч қандай тўсқинликсиз, динга эътиқод қилиш ва диний расмрусумларни бажариш ҳуқуқларини таъминлайди». Шу тариқа совет даврида оёқости қилинган ва қувғинга солинган диннинг барча хилларига жон киргизилди. 1991 йил 22 июнда саноат корхоналарини, ташкилотларни ва муассасаларни Ўзбекистон ихтиёрига ўтказиш хусусида қонун чиқарилди. Асримизнинг 80йилларида қизил империя ичичидан чириб, инқирозни бошидан кечирмоқда эди. Унинг белгилари 60йиллардаёқ бошланиб қанчалик вақтларнинг ўтиши билан шунчалик кўп чуқурлашиб борди. «80-йилларда, — деб ёзади Ислом Каримов, — иқтисодий инқирознинг кучайиб бориш сабабларини очиш, уни бартараф этиш йўлларини топиш борасидаги ўринишлар ҳам муваффақиятсизликкаучради. Ишлаб чиқариш суръатларининг пасайиши сабаблари ривожланишнинг экстенсив омиллари тугаганлигидадир, деб юзаки тушунилганлиги устувор тармоқларни алоҳида ажратмасдан, халқ хўжалигининг барча соҳаларини бир вақтнинг ўзида ривожлантириш тўгрисида нотўғри қарор қабул қилинишига сабаб бўлди. Бу ҳол, пировард натижада, чекланган маблағларнинг пароканда бўлиб кетишига, молия ва таъминот тизимининг батамом издан чиқишига олиб келди, инқирозни чуқурлаштирди, қайта қуриш сиёсати даврида иқтисодиетда жуда кучли

www.arxiv.uz бўзилишлар руй берди». 1 Шу тариқа «социализм» тузуми ўзининг ғайритабиийлиги ва самарасизлигини намойиш этиб, мамлакатни ҳалокат ёқасига келтирди. Одатдагидек компартия қатағонлар ўтказиш йўли билан четдан «айбдорлар»ни топиб ва халқни чалғитиб инқирозни хаспўшлаш ва ниқоблашга ўтди. Маълумки 30йиллардаги очарчилик ва умуман инқирознинг сабаблари «халқ душман»лари ва «империалистларнинг айғоқчилари»га тўнкалиб, оммавий қатағонлар ваҳшийларча ўтказилган. Қайта қуриш йилларида ҳам худди мана шундай сиёсат қайтарилди, чунончи Ўзбекистонда «пахта иши» ёки «ўзбек иши» номида қатағон ўтказилди. Бу ерда шуни ҳисобга олиш керакки, «ўзбек иши» аслида ниқобланган сиёсий кураш бўлиб, мақсад мустамлакачилик ва улуғмиллатчилик сиёсатини янада авжига миндириш, халқни оғир аҳволдан чалғитишдан иборат эди. Бу сиёсий найрангнинг иқтисодий томони ҳам бор эди. Марказга Ўзбекистондан дарё каби оқиб бораеттан турлитуман бойликларни янада кўпайтириш ва уларни заррачасини ҳам туб аҳолига юқтирмаслик кўзланган. Бундан ташқари, «ўзбек иши» воситасида мамлакатда Ўзбекистонни ишончни йўқоттан хавфли зона сифатида гавдалантириб Россиядан кадрларни — ўз одамларини келтиришни ва республика ҳокимият тармоқларини тамомила эгаллашни мақсад қилиб қуйилди. Айни пайтда бир чемодан билан келадиган ўша «устоз»ларнинг катта бойлик тўплашлари учун шароит яратиш назарда тутилди. Бу республика бойликларини навбатдаги узлаштиришнинг бир тури эди. Умр бўйи даҳшатли фожеаларни уюштиришга, қирғинбаротларга ва тустўполонларга туймаган марказ «ўзбек иши» бўйича 4,5 минг кишини қамоққа ташлади, хурлади ва мол-мулкини талади. Бундан ташқари минглаб кишилар «гувоҳ» сифатида қаттиқ қийноқлар остига олиниб, қипқизил туҳматдан иборат айбномаларни тўқиди. Ҳатто «ўзбек иши»дан кейин зиелиларнинг ва раҳбарларнинг илғор вакиллари ҳам оммавий равишда қатағон қилинар эмиш деган овозлар эшитилиб турди. Бутун миллат бошига даҳшатли офат келиб турган пайтда, унга қарши қалқон бўладиган бирорта раҳбар чиқмади. Аксинча, улар сотқинлик қилиб оловга керосин қўйиб турдилар. Ислом Каримов давлат тепасига келиши арафасида аҳволни қуйидагича таърифлаган эди: «Бор гапни айтадиган бўлсам, куз ўнгимда даҳшатли, қурқинчли манзаралар пайдо бўлди». Ислом Каримов бу ғоятда оғир аҳволдан чўчимай ва тисланмай, мазлум халқ манфаати учун курашди. У «ўзбек иши»нинг сохталигини фош этиб, миллатни офат ва навбатдаги оммавий қатағондан қутқарди. У бу хусусдаги марказнинг кўрсатмасини бажаришдан очиқданочиқ бош тортиб, мустақил сиёсат юргизди. Умумий хулоса шуки, 1989 йилнинг иккинчи ярмидан то 1991 йил 31 августтача бўлган даврда шахсан Президент Ислом Каримовнинг ташаббуси ва иштирокида мустақилликни тамомила тиклашнинг замини ҳозирланди. Шу боис унинг раҳбарлик маҳоратини ёритиш айни мудцаодир. Гарчанд қизил империя чуқур инқирозни бошидан кечираеттан бўлсада, лекин куч ва имкон нисбатига келганда, унинг мавқеи баланд бўлиб, қудратли қўшинга ва махфий кучга эга эди. Шу боис империянинг

www.arxiv.uz сиртмоғидан осонлик билан қутулишнинг иложи йўқ эди. Шунга қарамай Россияни ўзида ҳам, республикаларда ҳам ички зилдият ва курашлар қизғин тус олиб, ниҳоятда масъулиятли ва мураккаб вазият юзага келди. Хўш, тақдирни ўзилкесил ҳал қилувчи бундай шароитда Ўзбекистонда қандай сиёсат юргизилди. Унда Президент Ислом Каримовнинг тутган ўрни қандайбўлди? Авваламбор юртбошимиз ўз халқининг хоҳиширодасини ифода этиб атрофига ўз ватанига ва озодликка содиқ кишиларни жипслаштириб, амалда «умумий фронт»ни шакллантирди. Айни пайтда мустақилликни қурбонсиз ва талофатсиз тиклашга қаратилган чораларни кўрди. Бордию бебошлик, тартибсизлик ва дангалчиликка йўл қўйилса, у вақтда бундай ҳолат империя тарафдорларига қул келган бўларди. Шунингдек, шароит шунчалик мураккаб эдики, марказ билан вақтинчалик «умумий тил» топишни тақозо этарди. Акс ҳолда унинг ғазаби ёмон оқибатларга олиб келиши турган гап эди. Масалан, марказнинг кўрсатмасига мувофиқ айрим, республикаларда қонли тўқнашувлар бўлган. Шу боис республикада юритилган тўғри сиёсат халқнинг бундай фожеалардан ҳоли бўлишини таъминлади. Айниқса республикада фаолият кўрсатаётган «чала демократ»ларнинг тўстўполонлари ва намойишларини бартараф қилиб туриш барқарорликни сақлашда муҳим ўрин эгаллади. Шуни инобатга олиш керакки, совет даврида Ўзбекистон раҳбарларининг барчаси марказнинг ўта итоаткор хизматкорлари ҳисобланиб партиянинг чизиғидан чиқишни хаёлларига ҳам келтирмаган. Ислом Каримов эса ўзини тамомила бошқача тўтиб мардонавор мустақил сиёсатни изчиллик билан олиб борди. У ўзининг мустақил фикри ва иши билан ажралиб турди. Унинг бундай том маънодаги сиёсий арбобларда бўладиган фазилатлари, моҳир ташкилотчилиги ва уддабуронлиги республика ҳаётининг барча соҳаларида олиб борган ишларида намоён бўлди. Пировардида мустақилликни тиклаш заминини пухта тайёрлаганлиги курашни зафар билан тугаллашни тўла таъминлади. Зеро, Президент Ислом Каримов 1991 йил 31 августда Республика Олий Кенгашида тантанали равишда ватан мустақиллигини эълон қилди. Шу асосда Олий Кенгаш қарор қилади: 1. Республиканинг давлат мустақиллиги тўғрисида Олий Кенгаш баёноти тасдиқлансин ва республика бундан буен Ўзбекистон Республикаси деб аталсин. 2. 1 сентябрь Ўзбекистон Республикасининг Мустақиллик куни деб белгилансин ва 1991 йилдан бошлаб бу кун байрам ва дам олиш куни деб эълон қилинсин. 3. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг раесати республика Конституциясига ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисидаги таклифларни тайёрласин ҳамда уларни Олий Кенгашнинг муҳокамасига киритсин. 4. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши раесати ва Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Вазирлар Маҳкамаси республиканинг мустақиллигини ҳуқуқий жиҳатдан таъминлашга қаратилган қонунлар лойиҳалари устидаги ишларни тезлаштирсин.

www.arxiv.uz 5. Ўзбекистон Республикасининг Олий Кенгаши Иттифоқнинг ва унинг таркибига кирадиган барча мустақил давлатларнинг олий қонун чиқарувчи идора ларига мурожаат қилиб, уларнинг республиканинг давлат мустақиллиги эълон қилинган ҳужжатини тан олишга даъват этади. Бир вақтда Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги тўғрисида Олий Кенгаш баёноти қабул қилинди. Унда миллати, диний эътиқоди ва ижтимоий мансублигидан қатъий назар, ҳар бир кишининг ҳаётини, шаъни ва қадр-қимматини таъминлайдиган демократик ҳуқуқий давлат барпо этилиши қайд этилди. Ўзбекистон Республикасининг тўла давлат ҳокимиятига эга эканлиги, миллий давлат ва маъмурий-ҳудудий тўзилиши ва раҳбарликни мустақил равишда олиб борилиши кўрсатидци. Ички ишлар вазирлиги, давлат хавфсизлиги қўмитасининг идоралари, ички қўшинлар республика ихтиёрига ўтганлиги маълум қилинди. Халқаро алоқаларда Ўзбекистоннинг мустақил давлат, халқаро ҳуқуқ субъекти сифатида қатнашиши, конституция ва қонунларни устуворлиги изҳор этилди. Умуман айтганда Ўзбекистонда ички ва ташқи сиёсатнинг барча соҳаларида мустақиллик тикланганлиги ошкора эълон қилинди. МУСТАҚИЛЛИКНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ ВА БУЮК ТАРИХИЙ ЎЗГАРИШЛАР Биринчидан. Мустақилликни тиклаш учун кураш 1989—1991 йилларда намоён бўлиб сиёсий, иқтисодий ва маънавий соҳаларда босқичмабосқич муҳим чоралар амалга оширилиб борилди. Мустақиллик шарофати ила миллий давлат, миллий бошқарув тизими ва миллий қўшин тўзилди. Буларнинг ўзига хос хусусиятлари шундан иборатки, тарихимизда биринчи маротаба жаҳон андозалари асосида ташкил этилди. Бошқарув тизимининг юқори босқичига кутарилди. Давлатни Конституцияга риоя қилган ҳолда бошқариш, қонун устуворлиги ва жамиятни демо!фатлаштиришга қаратилган чоралар ҳам мустақилликнинг хусусиятларини англатади. Бу борада парламентни, байроқни, герб ва мадҳияни жорий этиши алоҳида аҳамият касб этади. Тарихимизда ҳеч қачон ҳозиргидек ташқи алоқалар ривожланган эмас. Эндиликда Ўзбекистонда ўнлаб хорижий мамлакатларнинг элчихоналари фаолият кўрсатмоқда. Ўз навбатида Ўзбекистон элчихоналари кўп чет эл мамлакатларда очилди. Утмиш замонларда ўзбек дипломатияси ҳозиргидек юқори босқичга кутарилмаган эди. Ўзбекистоннинг Бирлашган Миллатлар Ташкилотига аъзо қилиниши бутун тарихимиз давомида биринчи ҳодисадир. Иккинчидан. Ўзбекистонда 70 йилдан ортиқ ўзилишдан сўнг хусусий мулкчиликка, эркин бозор ва ишбилармонликка асосланган тамомила янги жамият тизими бунёд этилди. У ўз ҳудудидаги ерлар, сувлар, турлитуман бойликлар ва умуман табиатдаги барча мавжудотнинг чинакам эгаси бўлиб қолди. Бу иқтисодиетдаги туб ўзгаришлардан бири ҳисобланди. Эндилиқда ер ва бойликлар республика ва халқнинг мулки бўлди. Иқтисодиетдаги энг муҳим яна бир туб ўзгаришлардан бири иқтисодиетни мафкурадан батамом ҳоли қилинишида ўз аксини топди. Кейинги туб ўзгариш мулкчиликнинг

www.arxiv.uz янги шаклларини вужудга келтириб саноатни, савдони, маиший хизмат корхоналарини ва уй-жойларни хусусийлаштиришдан ва давлат тасарруфидан чиқаришдан иборат бўлди. Иқтисодиетдаги ўзгаришлар «пахта васвасаси» йўқ қилинишида ҳам намоён бўлди. Маълумки совет даврида авжига миндирилган «пахта яккаҳокимлиги» мустамлакачилик сиёсати, зулм, турлитуман офат ва азоб-уқубатларнинг уяси ҳисобланган. Ҳозирда иқтисодиетни соғломлаштиришда пахтачиликнинг қисқар тирилаётганлиги, ғаллачилик, боғдорчилик ва сабзавотчиликнинг ўсаётганлиги муҳим ўрин эгалламоқда. Саноат соҳасида ҳам салмоқли ўзгаришлар кўзга ташланмоқда. Чунончи, уларда жаҳон андозасига мос тушадиган тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқаришга эришилмоқда. Хорижий мамлакатларнинг вакиллари билан қўшма корхоналарни ташкил қилиниши ҳам янгилиқдир. Республикада қўшма корхоналарнинг сони 4 мишта яқинлашиб бормоқда. Автомобилсозлик, олтин, нефть ва бошқа саноат тармоқлари қурилиши республика саноатини катта янгиликлар билан бойитди ва такомиллаштирди. Ғалла, нефть мустақиллигини тиклаш бўйича олиб борилаётган ишлар ўз самарасини бермоқда. Қишлоқларни саноатлаштириш бўйича амалга оширилаётган ишлар ҳам иқтисодий ҳаётнинг энг муҳим янгиликларидан биридир. Улар деҳқонларни иш билан таъминлашга ва турмуш даражасини кўтаришга ижобий таъсир кўрсатмоқда. Ҳозирда хорижий мамлакатлар билан иқтисодий алоқалар республиканинг қўлида. Иқтисодий ва дипломатик алоқалар эркинлаштирилиши ва ҳуқуқий негизлар яратилиши орқасида Ўзбекистоннинг жаҳон бозоридаги мавқеи ўсмоқда. Мустақиллик йилларида шакллантирилган янгй иқтисодий тизимнинг моҳияти ва йўналиши Ўзбекистонни хом аше манбаи ва тайёр маҳсулотлар бозори бўлиб қолишидан тамомила ҳоли этишдан иборатдир. Учинчидан, маънавий ҳаётда ҳам туб ўзгаришлар кўзга ташланди. Мен бу масала бўйича сўз юритилганида биринчи галда коммунистик ғоялардан дарҳол воз кечилганини назарда тутмоқдаман. Ҳақиқатан ҳам бу ғоянинг улоқтириб ташланиши маънавий ҳаётдаги муҳим инқилобий ўзгаришдир. Тарихан шаклланган, лекин илгари оёқости қилинган миллий анъаналарга, удумларга, қадриятларга ва маданий меросларга жон киргизилди. Ўзбеклар ўтмиш тарихи, буюк олимуфозиллари, давлат арбобларию дин пешволари билан ғурурланиш ва фахрланиш имконига эга бўлдилар. Миллий одоб-ахлоқ, инсонпарварлик, ватанга содиқлик сингари фазилатлар ўз куч- қудратини кўрсатмоқда. Республикада виждон ва дин эркинлигининг тикланиши, кўплаб масжид ва мадрасаларнинг қурилиши ҳамда «зиератгоҳ» жойларнинг таъмирланиши ҳам маънавий ҳаётда муҳим янгиликларни юзага келтирди. Совет давридаги динсиз жамият ўрнига динли жамият ташкил топиши маънавий ҳаётнинг туб ўзгаришларидан бири бўлди. Ижтимоий фанлар соҳасида, жумладан, тарих, адабиет ва санъатда миллий ҳис- туйғуларнинг, озодлик ва ватанга содиқликни мадҳ этувчи, тарихий шахсларни фаолиятини кўрсатувчи асарлар чоп этилмоқда. Совет даврида

www.arxiv.uz бундай қилиш тақиқланган бўлиб, озодлик жарчилари «миллатчилар» ва «халқ душманлари» деб қораланган ва жазоланган. Матбуот, радио ва телевидение миллий руҳ ва умуммиллий манфаатлар асосида ривож топмоқда. Умуман олганда, 1991 йил 31 августдаги тарихий воқеа қуйидаги ўзига хос ва мос хусусиятларга эгадир. Биринчидан, юқорида шарҳланган совет даври ва мустақиллик йилларидаги икки хилдаги сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий тузумлар бир-бирларига солиштирилса, ер билан осмончалик кескин фарқи мавжуд. Уларнинг биринчиси қонларга ва азобу уқубатларга беланган бўлиб хусусий мулксиз ва динсиз жамият ҳамда мустамлакачилик ва миллий зулмни ташкил этган, иккинчиси эса қуллик ва манқуртлик занжирларини парчалаб, мустақиллик ва озодликни тиклаб, хусусий мулкчилик эркин бозор ва ишбилармонликни, динни ва миллий маънавиятни ривожлантираётган ҳаётни ташкил этмоқда. Шунингдек совет қулдорлик давлатининг ўрнига тамомила янги сиёсий миллий бошқарув тизими, яъни мустақил ўзбек давлати бунёд қилинди. Шўро тузуми бамисоли борлиқни ёндириб кулга айлантирган бўлса, миллий тузум ва давлат сув каби ҳаёт чашмаси бўлмоқда. Шундай қилиб, мустақиллик ўрнатилган кундан Ўзбекистонда туб ўзгаришлар содир бўлмоқда. Шу боис мен ўша кунни исми жисмига монанд равишда «31 август инқилоби» деб баҳоладим. Чунки инқилоб (революция)нинг асл маъноси туб ўзгариш демақдир. Унинг бу хусусиятини кундалик ҳаётимизда яққол куриб турибмиз. Шўролар даврида инқилобий ҳаракат ва ўзгариш маъносида кўпроқ қуролли тўнтариш, сўнгра хусусий мулкчиликни йўқ қилиш асосида жамиятни остин-устин қилиш ва тоталитар сиёсатни юргизиш тушунилган. Бундай синфий зилдиятлар ва шавқатсиз курашларга асосланган инқилобнинг ғайритабиий, яъни ваҳший хилидир, холос. Пировардида империя қулашининг сабаби ҳам худди шунда бўлганлигиии унутмаслик керак. Аслида инқилобий ўзгаришларнинг энг тўгри ва самарали йўли ислоҳотларни эволюцион тарзда изчиллик билан амалга оширишдан иборат бўлиб чиқди. Бунинг қанчалик тўгрилигини илгор жаҳон давлатлари, шу кунларда эса Ўзбекистон мисолида кўриш мумкин. Иккинчидан, 31 август воқеаси дабдабали намойишлар ва тўстўполонлар билан эмас, балки мазлум халқнинг мақсадлари маҳсули сифатида Ислом Каримовнинг ташаббуси ва амалий чоралари туфайли юқоридан пастга йўналтирилди. Бордию озодлик кураши ҳукм сураётган мустабид давлат билан тўқнашиб, ҳокимиятни эгалласа, у вақтда кураш пастдан бошланиб, юқорига йўналтирилган бўларди... Агар ҳокимият вакилларининг ташаббуси билан иш юритилса, у вақтда кураш юқоридан пастга йўналтирилади. Худди мана шундай тарзда Ўзбекистон мустақиллиги тикланди. Бунда халқнинг ҳам, Ислом Каримовнинг ҳам қалбидаги озодлик ғоялари бир-бирлари билан қоришиб ва чатишиб кетиб, умуммиллат манфаатларини ифода этувчи қудратли тўлқин ва кучга айланди. Демак, 31 август инқилобининг хусусиятларидан бири уни юқоридан пастга йўналтирилишида ўз ифодасини топди. Унинг яна бир хусусияти «бир томчи қонсиз» амалга оширилишида намоён бўлди. Инқилобнинг бундай қурбонсиз ва талофатларсиз содир

www.arxiv.uz бўлишида Президент Ислом Каримов ҳал қилувчи ўринни эгаллади. Агар у мустақилликни хоҳламаганда, унга қарши ҳарбий кучни ишлатиб, қонли тўқнашувларни уюштириш имконига эга эди. Аксинча, бунга йўл қўймаслик чораларини кўриш билан бирга, шахсан Ислом Каримов мустақиллик учун курашнинг бошида турди. Маълумки, Тошкент шаҳри Ўрта Осиёнинг сиёсий жиҳатдан энг қайноқ учоги ҳисобланиб келган. Бу ерда қизил империянинг тарафдорларининг кучлари етарли даражада бўлиб, ўйламай босилган ҳар бир қадам туқнашувларга сабаб бўлиши мумкин эди. Аммо Президент Ислом Каримов шу даражада усталик билан ҳаракат қилдики, мустақиллик бамисоли «хамирдан қил суғургандек» тикланди. Бунга эришиш катта қийинчиликлар ва тўсиқларни енгишни, курашни талаб қилган, албатта. Учинчидан, 31 август инқилобининг муҳим хусусиятларига унинг бутун иттифоқдош республикалар орасида биринчилардан бўлиб содир бўлганлигини киритиш мумкин. Бу мисли курилмаган жасорат, мардлик, эрксеварлик ва мустақиллик намуналари республикаларни ҳайратлантиргани ва руҳлантиргани ҳамон бдимиздадир. 31 август инқилоби кўп республикаларни бош кўтаришга ва мустақилликни тиклашга даъват этган муҳим воқеа ҳисобланди. Шунингдек, 31 август инқилобининг маҳсули бўлмиш тамомила янги сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий тузумнинг моҳияти ва йўналиши бўйича ҳам бошқа республикаларга ибрат бўлди. Хусусан, Ўзбекистонда биринчи бўлиб янга конституцияни, байроқни, гербни, мадҳияни ва миллий пулни жорий этилишининг таъсирини она тилига давлат мақомини беришда, миллий қўшин ташкил этишда, сиёсий иқтисодий ва маънавий ислоҳотларни амалга оширишда олдинги сафда борилди. Булар билан мен Ўзбекистонни улуғламоқчи ёки кукларга кутармоқчи эмасман. Аммо, тарихий ҳаракатни англатмоқчиман, холос. Тўртинчидан, 31 август воқеаси фавқулоддаги бир ҳодиса бўлмай, ўзбек халқининг ўтмишдаги чор ҳукумати ва совет давлатига қарши олиб борган курашларнинг якунловчи босқичи ҳисобланди. Ниҳоят, ота-боболаримизнинг озодлик курашларда дарё каби оққан қонлари ва мислсиз талофатлари беҳудага кетмай, ўз самарасини берди. Вақтисоати келиб халқнинг юраги ва қалбидаги озодлик ғоялари вулқон каби отилиб чиқиб, асрий орзулар ушалди. Шу равишда 31 август инқилобининг хусусиятлари ҳақида фикр юритилганда, унинг тарихан шаклланган замини яъни илдизлари мавжудлигини инобатга олиш лозим. Маълумки, Ўзбекистонда хусусий мулкчиликка асосланган жамият илк бор салкам уч минг йил бурун ибтидоий жамиятдан сўнг пайдо бўлган эди. Ўша қадим замондан то совет давригача кечган вақтда ичида хусусий мулкчилик, эркин бозор ва ишбилармонлик ривожланиб бораверди. 1991 йил 31 августда мустақиллик тиклангач эса ўзбек халқи тарихида 70 йиллик ўзилишдан сўнг иккинчи бор бозор муносабатлари ва хусусий мулкчиликка асосланган жамият барпо этиш жараёни бошланди. Бу туб инқилобий ўзгариш ҳам 31 август воқеасининг хусусиятини ифода этади.

www.arxiv.uz 31 августда шундай буюк воқеа содир будцики, унинг аҳамияти беқиёс каттадир. Бу улуғ кунда ва айни пайтда жуда хавф-хатарли кезларда юртбошимиз жасорат ва қаҳрамонлик намуналарини кўрсатиб ўз ватани ва халқига чексиз хизмат қилди. Президент Ислом Каримов мустақил ўзбек давлатининг асосчиси ва буюк давлат арбоби сифатида тарих саҳифаларига битилди. Хуш, бизга мустақиллик нималарни берди? Биз ким эдик ва ким бўлдик? Совет даврида миллий давлат, миллий ғоя, сиёсий ва инсоний ҳуқуқлар, хусусий мулкчилик, молдий ва маънавий бойлик ҳамда миллий турмуш тарзидан маҳрум этилган қуллар бўлганмиз. Бизлар давлатнинг жонли мулки ҳисобланиб, унга сиғиниш, сажда қилиш ва баралла олқишлашга мажбур бўлганмиз. Қадриқимматимиз хўрланган, ҳақ-ҳуқуқсиз ва динсиз жамиятда яшаган эдик. Мисли кўрилмаган қонли қатағонларни, қамоқ ва сургунларни, назорат ва таъқибларни бошдан кечирган одамлар эдик. Ташқи дунёдан маҳрум этилиб, «темир панжара» ичида яшаган кишилар бўлганмиз. Энди ким бўлдик? Мустақиллик шарофати ила қулдорлик тузумининг илдизига болта урилиб, миллий давлат, миллий қўшин, миллий ғоя, сиёсий ва инсоний ҳуқуқларнинг чинакам эгаси бўлдик. «Оғзимиздаги қулф» ва «оёғимиздаги кишанлар» улоқтирилиб, озодлик ва эркинлик юзини кўрдик. Ҳозирда биз бошини эгиб ва қаддини букиб хавотирлик ва ваҳимада яшаётган одамлар эмасмиз. Аксинча, миллий ҳис-туйғулари, сиёсий онги ва сиёсий фаолияти жўш ураётган инсон лармиз. Тарихан қисқа вакт ичида хусусий мулкчилик ва эркин бозорга асосланган тамомила янги тузумни бунёд этган одамлармиз. Миллий турмуш тарзи ва ислом динини тиклаган ва ривожлантирган, тараққиёт ва фаровон ҳаёт учун курашаётган кимсалармиз. Ҳозирда бизлар буюк утмиш тарихимизни қадрлаб ва жаҳон узра таратиб, оламшумул аҳамиятга молик кўп асрли маданиятимизга жон бағишлаган кишилармиз. Ота-боболар ва аждодларимизнинг номларини абадийлаштираётган зотлармиз. Асрлар мобайнида курмаган ва билмаган демократияни турмушга татбиқ этиб, ҳуқуқий давлатни бунёд этган халқмиз. Ўзбек исмимиз жисмимизга мослашиб, унинг ўзига ўзи бек маъноси озодликнинг рамзи сифатида жаранглаб турибди. Ниҳоят бизлар жаҳон даврасида муносиб ўринни эгаллаб, ватанимиз байроғи ер куррасида хилпиллаб турибди. Герб ва мадҳиямиз ҳам дунё аҳлига танилди. Ўзбек дипломатияси шакллантирилиб кўп хорижий мамлакатлар билан алоқалар ривожланиб кетди. Шундай қилиб ўзбеклар мустақиллик ва озодликнинг гаштини суриб, бахтли-саодатли ҳаётга.

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР 1. И.А.Каримов "Маънавий юксалиш йўлида" Т., 1998 й 2.И.А. Каримов "Тарихий хотирасиз келажак йўқ" Т., 1998 й 3. И .А.Каримов " Юксак маънавият енгилмас куч " Т., 200 8 й 4. Х.Зиёев " Ўзбекистон мустақиллиги учун курашларнинг тарихи " Т., 200 1 . 5. Ўзбекистонннинг янги тарихи. “Ўзбекистон мустабид совет мустамлакачилиги даврида”. Т., 2000 й 6. А.Зиё “Ўзбек давлатчилиги тарихи” Т., 2000 й 7. Ўзбекистон Республикаси марказий давлат архиви ва Қашқадарё вилояти давлат архивларидаги ҳужжатлар

O'xshashlar

ХIХ-ХХ Асрнинг биринчи чорагида узбек кишлок жамоаларининг этнографик хусусиятлари

ХIХ асрнинг иккинчи ярмида Туркистонда Чор Россияси мустамлакачилик сиёсатига карши миллий озодлик харакатлари

ХIХ асрнинг иккинчи ярмида Туркистонда Чор Россияси мустамлакачилик сиёсатига қарши миллий озодлик ҳаракатлари

Урта осиё мусулмонларининг хаж зиёратлари тарихидан (XIX асрнинг охири ХХ аср бошларида)

Элинлар маданиятининг шаркка таркалиши