XVII асрнинг биринчи ярмида Франция

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91 KB

Ko'chirib olish

XVII асрнинг биринчи ярмида Франция Генрих IV нииг мустабидлик сиёсати. Гугенотларнинг уруш лари давридаги феодал анархияси Францияга қимматга тушди. Саноат ва савдосотиқ ишлари жуда қийин аҳволда эди. Қишлоқ хўжалиги кўпгина вилоятларда тамомила тушкунликка юз тутган эди. Давлатнинг молиявий ишлари чатоқлашиб, барбод бўлиб кетган эди. Бундай шароитда кучли король ҳокимиятини тиклаш албатта зарур бўлиб қолган эди. Ниҳоят, бундан кўпчилик ўрта ва майда дворянлар ҳам, шунингдек, буржуазия ҳам манфаатдор эди. Король бузилган «тартиб»ни тиклаши лозим эди. Монархомахларнинг королга қарши қўзғолон кўтаришга чақириб ёзган эски памфлетлари ўз аҳамиятини йўқотиб қўйди. Аммо Жан Бодэннинг (1530- 1596) дастлаб 1576 йилдаёқ нашр этилган, лекин бошда муваффақият қозона олмаган «Давлат» деган китоби жуда машҳур бўлиб қолди. Бодэн бу асарида абсолютизм назариясини ривожлантирган эди. У монархомахларнинг король билан халқ ўртасида битим тузиш асосида давлат ҳокимияти барпо қилиш ҳақидаги таълимотидан мазах қилиб кулган эди. Бодэн фикрича, ҳар қандай ҳокимият ва ҳуқуқнинг манбаи королнинг ўзидир, у кучга таяниб Бош штатларга мурожаат қилиши учун зарурият ҳам қолмас эмиш. Генрих Наваррский Бодэннинг трактатидан яхши хабардор эди. У ўзининг амалий ишида ана шу китобнинг бир қанча қоидалирлдан фойдаланди. Генрих IV (1593 йилдан кейин) Бош штатларпи чақирмайдиган бўлди ва Париж парламентинпмг ҳсч ўзига бўйсунишини талаб қилди. Черков ишларида ҳам Генрих IV папанинг аралашувига тоқат қила олмади. Гугенотлар ёки католиклар оппозициясига мансуб бўлган катта феодалларга король жуда катта пенсиялар тайинлаб, пора бериб сотиб олишни афзал кўрди (лигачилар раҳбари герцог Майенский ҳам шундай пенсионерлардан бири бўлиб қолди). Мабодо бу тадбир кор қилмай қолгудай бўлса, ҳукумат зўр^ лик ишлатарди.

1602 йилда герцог Бироннинг фитнаси фош қшшнди. Бунинг учун герцогнин? боши кетди. Генрих IV нинг иқтисодий сиёсати. Генрих IV ўзига ғайратли ва истеъдодли министрлар танлаб ола билди. Молия министри Сюлли (1560— 1651) ана шундай министрлардан бири эди. Сюлли анча илғор дворянлар қисмининг намояндаси бўлиб, Франциянинг экономикасини тиклаш ва ривожлантириш мақсадини кўзда тутган эди. Сюлли деҳқончиликни мамлакат фаровонлигининг манбаи деб билар эди. У: «Деҳқончилик—бу Фран ция бойлигининг ҳақиқий кони, Перу хазинасидир» деган эди. Сюлли солиқлар туфайли тинкаси қуриган француз деҳқонларига нафасини ростлаб олишга имкон бериш лозимлигини тушунарди. Ҳукумат солиқлар ундириш ишларинитартибга солди, ўтган йиллардан тўпланиб келган боқимандаларни бекор қилди, деҳқонлардан олинадиган еолиқларни ҳатто бир қадар камайтирди. Лекин хазинага тушадиган солиқлар суммаси бу тадбирлар билаи камайиб кетмади, чунки Сюлли солиқ ундирувчиларнинг ўзини қаттиқ қисиб қўйди, ижарахўр (откупшик)лар оладиган фойдаларни камайтирди. Қишлоқ хўжалитини қайтадан тик лаш йўлида Сюлли яна бир қанча бошқа тадбирларни амалга оширди: бир вилоятдан иккинчи бир вилоятга ғалла олиб чиқиш учун эркинроқ йўл очиб берди, ботқоқликларни қуритиш ишларини ташкил этди, қишлоқ хўжалигида янги хил экинлар: жўхори, лавлаги, хашаки ўтлар ва ҳоказоларни экишни кенгайтирувчиларга енгилликлар берилди. Генрих IV ҳукумати шойи, полотно, тўр, гилам тўқиш мануфактуралари ва бошқа хил мануфактураларни ривожлантиришга ҳам катта эътибор берди. Ҳукумат Францияни ўз пилласи билан таъмин этишга ҳаракат қилди, бунинг учун турли районларда тут дарахтлари ўтқазилди. Генрих IV француз саноатига нисбатан протекционизм (ҳомийлик) сиёсатини қўлланди. Чет эл саноат молларини киритиш хийла чеклаб қўйилди; ватан саноати ишлаб чиқаришини арзонлатишни кўзда тутиб, хом ашёни Франциядан четга чиқариш ман қилинди. Ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун мануфактурачиларга хазинадан каттакатта субсидиялар берила бошлади.

Генрих IV замонида йўлларни яхшилаш ишларига ҳам кат та эътибор берилди ва мунтазам почта жорий қилинди; Фран циянинг айрим шаҳарлари ўртасида мунтазам қатнаб турадиган омнибуслар ҳам ўша Генрих IV замонида раем бўлди. Нидерландия ва Англия компанияларидан намуна олиб, 1604 йилда француз ОстИндия компанияси тузилди. Тахминан ўша вақт ларда французлар Қанадани 1 мустамлака қила бошлашди. Шу тариқа Генрих IV нинг иқтисодий сиёсати буржуазия манфаатларига қаратилган эди. Бошда гугенотлардан чиққан королни танишдан бош тортган Париж бўржуаси Генрих IV короллигининг охирига келиб, унга бўлган муносабати дўстона MVHOCB батдан ҳам ўтиб . кетган эди. Генрих IV нинг ташқи сиёсати. Генрих IV жуда актив ташқи сиёсат олиб борди, унинг бу сиёсати Валуанинг энг қудратли даврларида олиб борган ташқи сиёсатни эслатар эди. Генрих IV испан ва немис Габсбургларини Франциянинг энг ашаддий душмани деб биларди. XVI аернинг 90йилларида Филипп II нинг Францияга бостириб кирганлиги Габсбургларнинг агрессив планларини яна бир марта аниқ кўрсатиб берди. Табсбурглар католикларнинг бутун Европадаги учига чиққан реакциясининг таянчи эди. Короллик қилган бутун умрида ўз мамлакати ичида^католик фанатизмига қарши кураш олиб боришга мажбур бўлган Генрих IV Габсбургларга қарши курашида протестантлик мазҳабидаги мамлакатлар билан иттифоқ бўлиб иш кўрди. У Европада протестантларнинг кучли иттифоқини барпо этиш ниятида эди, унинг режасига кўра бу иттифоқда Англия, Франция ва Голландиядан ташқари яна протестантлик мазҳа бидаги герман князлари, Скандинавия мамлакатлари ва Швей цария ҳам кириши керак эди. Габсбурглар билан уруш бўлиши муқаррар деб билган Генрих IV ва Сюлли бу урушга қунт билан тайёрлана бошладилар. Каттакатта ёлланма отрядлар ташкил этилиб, улар ўргатилди. Артиллерия омборларига запас қилиб жуда кўп ўқдори босиб қўйилди. Уруш бўлиб қолгудай бўлса, уруш харажатлари учун деб хазинада катта пул ғамлаб қўйилган эди. Француз ҳукумати императорга қарши яна

уруш бошлашга шайланиб турган герман . князлари билан маҳкам алоқа боғлаган эди. Бироқ 1610 йилда, Габсбурглар Германиясига қарши урушга тайёргарлик ишлари айни қазиб турган бир маҳалда Генрих IV ўлдирилди. Уни ўлдирган Франсуа Равальяк ўтакетган урушқоқ католиклар доирасига мансуб эди. Бу Генрих IV га қилинган суиқаедларнинг тўққизинчиси бўлиб, суиқаедларни Генрих IV га «еретик» ва «еретиклар дўсти» деб қараб келинган католик феодаллар реакцияси уюштирган эди. Людовик XIII . 1614 йилдаги Бош штатлар. Генрих IV нинг тахт вориси Людовик XIII Франция короли бўлган пайтда !! ишлр бола эди. Унинг онаси Мария Медичи королликнинг регепти бўлди. Аристократ феодаллар оппозицияси королнинг ҳукумати заифлигидан фойдаланди. Сюлли истеъфо беришга мажбур бўлди. Зодагонлар ва сарой аҳли король хазинасини талонторож қила бошладилар. Мария Ме дичи фаворитларини ҳа деб алмаштира бериб, уларга давлатнинг жуда катта маблағларини сарф қилиб қўйди. Пулга муҳтож бўлиб қолган ҳукумат 1614 йилда Бош штатларни чақирди.. Аммо Бош штатларга тўпланган сословиелар мутлақо муросага келиша олмадилар ва ҳатто бирбирларига душманлик қила бошладилар. Учинчи сословие вакиллари король номига ёзилган уч сословиени учта оғайнига тенглаштирганларида, имтиёзли сословиеларнинг вакиллари ғазабга келиб, ўзларини «этикдўзларнинг фарзандлари»га тенглаштиришдан қаттиқ норози бўлдилар. Дворянлар ўз мактубларида король учинчи сосло вие томонидан қўйилган арзномаларга эътибор бермаслиги керак, деб очиқданочиқ талаб қилдилар. Бош штатлар тезда тарқатиб юборилди. Шундан кейин то 1789 йилги француз революциясигача у чақирилмади. Ришелье ва унинг абсолютизмни мустаҳкамлаш сиёсати. 1614 йилда чақирилган Бош штатларда истеъдодли ва ғайратли епископ Арман Жан дю Плесси Ришелье (1585—1642) эътибор қозониб, саройнинг ҳам диққатини ўзига жалб қилди ва сўнгра король кенгаши хизматига ўтди (1619 йилда француз королининг тақдим этишига кўра папа Ришельега кар динал унвонини берди). Ришелье 1624 йилда Давлат кенгашига аъзо ва давлатнинг

$ҳақиқий раҳбари бўлиб олди. У шу вазифада 18 йил давомида ишлаб, король абсолютизмини мустаҳ камлаш учун анча хизмат қилди. Ришельенинг ўзи руҳоний бўлишига қарамай, давлат манфаатларини черков манфаатларидан устун қўиди, у феодал реакцияси қаердан чиқмасин пападанми, ёки дунёвий феодалларданми, ёхуд ҳатто король авлоди аъзолариданми унга қарши изчиллик билан кураш олиб борди. Марказлашган қудратли давлат тузишни Ришелье ўз олдига энг буюк мақсад қилиб қўйди, унинг фикрича, бу давлатда королнинг ўзи фуқаролари устидан, ҳатто дворянлар устидан ҳам мутлоқ ҳоким бўлиши керак эди. Асл чиқиши дворян бўлган Ришелье дворянларнинг сословие ва мулкий имтиёзларини бекор қилишни кўзда тутмаса ҳам, лакин дворянларнинг королга (биринчи навбатда ҳарбий хизматда) садоқат билан хизмат қилишини ва умумдавлат қонўнларига бўйсунишини талаб қиларди. Ришелье феодаллар оппозициясини ва аристократларнинг саройдаги ҳар қандай фитналарини шафқатсиз таъқиб қилди. Королнинг саройда фитналар билан машғул бўлиб келган онаси ва укаси шаҳзода герцог\Орлеанский Гастон Ришельенинг талаби билан саройдан четлаштирилди. Энг йирик феодал, Лангедок губернатори герцог Монморанси королга қар ши «фитна»да қатнашганлиги учун қатл қилинди. Зодагонларнинг бошқа раҳбарлари — герцог Вандом билан герцог Гиз (ўлдирилган Генрих Гизнинг ўғли) Франциядан чиқиб кетишлари ва дарбадарликда кун кечиришлари керак эди. Ришелье феодалларнинг давлат стратегияси нуқтаи назаридан бирон аҳамиятга эга бўлмаган жуда кўп қасрларини ер билан яксон қилдирди> Кардинал дворянлар орасидаги дуэлларни қаттиқ таъқиб қиларди. Дуэлда уришган дворянларни, дуэлда биронтаси ўлдирилмаган тақдирда ҳам, Франциядан ҳайдаттирарди. Гугенотлар ҳаракатчнинг бостирилиши. «Шафқат эдикта». Ришелье гугенотлар масаласини тубдан ҳал қилишга муваффақ бўлди. Гугенотлар ҳукуматнинг заифлигйдан фойдаланиб, 20 йиллар охирида марказга қарши яна бош кўтардилар ва жанубда ўзларининғ феодал гугенотлар республикасини эълон қилдилар. XVI асрдаги гугенотлар урушлари даврида$

бўлгани сингари энг катта феодаллар герцог де Роган ва бошқа «сиёсий гугенотлар» яна гугенотларга бош бўлиб олди. Ғарбнинг катта порти бўлган Ларошель порти қўзғолончиларнинг энг муҳим пункти бўлиб, инглизлар билан алоқа боғлаган ва инглиз флотининг ёрдамига кўз тиккан эди. Ришелье шаҳзода Кондэ қўмондонлиги остида Лангедокка қўшин юборди. Узи эса Ларошелни қамал қилишга жўнади. Инглиз флоти қамалда қолган шаҳарга зарур ёрдам_ кўрсата олмади. Ришельенинг буйруғи билан узунлиги 1,5 километр келадиган катта дамба қурилди, шу дамба воситаси билан шаҳар денгиздан ажратиб қўйилди; айни вақтда чуқур хандақ қазилиб,шаҳар қуруқликдан ҳам ажратилди. Шу тариқа ҳамма томондан ўраб олинган Ларо - шель шаҳри 1628 йил октябрида маслим бўлди. Шу вақтда гугенотлар жанубда ҳам мағлубиятга учрадилар. Энди Ришелье Иант эдикти билан ҳисоблашмайдиган бўлиб қолди. Аммо уНант эдиктини бекор қилмади. Гугенотлар 1629 йилги «шафқат эдикти»га мувофиқ, ўзларининг динларида қолдилар, лекин сиёсий имтиёзларидан маҳрум этилдилар. Уларнинг қалъалари тортиб олинди, алоҳида гугенот қўшинлари тугатилди, алоҳида гугенот суд палаталари ва шу кабилар ёпиб қўйилди. Гуге нотлар масаласи ана шу тахлитда .ҳал қилиниши туфайли «Франция миллий бирлашиш жиҳатидан ютиб чиқди». Идора қилишнинғ марказлаштирилиши., Ришелье Франциянинг идора қилиш системасини қайта ташкил этди. Унинг дав рида давлат сакретарлари марказий аппаратида энг муҳим ўрин олдилар. Булар — министрлар, айрим маҳкамаларнинг тўла ҳуқуқли раҳбарлари эди. Министркардиналнинг ўзи давлатни идора қшгаш ишларининг ҳаммасини ўз қўлида сақлаган бош министр эди. Король кенгаши эса, аксинча, Ришелье вақида қуруқ савлат бўлиб қолди, холос. Король кенгаши аристократдворянлар билан тўлиб кетди. Аммо асосий ишларни бу кенгаш эмас, балки министрлар — давлат секретарларипингўчлариҳалэтарди.Абсолютизмнинг янада ривожланишида интендантлар ғоят катта аҳамиятга эга бўлди. Вилоятларни идора қилиш марказдан юборилган полиция, суд ва молия интендантлари марказий

ҳокимиятнинг. жойлардаги ғоят кучли қуроли эди 1 . Бу маисаблар француз давлатидаги жуда кўп бошқа мансабларга ўхшаб пулга сотилмас, сотиб олиимас ва отадан болага мерос бўлиб ҳам ўтмас эди. Париж тайинлайдигай амалдор интендантларга вилоятлардаги шаҳар муниципалитетлари, вилоятларнинг губернаторлари ва бальяж (балье) бошлиқларини назорат қилиб туриш. вазифаси юкланган эди. •Шундай қилиб, жойлардаги ҳокимият аслда король атентлари" қўлига ўтиб кетган эди. Интендантларнинг «зулми»дан шикоят қилиш XVII ва XVIII асрлар оппозициячи дворянлар публицистикасининг абсолютизмни танқид қилиш мотивларидан бири бўлиб қолган эди. Иқтисодий сиёсат. Иқтисодий сиёсат соҳасида Решелье Ген рих IV бошлаган ишни давом эттирди. Генрих IV сингари у ҳам ривожланиб бораётган мануфактурани ғайрат билан қўллабқувватлади. Унинг вақтида француз Канадаси («Янги Франция»)га тинмай одам кўчириб"турилди. Французлар Антель оролларига ҳам кириб бордилар. Ришелье француз савдо флотининг ривожланишига ҳомийлик қилди. Аммо француз буржуазиясининг савдосаноат ва колонизация соҳасидаги ҳаракати нидерланд ва инглиз буржуазиясига қараганда акча сует эди. Француз буржуазияси қисман давлат характеридаги, қисман қишлоқда—дворянлар ва деҳқонлар орасидаги судхўрликдан бусиз ҳам катта фойда оларди. Одатда имтиёзли мануфак тура корхоналари (король мануфактуралари) ҳам буржуазияга катта фойда келтирарди. Аммо шунга қарамасдан, Ришелье вақтида Франция ҳар ҳолда мустамлакачилик сиёсатида иштирок қила бошлаган эди. Европадан ташқаридаги мамлакатларни талаш ва босиб олишда Англия билан Голландиянинг янги рақиби юзага келмоқда эди. Деҳқонларнинг қўзғолонлари. Марказлашган давлат аппаратининг кучайиши, король саройихаражатларининг тинмай ошиб бориши ва кенг кўламда олиб борилаётган ташқи сиёсат ғоят катта пул маблағларини талаб қиларди. Ришелье замонида доимий қўшиннинг сони 150 минг кишига етган эди. Солиқнинг асосий қиоми аввалгидек қолоқ ва турли феодал

солиқларидан мушкул аҳволга тушиб қолган деҳқонлардан олинар эди. Энг кўп тарқалган давлат солиғи — битта тальянинг ўзи Ришелье замонида тўрт баравар ортган эди. 1610 йилда бу солиқдан 11,5 миллион ливр даромад олинган бўлса, 1643 йилда бу солиқ миқдори 44 миллион ливрга етди. Солиқларнинг кўпайишига жавобан деҳқонлар оммаси тезтез қўзғолон кўтарарди. Ри шелье ҳукмронлик қилган замонда королликнинг ҳамма жойида деҳқонларнинг қўзғолонлари бўлган эди. 1635—1636 йилларда ғарбда — Ғиенада, Ангулемда ва Пуатуда деҳқонларнинг кат та қўзғолонлари бўлди. 1639 йилда Нормандияда Жан Ялангоёқ бошчилигида катта қўзғолон кўтарилган эди. Бу қўзғолон айниқса кенг қулоч ёйиб, ўз характери жиҳатидан деҳқонлар уруши типидаги ҳаракатга ўхшар эди. Деҳқонлар солиқ тўпловчиларга ҳужумлар қилиб, уларни ўлдирардилар. Улар жафокаш армия» деган характерли номга эга бўлган,ўз армиясини туздилар. Қўзғолончилар қўзғолонга қўшни районларни ҳам қўшилишга даъват этиб, қўл ёзма хитобномалар тарқатдилар. 1639 йилги ҳаракат қатнашчиларининг асосий состави камбағал деҳқонлардан ва шаҳар камбағалларидан иборат эди. Лекин солиқ азобига нисбатан бутун аҳоли ўртасида нафрат шу қадар зўрайган эдики, ҳаракатга шаҳар ва қишлоқларнинг бйрмунча бадавлат табақалари ҳам бир қанча вақтгача қўшилдилар. Қўзғолонни бостириш учун ҳукумат 4 минг кишилик қўшин юборди. XVII аернинг 30 ва 40йилларида деҳқонларнинг айрим ҳаракатлари мамлакатнинг бошқа областларида — Пикардия, Шам пань, Бургундия, Лангедок, Дофинэда ҳам бўлиб ўтган эди. Ришелье 1642 йилда, .Уттиз йиллик уруш зўрайиб кетган бир вақтда ўлди. Франция бу урушда 1635 йилдан қатнашиб келарди. Ундан бир йил ўтгач Людовик XIII ҳам ўлди. Аммо Францияда :абсолютизм шу қадар мустаҳкамланиб олган эдики, Людовик XIII нинг тахт вориси Людовик XIV короллик қилган вақтда бу идора усўли .ғоят ривож топди.

XVI аеркинг иккинчи ярми ва XVII аернинг биринчи ярмида Франция маданияти. XVI аернинг иккинчи ярми ва XVII аернинг биринчи ярмидаги Франция тарихининг жўшқйн сиёсий даврига француз маданиятининг анча жонланиши ва тараққий этиши мое бўлиб тушган эди. Бу даврдаги Франция маданияти тарихида икки жиҳат: 1) француз тилининг бадиий жиҳатдан шаклланиши ҳамда классик француз адабиёти деб аталадиган адабиётнинг вужудга келиши ва 2)_француз рационалисток фалсафасининг ривожланиши айниқса эътиборни жалб қилади. Француз тили XVI аернинг биринчи ярми ва ўрталаридаёқ француз шоиргуманистлари томонидан адабий жиҳатдан пухта ишланган эди. Рабленинг ўзиёқ «Гаргантюа ва Пантагрюэль» раманини нашр этиш ррқали француз адабий тилини халқ тилига яқинлаштириш йўли билан бу тилни демократлаштириш учун кўпгина иш қилди. 1549 йилда «Француз тилини ҳимоя қилиш ва улуғлаш» адабий памфлетининг нашр этилиши фран цуз адабий тили масалаларини ҳамда уни ривожлантириш ва такомиллаштириш методларини ишлаб чиқишда айниқса катта аҳамиятга эга бўлди. Бу асар машҳур шоирлар Пьер Рои cap (1524—1585) ва Жоакен дю Белле (1522— 1566) бошчилик килган «Плеяда» адабий группаси томонидан босиб чиқярилган эди. «Француз тилини ҳимоя қилиш ва улуғлаш» асарида француз тилининг олижаноб фазилатлари ҳақидаги фикр зўр дабдаба билан баён этилган эди; иккинчи томондан памфлетда классик антик латин тилининг луғатграмматик материалидан фойдаланиш йўли билан, шунингдек, халқ лахжаларидан .фойдаланиш, хуоусан «ҳар хил ҳунарларнинг лахжа тилидан» фойдаланиш йўли билан тилни ривожлантириш ва бойитиш зарурлиги кўрсатиб ўтилди. «Плеяданинг» француз тилини реформа қилиш соҳасидаги ишини XVI асрнинг 90 йилларида ва XVII асрнинг биринчи чорагида адабиётчи Франсуа деМалерб (1555—1628) давом эттирди. У ҳам адабиётчилар, филологлар ва шоирларнинг алоҳида группасига бошчилик қилар эди. Малерб ва унинг дўстлари тилнинг луғат асосида, грамматика асосида, шунинг дек, шеър

тузилиши, радифлар ва шу сингарилар асосида француз тилининг бир хил ва барча ёзувчилар учун мажбурий бўлган қоидаларини ишлаб чиқишга интилдилар. Малерб равшан, «оқилона» услуб учун, Париж тилининг софлиги учун курашиб, адабий услубнинг провинциализм билан ортиқча булғанишига қарши чиқди. Малербнинг ч фаолияти шундай бир классик француз адабий тилининг шаклланишига кўп жиҳатдан ёрдам бердики, кейинчалик француз адабиётининг машҳур классик ёзувчилари шу тилда ёздилар. Бу ёзувчиларнинг ижодий фаолияти қисман XVII асрнинг биринчи ярмидаёқ бошланди, аммо ўша асрнинг иккинчи ярмида жуда авж олиб кетди: Қорнель (1606—1684), Мольер (1622—1673), Л а ф о нтен (1621— 1695), Расин (1639—1699) ва бошқалар. XVI асрнинг иккинчи ярмида. Францияда рациоиалистик фалсафанинг дастлабки вакили — сўнгги француз гуманиста Мишель Монтэнь (1533— 1592) эди. Монтэнь ўзининг асосий асари «Тажрибалар»да (1588 йил) ақлидрокнинг уступлиги ҳақидаги ғояни асосий фикр сифатида келтиради. Бу асар устида Монтэнь 20 йилдан кўпроқ иш олиб борган бўлиб, жуда катта философик энциклопедия характерига эгадир, Ақлидрок, Монтэннинг фикрича, тлбиий воқеаларни ва ижтимоий ҳаёт воқеаларини баҳолашга энг юксак мезондир. Монтэнь ўз замонасидаги воқеликнинг «ақлга тўғри келмаслигини» зўр ақл ва кулги билан фош қилиб, гражданлар (гугенотлар) урушлари даврида ҳар иккала диний партиялар фанатизмини қоралади, одатда сиёсий арбоблар амал қиладиган ваҳшийлик, зўравонлик ва бойишга интилишни фош этди. Айни вақтда Монтэнь Америкадаги индеецларнинг Европа «ваҳшийлари» томонидан таланишига қарши қизғин норозилик билдирган замондошлардан бири эди. Француз рационалистик фалсафасининг XVII асрдаги энг йирик намояндаси Рене Декарт (ёки лотинча — Cartesius ) (1596—1650) эди. Декарт ўз Ватанида фалсафий фаолияти бўғилаётганини ҳис қилиб, Франциядан жўнаб кетди ва ўз умри

иинг сўнгги ўн йилини (1629 йилдан бошлаб) Голландияда ва Швецияда ўтказди. У Голландияда ўзининг асосий асарлари — «Метод тўғрисида мулоҳазалар» (1637 йил) ва «Фалсафа асослари» (1644 йил) езди. Инглиз файласофи Френсис Бэконга қарамақарши ўлароқ Декарт биринчи ўринга билишнинг индуктив методини эмас, балки дедуктив методини (умумийдан хусусийга, ақл маълумотларидан айрим кузатишларга ўтиш ме - тодини) қўйди. Декарт ана шундай метод намунаси деб математикада қўлланиладиган методни ҳисоблар эди. Математика бўйича унинг ўзи чуқур мутахассис эди. Билиш масалаларида Декарт учун характерли бўлган дуализмга ҳамда унинг иккита параллел ва бирбиридан мустақил бўлган субстанцияларни— жисмни (унинг асосий белгиси тортиш кучидир) ҳамда руҳни (унинг асосий хусусияти — тафаккурдир) тан олишига қарамай, Декарт таълимоти ўз замонаси учун прогрессив аҳамиятга эга бўлган эди. Декарт ақлидрокни юқори қўйиб, схоластик фалсафанинг қолдиқларига ва унинг «мустаҳкам» обрўсига зарба берди. Иккинчи томондан, Декарт табиат ҳақидаги ўзи нинг конкрет таълимотида амалда замонавий табииёт фанининг маълумотларига асосланди. Декарт объектив дунёнинг реаллигини ва материаллигини тан олди; дунё, Декартнинг фикри ча, материянинг жуда майда заррачаларидан иборат. Табиатдаги барча ўзгаришларни, ҳатто коинотнинг — Қуёш, юлдузлар, планеталар ва шу сингариларнинг вужудга келишини материя нинг ҳаракати билан тушунтирар эди. Шу тарзда Декарт таълимотида ёрқин материалистик фикр м оментлари бўлиб, бу нарса кейинчалик XVII асрнинг иккинчи ярмида ва XVIII асрда Франциядагина эмас, балки Англия, Голландия ва Европанинг бошқа мамлакатларида ҳам материализмнинг ривожланишига кучли таъсир кўрсатди.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 2. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 3. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 4. Культура эпоха Возрождения М., - "Наука" 1986. 5. Урта асрлар тарихи В.Н. Семёнов, М., - 1971. 6. Культура эпоха Возрождения и Рефорфации Л., 7. Урта асрлар тарихи. В.Ф. Семёнов. Т., 1973. 8. Дневник путешествие к двору Тимура. Ри Гонзелеса де Клавихо. (1403- 1406). М., Наука 1990. 9. Истории италии. В 3 т. М., Наука.1970. Т.1. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

XV асрнинг иккинчи ярмида Франция. Абсолют монархияга утилиши

XVI—XVII асрларда Франция

Милоддан аввалги II ( 2 )асрнинг иккинчи ярмида Римнинг ички сиёсати

ХIХ-ХХ Асрнинг биринчи чорагида узбек кишлок жамоаларининг этнографик хусусиятлари

ХIХ асрнинг иккинчи ярмида Туркистонда Чор Россияси мустамлакачилик сиёсатига карши миллий озодлик харакатлари