Этнологиянинг ижтимоий фанлар тизимида тутган ўрни. Унинг асосий тушунчалари ва ўзига хослиги - Tarix - Referatlar

Этнологиянинг ижтимоий фанлар тизимида тутган ўрни. Унинг асосий тушунчалари ва ўзига хослиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

218 KB

Ko'chirib olish

Этнологиянинг ижтимоий фанлар тизимида тутган ўрни . У нинг асосий тушунчалари ва ўзига хослиги Режа: 1. Этнологиянинг фан тарзда шаклланиши 2. Этнология фани предмети 3. Этнология методлари 4. Этнологияни бошқа фанлар билан алоқалари 5. Ўзбекистонда этнология фани: ютуқлар, муаммолар ва ривожланиш истиқболлари

1. Этнологияни фан тарзда шаклланиши Этнологиянинг пайдо бўлиш тарихи. Ҳар қандай фаннинг фан тарзида шаклланиши инсонлар эҳтиёжи билан боғлиқдир. Шубҳасиз, бу ҳолат этнология учун ҳам тааллуқлидир. Инсониятнинг тарихий тараққиёти давомида яшаб ўтган барча этнослар ўзига хос турмуш-тарзи, урф-одат ва анъаналари билан бир-биридан ажралиб турган. Ўтган минг йилликлар мобайнида тарих фанида йиғилган билимлар шундан далолат берадики, ер шарида гарчи турфа хил расм-русумлар ва урф-одатларга эга халқлар яшашларига қарамай, уларнинг барчаси табиатнинг узвий бир қисми тарзида ривожланган ва айнан табиий-географик ҳамда хўжалик муносабатлари билан боғлиқ ҳолдаги ўзига хос этномаданий анъаналарга эга. Энг қадимги даврлардан бошлаб кишилар нафақат ўзларининг балки теварак атрофлари ва узоқ юртларда яшовчи эл-улусларнинг маданияти, анъана ва маросимларига қизиқанлар. Улар тўғрисида маълумотларга эга бўлишга ҳаракат қилганлар. Антик давр муаллифлари кўплаб эмпирик материалларни йиғишга, турли-туман халқларнинг хўжалик ва маданий белгиларига қараб тавсифлаш ва таснифлашга интилганлар. Лекин уларнинг аосисий қисми асосан жангчилар, сайёҳлар, элчилар ва бошқа мамлакатларда турли мақсадларда бўлган кишиларнинг хотиралари ёки бўлмаса ўзга юртлар тўғрисидаги турли-туман ривоятларга асосланиб маълумотлар берганликлари боис ҳам кўпинча ушбу маълумотлари умумий ёки мавҳумий хусусият касб этган. Этнология – халқлар тўғрисидаги мустақил фан сифатида ХIХ - аср ўрталарида пайдо бўлган. Мазкур фаннинг айнан шу даврда пайдо бўлишининг ўзига хос сабаблари мавжуд. Аввало, бу даврда дунё қитъалари орасида иқтисодий, маданий алоқаларнинг жадаллашуви сабаббўлган бўлса. Бошқа томондан бу даврда мустамлакачилик сиёсати ҳам сабаб бўлган. Чунончи янги-янги мустамлакаларга эга бўлиш ёки босиб олинган худудларни осон бошқариш сиёсати ҳамда мустамлакачи давлатларнинг ўз мустамлакаларини осонлик билан бошқаришга интилишлари у ерларда

яшовчи маҳаллий халқлар тўғрисида батафсил маълумотларга эга бўлишни талаб қилар эди. Қолаверса, буюк географик кашфиётларнинг амалга оширилиши натижасида дунёнинг турли минтақалари орасида ўзаро этномаданий тараққиётдаги ўзаро фарқларни, бошқа элларда яшовчи этник гуруҳларнинг ўзига хос этнопсихологияси ва уларнинг этник ўзликни англаш механизми, тарихнинг маълум даврларида у ёки бу халқнинг тутган ўрни, цивилизациялар ва маданиятлар тараққиёти ҳамда таназзулида этник омилнинг ўрни каби муаммоларни пайдо қилди. Юқорида таъкидлаб ўтилган муаммолар ва саволларнинг ечими тарзида фанда қатор янги назариялар ва концепциялар яратилди. Бу эса этнологиянинг дастлабки илмий мактаблари ва йўналишлари пайдо бўлишига сабаб бўлди. Кейинчалик мазкур илмий мактаблар ва йўналишлар асосида халқлар тўғрисидаги махсус фан – этнология шаклланган. Этнология фанининг номи ҳам бошқа кўплаб ижтимоий-гуманитар фанлар каби юнонча- etnos (халқ) ва logos (фан) сўзларидан олинган бўлиб, “халқ тўғрисидаги фан” деган маънони билдиради 1 . “Этнос” сўзи илк бора қадимги грек тилидаги манбаларда учрайди. Тахминан ми лоддан аввалги VI-V асрларда бу сўз келиб чиқиши грек бўлмаган уруғ ва қабилаларга нисбатан қўлланилган. Айнан шу маънода мазкур ибора рим маданияти ва лотин тилида ишлатилган. XVIII асрнинг охирларига қадар этнос тушунчаси ниҳоятда чегара - ланган тарзда истеъмолда бўлди. Фақат XIX асрдан эътиборан бу тер мин илмий адабиётларда “халқ” (“народ”) маъносида кенг қўл лани ла бошлаган. ХIХ асргача "этнология" ибораси махсус фанга нисбатан эмас, балки онда-сонда турли этнографик жараёнларни тавсифлаш мақсадидагина ишлатилган. Дарвоқе, шу ўринда шуни ҳам таъкидлаб ўтиш жоизки, “этнология” термини фанга илк маротаба 1784 йил А.Шаванн томонидан олиб кирилган. Лекин ушбу фаннинг тараққиёти бироз кейинги давр билан боғлиқ бўлиб, француз олими Жан Жак Ампер томонидан 1830 йилда "антропологик" 1 R.H.Winthrop. Dictionary of Concepts in Cultural Anthropology. N.Y., Westport, Connecticut, L., 1991.– P.101

(ижтимоий) фанларнинг умумий таснифини ишлаб чиқишда халқлар ва уларнинг маданияти тўғрисидаги янги фаннинг номланиши тарзида махсус изоҳ тарзда қўлланилган. Кейинчалик мазкур термин Европа давлатларига жуда тезлик билан ёйилган. Умуман этнология мустақил фан тарзида бир қатор этнологлар жамиятлари (1839 йил Парижда Франциядаги этнологлар жамияти, 1842 йил АҚШда Америка этнологлар жамияти) нинг тузилиши билан расман тасдиқланган 2 . Бироқ, шундан кейин турли илмий мактаблар ва йўналишлар ўртасида мазкур фаннинг фанлар тизимидаги ўрни, тадқиқот мавзуси борасидаги масалалар борасида кескин мунозаралар бўлган ва бу баҳсларнинг айримлари ҳатто бугунги кунга қадар давом этиб келмоқда. Қизғин баҳс-мунозараларга сабаб бўлиб келаётган муаммолардан бири фаннинг мазмуни ва номланиши борасидаги масаладир. Бугунги кунга келиб айрим мамлакатларда мазкур фан “этнология”, ёки “этнография” деб номланса, қатор ғарб мамлакатларида ушбу фанни “маданий антропология” ёки “ижтимоий (социал) антропология” деб юритиш анъанага айланган. Маълумки, яқин ўтмишда собиқ Иттифоқда бу йўналиш “этнография” деб номланиб, мазкур соҳада илмий тадқиқотлар олиб борган институт ва илмий тадқиқот марказлари ҳам шу атама билан юритилар эди. Бироқ ўтган асрнинг 90-йилларидан эътиборан ушбу фанга нисбатан “этнография” атамаси билан бирга “этнология” атамаси ҳам қўлланиладиган бўлди. Этнография юнонча бўлиб, “ этнос ” – халқ “ графия” тавсифлаш деган маъноларни англатади. Мазкур фаннинг методологик масалаларига бағишланган қатор ишлардан кўринадики, “этнология” ва “этнография” тушунчаларини айнан бир тушунчалар тарзида қабул қилиш ҳам тўғри эмас. Негаки, агар анъанавий “этнография” у ёки бу этнос (этник бирлик)га оид бўлган материалларни тўплаб, тизимлаштириш ва уларни кўпроқ тавсифлаб берса, “этнология” этнос ҳақидаги барча маълумотларни назарий- 2 Лурье С . В . И сторическая этнология . Учебное пособие для вузов .- М., Аспект Пресс, 1998. – С. 5.

методологик жиҳатдан таҳлил қилади ва бу хусусда умумий хулосалар чиқаради. Демак, “этнология” тушунчаси “этнография” тушунчасига нисбатан нафақат кенгроқ тушунча, балки этнологиянинг этнография маълум бир қисми деб айтиш мумкин. Ўз навбатида шуни ҳам айтиш мумкинки, ҳар бир мамлакатда мазкур фаннинг пайдо бўлиш тарихи ва номланиши ўзига хос тарихга эга. Европада этнология мактабларини шаклланиши. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, Европада этнология мустақил фан тарзида дастлаб Францияда “Париж этнографлар жамияти”нинг тузилиши билан ўз тасдиғини олган. ХIX аср иккинчи ярмида Европадаги бошқа йирик давлатлар сингари Франция сиёсий доиралари томонидан мустамлакачилик сиёсатини кучайиши ва мустамлакаларни бошқариш механизмининг мураккаблашуви қарам халқлар тўғрисида кенгроқ маълумотларга эга бўлишни, уларнинг миллий хусусиятлари, ўтмиш тарихи, турмуш тарзи, маданияти ва анъаналари ҳақида батафсилроқ маълумот олишни талаб қилган. Шу боис этнология бу ерда "этнография" ( юнонча etnos - халк, grophien - баён қилиш) деб юритилган. Францияда мазкур термин ХIХ аср охиригача илмий истеъмол доирасида бўлган. ХХ аср бошларида француз тадқиқотчилари томонидан этнографияга тарихий ва назарий материалларни жалб этган ҳолда изланишлар олиб борилиши натижасида этнография этнологияга айланган ва ҳозирда француз олимлари томонидан асосан этнологик тадқиқотлар олиб бажарилади. Халқлар тўгрисидаги фан – этнология тарзида шаклланган мамлакатлардан яна бири Германиядир. 1789 йил Германияда европалик бўлмаган халқлар ва уларнинг маданиятларини ўргануви “ Yolkerkunde” деб юритилувчи илмий мактабга асос солинган. ХIХ асрнинг 30-йилларида немис сайёҳлари ва тадқиқотчилар томонидан барча халқларга нисбатан "этнология" терминини қўшиб тадқиқ қилиш расм бўлган. ХIХ аср ўрталарига келиб эса "Yolkerkunde" ва "этнология" иборалари бир хил маънода, яъни инсоният маданиятини тадқиқ қилувчи фан тарзида қўлланилган. Қизиғи шундаки, немисларда баъзида ҳозирда ҳам мазкур термин этнологияга синоним тарзда

қўлланилади. Бундан ташқари немисларда халқлар тўгрисидаги Volkskund (халқшунослик) деган йирик йўналиш ҳам мавжуд бўлиб, буни асосан немис тилида сўзлашувчи халқлар ва уларнинг маданияти ўрганилади. ХХ асрнинг сўнгги чорагидан бошлаб Германияда этнологик йўналишда олиб борилаётган тадқиқотлар анча самарали натижалар бера бошлаган. Айниқса, бу борада Макс Планка номидаги Этнология ва антропология илмий тадқиқот институти томонидан олиб борилаётган изланишлар алоҳида эътиборга сазовордир. Инглиз тилида сўзлашувчи халқлар орасида этнологиянинг фан тарзда шаклланиши бирмунча бошқачароқ тарзда кечган. Аввало инглиззабон мамлакатларда халқлар тўғрисидаги фан антропологиянинг бир қисми сифатида ўрганилган. Шу ўринда айтиб ўтиш керакки, антропология инсоният табиатига оид биологик фан тарзида пайдо бўлишини айрим тадқиқотчи олимлар О. Госманнинг 1596 йилда айнан шу номдаги китобининг нашр этилиши билан боғлайдилар. ХVIII асрда дунё миқёсида мустамлакачилик сиёсати ва ирқчилик ҳамда демографик жараёнларнинг кучайиши антропологияни жуда тезлик билан ривожланишига олиб келган. Натижада ХIХ асрга келиб Европа мамлакатларида "орқада қолган" ибтидоий халқларни ўрганувчи қатор антропологик жамиятлар тузила бошлаган. 1906 йил инглиз этнология мактабининг асосчиларидан бири Ж. Фрэзер томонидан "Ижтимой антропология" номли янги йўналишга асос солинди. Мазкур йўналиш орқали машҳур инглиз тадқиқотчиси ўзининг мустақил мактабини яратган ва у ўз қарашларини “маданий антропология” номи билан юритилувчи Э. Тайлор қарашларидан ажратиб олишга муяссар бўлди. Дарҳақиқат, "ижтимой антропология" ибораси дунё бўйича жуда тезликда тарқалган ва кейинчалик этнологиянинг инглизча синонимига айланган. Ҳозирда ҳам айрим “ижтимоий антропология” мактаби вакиллари ўзларининг илмий изланишларини турфа хил маданиятлар соҳиблари бўлган айрим этник гуруҳлар тадқиқига қаратадилар. АҚШда этнология фани тараққиёти. Америкада дасстлабки

этнологлар жамияти 1842 йилда тузилган бўлса-да Европанинг бошқа мамлакатларига қараганда АҚШда этнология мактаблари амалда бу бирмунча кечроқ шаклланган. Негаки, Америка аҳолисининг этник ранг-баранглиги ва узоқ йиллар мобайнида мазкур қитъада давом этган ирқчилик сиёсати натижасида Америкада жисмоний антропологиянинг ирқий ва маданий фарқларигина тадқиқ қилинади. Ўз ўрнида шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, мазкур йўналишга машҳур олим Генри Льюс Морган томонидан асос солинган бўлиб, унинг ибтидоий жамиятда уруғчилик, оила-никоҳ муносабатлари типлари таснифи, инсоният тарихини даврлаштириш мавзулардаги содда тадқиқотлари бир неча ўн йиллар мобайнида Америка этнологлари учун муҳим тадқиқот мавзулари бўлиб хизмат қилган. ХХ асрнинг ўрталарида Франс Баоснинг саъй-ҳаракати билан Америка олимлари илмий йўналишларини бирмунча чуқурлаштирган ва тадқиқотчилар томонидан халқларнинг маданиятидаги фарқли хусусиятларга жиддий эътибор қаратила бошланган. Франц Баос томонидан бу йўналишга “маданий антропология” (кейинчалик эса мазкур йўналиш ҳар қандай этнологик тадқиқотларга нисбатан қўлланила бошланди, ёки бошқача қилиб айтганда, “этнология”нинг америкача номланиши бўлди А.А.) номи берилган. Россия этнология мактабининг шаклланиши. Россияда этнография йўналишидаги дастлабки тадқиқотларга 1846 йил Рус география жамиятининг тузилиши натижасида асос солинган. Ушбу жамиятнинг асосий мақсадларидан бири Россиянинг мустамлака минтақалари табиати, табиий бойликлари, ўтмиш тарихини тадқиқ этиш билан бирга мазкур минтақаларда яшовчи халқларнинг этник хусусиятларини, миллий қадриятларини ўрганиш бўлган. Айниқса, Чор Россияси маъмурларининг Сибирь, Ўрта Осиё, Кавказга бўлган қизиқишлари натижасида мазкур ҳудудларни ўрганиш учун ташкил этилган қатор комплекс экспедицияларга ҳукумат томонидан молиявий кўмак берилиши мустамлака халқлар турмуш тарзи, миллий анъаналари ва этнографиясига оид муҳим маълумотларни йиғилишига сабаб бўлган. Рус этнографияси мактабининг шаклланишида машҳур сайёҳ ва

тадқиқотчи олим Миклуха Маклайнинг хизмати беқиёсдир. У ўз тадқиқотларида инсониятнинг аждодлари бир эканлигини, турли ирқлар ва халқлар орасида жисмоний ҳамда психологик фарқ мавжуд эмаслигини исботлашга ҳаракат қилган. Олимнинг ёзишича, халқлар орасидаги фарқни уларнинг табиий ва ижтимоий шароитлари билан изоҳланади. Миклуха Маклай ўз ҳаётининг кўп даврини Янги Гвинея папауслари ва Океания халқлари орасида ўтказиб уларнинг турмуш тарзи, моддий ва маънавий маданиятини ўрганиш орқали ирқчилик назариясига қарши ишонарли маълумотлар йиғишга муяссар бўлган. Собиқ советлар даврида мазкур фан асосан тавсифий характерга эга бўлганлиги боис этнография деб юритилган. Қолаверса, бу фан ҳам бошқа қатор ижтимоий-гуманитар фанлар сингари совет мафкураси учун хизмат қилган. Бу даврда мамлакатда асосан ягона совет халқи яратиш тўғрисидаги ғоя устун бўлганлиги боис этнограф олимлар ҳам ўзларининг тадқиқотларида кўпроқ советлар даври этнографиясини ўрганишга қаратганлар. Умуман олганда, бу даврдаги кўплаб тадқиқотлар махсус сиёсий буюртмалар характерида бўлиб, этник ривожланишнинг барча жараёнларини ёритиб бера олмас эди. Айниқса, бу даврда этник тарих, этник онг, этник ўзликни англаш, этномиллий қадриятлар, этномаданият, этнослараро жараёнлар каби этнологиянинг асосий муаммоларини тадқиқ қилиш маълум маънода чекланган эди. Лекин ўз ўрнида шуни ҳам эътироф этиш керакки Миклуха Маклай номидаги Этнография институти (ҳозирги Этнология ва антропология институти А.А.) нафақат собиқ иттифоқ миқёсида балки дунё миқёсида ҳам мазкур йўналишда тадқиқотлар олиб борган илмий марказларидан бири бўлган. Ўзбекистон ҳудудидаги дастлабки этнографик тадқиқотлар. Ўрта Осиё халқлари, шу жумладан, ўзбек халқининг этнографияси ҳақидаги илк маълумотлар археологик ёдгорликлар, илк ёзма манбалар ва турли қадимий тарихга оид материаллардан маълум. Қадимги даврларда ва ўрта асрларда Амударё ва Сирдарё бўйларида

яшаган халқлар этнологиясини ўрганишда зардуштийлик динининг муқаддас китоби – “Авеста”, қадимги туркий битиклар ва суғдий ёзувлар, Абу Райҳон Берунийнинг “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар”, Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғати-т – турк”, Абу Бакр Наршахийнинг “Бухоро тарихи”, Шарофиддин Али Яздийнинг “Зафарнома” ҳамда “Насабномаи ўзбек”, Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома”, Ҳофиз Таниш Бухорийнинг “Абдулланома”, Абулғозий Баҳодирхоннинг “Шажараи турк”», Муҳаммад Солиҳнинг “Шайбонийнома” каби асарлари катта аҳамиятга эга. Чор Россияси мустамлакаси ва совет даврида мамлакатимиз худудида олиб борилган этнографик тадқиқотлар. ХIX асрнинг 70-80 - йилларига келиб Ўрта Осиё халқларининг антропологияси, миллий-этник тузилиши, анъанавий хўжалик фаолияти, моддий ва маънавий маданиятини ўрганиш борасида маълумотларни тўплаш бўйича аниқ дастур ишлаб чиқилган. 1870 йилда Самарқанд, Бухоро, Урганч бўйича уюштирилган илмий экспедиция (Н.Н.Каразин, Н.Е.Симанов)лар ўз даври учун муҳим этнографик маълумотларни тўплаш имконини берган. Ўрта Осиё Россия империяси томонидан босиб олингач, ўзбек халқи этнографиясини ўрганишга жиддий эътибор қаратилган. Айниқса, 1895 йилда Тошкентда Археология ҳаваскорлари Туркистон тўгарагининг ташкил этилиши натижасида ўзбек халқининг этнографиясига оид илмий материаллар йиғила бошланди. Шунингдек, Сатторхон Абдуғаффоров, Мирзо Барот, Мулла Қосимов, Муҳаммад Вафо, Г.Арандренко, Л.С.Берг, В.Л. Вяткин, М.Ф.Гаврилов, А.Д.Гребенкин, А.А.Диваев, И.И.Ибраҳимов, А.В. Каулбарс, П.Е. Кузнецов, Д.Н. Логофет, Н.А. Маев, А.Е. Снесарев, М.С. Андреев, А.А. Семенов, А.Ф.Петровский, А.П.Шишов, В.Н.Наливкин, Н.П.Малицкийларнинг тадқиқотларида ўзбек халқининг этник тарихи, ижтимоий–иқтисодий ҳаёти, геополитик жойлашуви, ўзаро ички ва ташқи алоқалари, анъанавий турмуш тарзи ва маданиятига оид кўплаб илмий материаллар тўпланган.

ХХ асрнинг биринчи чорагида Республикамиз ҳудудида этнографик тадқиқотларни ўтказишда ёш Туркистон Республикасининг фан ва маориф ташкилотлари анча жонкуярлик кўрсатган. 1921 йилда маҳаллий ҳокимият томонидан ўз даврининг машҳур этнограф олимлардан ташкил топган “ Туркистон туб аҳолисининг маиший турмушини ўрганиш илмий комиссияси” фаолият юритган. Айнан мазкур коммисия иштирокида машҳур элшунос тадқиқотчи олим А.А.Диваев раҳбарлигида Сирдарё вилоятини ва Ўрта Осиё халқлари этнографиясининг билимдонларидан бири М.С. Андреев бошчилигида Самарқанд вилоятида яшовчи эл-улуслар этнографияси ва бой фольклор наъмуналарини ўрганиш борасида этнофольклористик экспедициялар уюштирилган. 1928-30 йилларда йирик ўзбек фольклоршунослари Ғози Олим Юнусов ва Ҳоди За ри повлар ҳамда машҳур рус этнографи Л.П. Потаповлар томонидан ўзбек халқи маданияти, этнорагра фи я си ва фольклорини ўрганиш борасида уюштирилган махсус экспедициялар жараёнида ҳам маҳаллий аҳоли этнографияси бўйича ҳам жуда бой материаллар йиғилган. ХХ асрнинг 20-30 - йилларига қадар этнография муаммолари билан кўпроқ ру сий забон олимлар шуғулланган бўлсалар, 30-йиллар охирига келиб Т. Мирзаев, М.А. Бикжанова, Ш. Иноғомов, Т. Мирғиёсов, М.Юсупов, Ҳ. Ҳусанбоев, Г. Алимов, А. Болтаев, М. Саиджонов каби маҳаллий мутахассис- этнографлар авлоди шаклланган. Бу даврда яратилган тадқиқотлар музейларда ва илмий марказларда бажарилган бўлиб, асосий илмий натижалар турли журналларда мақолалар тарзидагина эълон қилинган. Этнография фани тарихшунослиги билимдонларидан бири т.ф.д. А.Дониёровнинг ёзишича, ўша йилларда этнограф ва тарихчилар ўзбек ҳамда қороқалпоқ халқлари ва улар аждодларини келиб чиқиш муаммосини фаол ўрганишга киришганлар 3 . Натижада қатор комплекс экспедициялар ва тадқиқотлар бажарилган. Бу борада айниқса машҳур археолог ва элшунос олим С.П.Толстов бошчилигидаги Хоразм архео-этнографик экспедицияси 3 Дониёров А. Ўзбекистон этнографияси тарихидан лавҳалар (ХХ асрнинг 20-80 йиллари). – Т.: Янги аср авлоди, – 2003. – Б. 7.

муҳим ўринни эгаллайди. Мазкур экспедиция таркибида ўзларининг дастлабки илмий изланишларини олиб борган Т.А.Жданко, К.Л.Задыхина, И.Жабборов, С.Камолов, Г.П.Снесарев каби тадқиқотчилар кейинчалик машҳур этнограф олимлар бўлиб етишишган. Улар Хоразм воҳасида яшовчи халқлар – ўзбеклар, қорақалпоқлар, туркманлар ва қозоқларнинг маданияти ва турмушига оид кўплаб фундаментал асарлар яратишди. Хоразм экспедицияси тадқиқотлари, бир томондан, Ўзбекистон этнографлари учун минтақа халқларининг этногенези, хўжалик ўтмишини, моддий ва маънавий маданияти тарихини, турмуши ва урф-одатларини тадқиқ этишдек мураккаб масалаларни ҳал этиш имкониятини яратди. Иккинчи томондан, этнографик тадқиқотлар ва хулосалар орқали тарихчиларнинг тадқиқотчилик амалиёти учун муҳим таркибий қисм ҳисобланган ижтимоий институтлар ва оилавий таркибларни тарихий асослаш учун қулай имкониятлар ва муҳим илмий асослар юзага келди. 1943 йил Ўз ФА Тарих ва археология институти таркибида Этно г ра фия бўлимининг ташкил этилиши Республикада этнографик илмий изла - нишларни жонлантириб юборди, – деб айтиш мумкин. Бу даврда тадқиқотчилар томонидан асосан тарихий ва замонавий эт но г ра фия ҳамда ўзбекларнинг этник муаммолари юзасидан илмий изланишлар олиб борилди. 1950-53 йиллар мобайнида Фарғона водийсини ўрга ниш бў йи ча ташкил этилган экспедиция жараёнида Наманган ва Фар ғона вилоятлари қишлоқ аҳолиси турмушида совет даврида юз берган ўзгаришлар совет даври мафкураси нуқтаи назаридан ўрганилган. 1960-70 йилларда ўзбек халқи этногенези ва этник тарихи, этник таркиби ҳамда минтақадаги қатор субэтнослар бўйича К.Ш. Шониёзов, Т. Файзиев, Б.Аҳмедов, И.Эрматов, Б.Х.Кармишева каби тадқиқотчи олимларнинг қатор фундаментал монографиялари нашр қилиниши ўзбек халқи этнографиясида этногенез ва этник тарих йўналишини жонланишига сабаб бўлди. Шунингдек, бу даврда ўзбекистонлик қатор олимлар (К.Ш. Шониёзов, О.А.Сухарева, И.М. Жабборов, М.А. Бикжонова ва бошқ.) “Жаҳон

халқлари” туркумида чиққан “Ўрта Осиё ва Қозоғистон халқлари” номли икки томлик фундаментал асарни (М.:1962.) ёзилишида фаол қатнашдилар. ХХ асрнинг 70-йилларидан бошлаб Ўзбекистоннинг айрим минтақалари аҳолисининг этник таркибидаги ўзгаришлар ҳақида маълумот берувчи вилоятлар бўйича этнографик хариталар тайёрланди (Ш.И. Иноғомов, К. Шониёзов, Х. Тошев, Б. Аминов ва б.). Ўзбекистондаги ишчилар синфининг ҳаёти ва турмушидаги ўзгаришлар ҳақида этнографик тадқиқотлар (Ф.О. Орипов, Ш. Музаффаров, К.Л. Задыхина, Р. Қурбонга лиева, Т.Х.Тошев, Ҳ. Исмоилов ва б.) пайдо бўлди. Бу даврда ўзбекларнинг ижтимоий ҳаёти ва анъанавий турмуш тарзига бағишланган қатор асарлар яратилди (И.М. Жабборов, С. Мирҳосилов, М. Рўзиева ва б). Ўтган асрнинг 70-80 - йилларида мустабид совет тузумининг мафкуравий тазйиқи туфайли ўзбек халқи этнологиясини ўрганишда сусайиш жараёни юз берди. Мамлакатда асосан ягона совет халқи яратиш тўғрисидаги ғоя устун бўлганлиги боис этнограф олимлар ҳам ўзларининг тадқиқотларида кўпроқ советлар даври одамлари этнографиясини ўрганишга қаратганлар. Советлар даврида барча ижтимоий фанлар каби этнография фани ҳам коммунистик мафкурага бўйсундирилди. Ушбу йўналишда бажарилган тадқиқотлар коммунистик мафкура призмасидан ўтказилди. Лекин шунга қарамасдан, К.Ш. Шониёзов ва Ҳ. Исмоиловларнинг “Ўзбеклар моддий маданиятидан этнографик лавҳалар»(1981), С.С. Губаеванинг «Фарғона водийси аҳолиси ва унинг этник таркиби» (1983), Х. Тошевнинг «Зарафшон ўзбекларининг ижтимоий турмуши ва хўжалиги» (1987), Т. Тошбоева ва М.Савуровларнинг «Ўзбек оиласи турмушидаги анъанавийлик ва замонавийлик»(1989) каби асарлари эълон қилинди. Мустақиллик йилларида этнология фани. ХХ аср давомида этнология йўналишида бой эмприк ва назарий материаллар йиғилди. ХХ асрнинг биринчи ярмида бажарилган академик тадқиқотларда кўпроқ ўтмишга айланаётган анъанавий урф-одатлар тўғрисидаги маълумотларни ёзиб олишга диққат-эътибор қаратилган бўлса, ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб

мавжуд вазият ўзгарди ва этнологик материалларнинг амалий қиммати ошди. Юртимиз мустақилликка эришганидан кейин этнология фани ҳам янги босқичга кўтарилди. Айниқса, этногенез ва этник тарих муаммолари бўйича қатор тадқиқотлар яратилди. Бу соҳада этнология фани дарғаларидан бири академик Карим Шониёзовнинг қатор фундаментал тадқиқотлари ва монографиялари алоҳида эътиборга моликдир. Заҳматкаш ва фидойи олим К. Шониёзов ўзининг қарийб ярим асрлик илмий фаолияти мобайнида Ўрта Осиё минтақасида яшовчи ўзбеклар ва бошқа қардош халқлар этногенези ва этник тарихини изчил ўрганди. Натижада бу мавзу доирасида бир неча йирик монографиялар ва юздан ортиқ илмий мақолалар яратди. Олимнинг «Ўзбек- қарлуқлари» (Т.:1964), «Ўзбек халқининг этник тарихига оид»(Т.:1974), «Ўзбек халқининг моддий маданиятидан этнографик лавҳалар»(Т.:1981), «Қанғ давлати ва қанғлилар»( Т.:1990), «Қарлуқ давлати ва қарлуқлар»( Т.:1999), «Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни»( Т.:2000) каби фундаментал монография лари бой тарихий манбалар, кўпдан-кўп фольклор- этнографик экспедицияларнинг материаллари асосида яратилгани билан муҳим аҳамият касб этади. К. Шониёзов ўзининг ўзбек халқи этногенези ва этник тарихига оид фундаментал тадқиқотлари орқали ўзбек халқи этник тарихини ўрганишда янги илмий йўналишга асос солди. Тарихий ва этнографик маълумотларни археология, антропология, нумизматика, фольклоршунослик ва тилшунослик каби ёндош фанлар ютуқлари билан қиёсий ўрганиш ва муаммони ёритишда муайян илмий хулосаларга келиш Ўзбекистон этнологияси фанида Карим Шониёзов асос солган янги йўналишнинг муҳим бир хусусиятидир. Шунинг учун ҳам академик олимнинг тадқиқотлари нафақат Республикамиздаги илмий жамоатчилик томонидан яхши кутиб олинган, балки хорижлик мутахассислар томонидан ҳам эътироф этилган. Этногенез ва этник тарих муаммоларини тадқиқ қилишда академик А. Асқаровнинг ҳам хизматлари каттадир. Таниқли олим этногенез ва этник тарих муаммосига бағишланган тадқиқотларида биринчилардан бўлиб

тарихий ва археологик, этнографик ва антропологик манбаларга ҳамда адабиётларга асосланиб, ўзбекларнинг шаклланиш жараёнини бир неча босқичларга бўлиб тадқиқ қилади ва қатор назарий-методологик ҳамда илмий концептуал хулосалар чиқарган. Муаллиф кейинги йиллардаги тадқиқотларида этногенез ва этник тарих муаммоси юзасидан жиддий шуғулланиб этнос назариясига оид бир қатор илмий анжуманлар ва семинарлар ташкил этди ҳамда бу борада ўзининг қатор илмий-назарий ҳамда методологик қарашларни илгари сурди. Шунингдек, бу даврда халқимизнинг моддий ва маънавий маданиятини, оилавий ва жамоавий ҳаётини, этнослараро жараёнларни ўрганиш борасида анча самарали ишлар бажарилди. Хусусан, ўзбек оиласи та рихи (О.Бўриев), тўй ва мотам маросимлари (Ҳ. Исмоилов, Қ. Насриддинов), анъанавий уй ҳунармандчилиги (Х.Тошев ва М.Ўроқов), ўзбеклар орасидаги маҳалла ва қўни-қўшничилик анъаналари (З.Орифхонова), қадимий диний эътиқодлар ва уларнинг ўзбек халқи турмуш тарзидаги излари (А. Аширов), этнослараро жараёнлар (У. Абдуллаев) мавзулари доирасида қатор илмий монография ва рисолалар эълон қилинди. Шу билан бирга Ўзбе кистоннинг тарихий этнографик минтақалари - Тошкент шаҳри (З.Орифхонова, Г.Зуннунова) Бухоро воҳаси (А.Жумаев, М.Қурбонова), Фар ғона водийси (Ш. Абдуллаев, У.А бдуллаев, В. Ҳақлиев, А. Аширов, Б. Тур сунов), Жанубий Ўзбекистон (О. Бўриев, Қ. Насриддинов, Ф. Рах монов, Г. Тошева, С. Турсунов, А. Қаюмов, Б. Ҳамроқулова, М. Ибрагимова) этнологиясини тадқиқ этиш борасида самарали натижаларга эришилди. Ўзбекистонда этнография ва этнология фанининг тарихшунослиги (А. Дониёров, Д. Ҳошимова), мазкур фаннинг Олий ўқув юртларида ўқитиш бўйича қўлланма ва рисолалар (И. Жабборов, О. Бўриев, Т. Салимов, Б. Исоқов), этнология атамаларнинг қисқача луғати (О. Бўриев ва Т. Хўжамбердиев)га доир нашрлар чоп қилинди. Ҳозирги кунга келиб Республикамизнинг қатор илмий масканларида мазкур йўналишда тадқиқотлар олиб борилмоқда. Жумладан, ЎзРФА Тарих

институти Этнология бўлими, ЎзМУда «Археология ва этнология» кафедраси, ТерДУ ва Қар ши ДУ Этнология илмий маркази фаолият олиб бормоқда. Мам - ла ка ти миз бўйича доимий ва мавсумий илмий экспедициялар уюш тирил моқ - да. Ўзбекистон этнологиясининг долзарб муаммоларига бағишланиб бир қа тор ҳалқаро (1999, 2000, 2004, 2005) ва минтақавий анжуманлар таш кил этилди. Этнология фанининг сўнгги натижаларига бағишланган «Ака демик К.Шониёзов ўқишлари» туркумида доимий илмий кон ферен цияси ҳар икки йилда доимий тарзда ўтказиш яхши бир анъанага айланиб улгирди. Мамлакатимиз этнологлари АҚШ, Англия, Франция, Германия, Япония, Жанубий Корея, Туркия, Марказий Осиё республикалари этнологлари билан ҳамкорлик алоқаларини ўрнатганлар. Россия ФА Этнология ва антропология институти билан ҳам доимий ҳамкорлик йўлга қўйилган. Бу бевосита юртимизда этнология фани жаҳон фани билан ўзаро уйғун тарзда ривожланаётганлигидан далолат беради. Хулоса қилиб айтганда ҳозирда этнологик тадқиқотлар жамият ҳа ё ти - нинг турли соҳаларида муҳим илмий ва амалий аҳамият касб этиб бор моқда. Этнолог олимларнинг билими ва маслаҳатларидан сиёсий-иқ ти содий ва ижтимоий муаммоларни ҳал этишда кенг миқёсда фой да ла нил моқда. Фаннинг ютуқлари коммуникация тизимида, халқаро сав до да, дип ломатияда ва бошқа қатор соҳаларда самарали қўлланилмоқда. Сўнг ги йилларда этнологиянинг кўплаб бошқа ёндош фанлар билан дои мий ало қасининг самараси сифатида этнопсихология, этно линг вис ти ка, эт но демография, этномаданият, этнопедагогика, этнофоль клорис ти ка каби янги йўналишлар пайдо бўлди. Шу боис этно ло гия, ай тиш мумкинки, бугунги кунга келиб янги бир ривожланиш босқичига кўтарилди. 2. Этнология фани предмети Ҳар бир фан ўзининг тадқиқот предмети хослиги, унинг тадқиқот этиш услублари билан бошқа фандан фарқланиб туради.

Этнология фан тарзда пайдо бўлгандан то ҳозирги кунга қадар халқ ва халқларнинг маданий ўзига хослиги унинг асосий тадқиқот объекти бўлган. Мухтасар қилиб тушунтирилса мазкур фан турли халқларнинг этногенези ва этник тарихи, анъанавий ва замонавий этномаданий жараёнлар, моддий ва маънавий маданият муаммолари ҳамда этнослараро жараёнлар ушбу доирасида тадқиқ қилинади. Демак фикримизча, этнология асосий тадқиқот объекти сифатида этнос билан боғлиқ қуйидаги жиҳатларни ўрганади (Этнология предметини маълум бир тартибда баён қилишда биз фанда анъанавий тарздаги қарашлардан янги ноанъанавий қарашлар томон ҳаракатланишни маъқул деб билдик.):  Этногенез ва этник тарих муаммолари;  этниклик ва этник гуруҳлар муаммоси  халқларнинг моддий маданияти;  халқларнинг эътиқодий қарашлари, миллий маросим ва урф- одатлари;  турли халқларнинг қариндошлик тизими: қариндош- уруғчилик алоқаларива қўни-қўшничилик мунособатлари;  халқларнинг ижтимоий ва сиёсий тузулмалари (оилавий муносабатлар ва ҳокимият муносабати;  турли халқларга хос тарбия анъаналари тизими;  бир халқ маданиятининг турли компонентлари орасидаги ўзаро алоқа ва боғлиқлик муаммолари;  у ёки бу халқ маданий хусусиятлари динамикаси (маданий ўзгаришлар);  турли халқларнинг этнопсихологиясидаги ўзига хосликлар;  турли халқларнинг хаёт тарзига мослашиши: уларнинг табиий муҳитга мослашиши  этнос қадриятларини таққослаш;  турли халқларнинг дунё харитасида таққослаш;  маданиятлараро мулоқотларнинг ўзига хос хусусиятлари;

 этносларнинг пайдо бўлиши ва бўлиниб кетиши сабаблари;  халқларнинг жойлашуви;  этнослар билан боғлиқ содир бўладиган демографик жараёнлар;  этнос вакилларининг иқтисодий муносабатлари;  этнолингвистика ва этномаданият муаммолари;  анъанава маросимларнинг пайдо бўлиши, тараққиёти ва инновация хамда трансформалашуви; Ушбу рўйхатни янада давом эттириш мумкин. Бироқ мазкур рўйхатнинг ўзи ҳам этнологиянинг тадқиқот объекти кўп қиррали эканлигидан далолат беради. Қолаверса, ушбу маълумотлар этнологиянинг асосий манбаи ёзма манбалар ҳамда моддий ёдгорликлар бўлган анъанавий тарих фанидан бирмунча кенгроқ эканлигидан дарак бериб турибди. Шунингдек этнологияда инсоният тарихининг дастлабки ёзма маданият шакллангангунича бўлган даврда яшаган ва ўзларининг алоҳида ёзувларига эга бўлган халқлар-этнослар асосий тадқиқот объекти тарзида ўрганилади. Олдинги қисмларда таъкидлаганимиздек, XIX аср охирида Европада этнологиянинг асосий мавзуси ибтидоий шароитда яшаётган «примитив» халқлар бўлган. Бу халқлар мисолида европалик тадқиқотчилар гўёки ўзларининг қайсидир маънода узоқ ўтмишдаги «тирик аждодлари»ни ҳис қилганликлари боис ушбу халқлар европалик тадқиқотчиларни кўпроқ қизиқтирган. Шунинг учун ҳам европаликлар «орқада қолган» халқларга нисбатан «primitiv», яъни « биринчи» деган иборани қўллаганлар. Бу борада «биринчи» халқлар тўғрисида XIX асрдаги этнология мактабларининг йирик намояндалари ҳисобланган Льюис Генри Морганнинг «Қадимги жамият», Эдуард Тайлорнинг «Ибтидоий маданият» каби машҳур асарлари пайдо бўлган. Шунингдек немис этнологиясининг асосчиларидан бўлган Теодор Вайц ва Адольф Бастианларнинг тадқиқотлари ҳам «ибтидоий халқлар»га бағишланган бўлиб, улар мазкур халқларни «маданий ривожланган халқлар», яъники Европа халқлари билан ўзаро қиёсий тарзда ўрганишга бағишлаган.

Ўтган юз йилликда мазкур фан доирасида олиб борилган тадқиқотлар туфайли этнология Олий ўқув юртлари ўқув предметига айланган ва дунёнинг кўплаб машҳур университетларида махсус фан сифатида ўқитила бошланди. Бунинг пироварди натижасида этнологияга янгича қарашлар билан қуролланган фан намояндалари-назариётчи этнологлар кириб келган 4 . Шу боис этнологиянинг мавзуси ҳам такомиллашиб борган ва фандаги мавжуд баъзи қарашлар ҳамда ғоялар жиддий танқид остига олинган ва ҳаттоки уларнинг айримлари кейинчалик буткул илмий муомаладан чиқиб кетишига олиб келди. Этнологияда жиддий танқидга учраган айрим қарашлар тўғрисида тўхталганда, аввало, халқларнинг ибтидоий ва цивилизациялашган тарзда бўлинишига оид қарашлар жиддий танқид остига олинганини таъкидлаб ўтиш жоиздир. Янги авлод тадқиқотчиларининг таъкидлашларича, «ибтидоий» деб аталган халқлар ҳам худди «цивилизациялашган» деб ҳисобланган европаликлар сингари ўзларининг тарихи ва маданиятига эга бўлган. Ўз навбатида улар, олдинги тадқиқотчилар таъкидлаганидек, инсоният тарихининг дастлабки босқичларига тааллуқли эмас ва мазкур жамоалар ҳам бошқа халқлар каби ибтидоийликдан йироқ халқлар ҳисобланади. Инчунун, бу борада уларни фақатгина атрофдаги оламга бўлган муносабати борасидагина ибтидоий деб айтиш мумкин. Бундай қараш дастлаб машҳур немис этнолог олими Рихард Турнвальд (1869-1954 йй) томонидан билдирилган бўлиб, унинг фикрича, «ибтидоий халқ» тушунчасини таҳлил қилиш асносида бир омил ўта муҳимдир. Бу омил табиатни ўзлаштиришдаги билим, малака ва меҳнат қуроллари ҳамда мосламалардир. Р. Турнвальднинг фикрича, «ибтидоий» деб яшаш ва овқатланиш учун энг оддий меҳнат қуролларидан фойдаланган ва атрофдаги олам тўғрисида жуда кам билимга эга бўлган қабилаларга нисбатан қўллаш жоиздир. Бундай техник қуролланиш ва табиий қонунларни билиш меъёрларидан келиб чиқиб қарайдиган бўлсак, Турнвальд айтганидек, 4 Садохин А.П., Грущевицкая Т.Г. Этнология. Учебник для высших учебных заведений. –М., Academa , 2000. – С.16.

«табиатни бўйинсундирган одамлар» ҳозирги замонавий индустрлашган жамиятга қараганда ҳақиқатдан ҳам кўпроқ табиатга боғлиқ бўлган. Бироқ бу ўринда иккинчи мулоҳаза пайдо бўлади. Яъни, агар инсонларнинг табиатдан мустақил бўлиб яшашларига қарамай, бугунги замонавий кишилар иккинчи бир кўриниш-техникага боғланиб қолишига сабаб бўлади. Шу боис айрим этнологлар юқоридаги мулоҳазага асосланиб, этнологияда «ибтидоий халқлар» иборасини қолдиришни, лекин бунда табиатдан узилмаган ва ўзларининг ижтимоий меъёрларини сақлаб қолган жамоалар ҳамда маданиятларни англаш ғоясини илгари сурганлар. Ўз навбатида бошқа бир олимлар гуруҳи эса «ибтидоий халқлар» иборасини қўлланишига қатъий қарши чиққан. «Чунки фанда бундай иборани қўлланиши шубҳасиз унга қарама-қарши бўлган «маданий халқлар» терминини пайдо бўлишини тақозо этади ва бу эса биринчи гуруҳга кирувчи халқларни таҳқирланишига сабаб бўлади» – деб таъкидлайдилар. Дарҳақиқат, сайёрамизнинг турли минтақаларида яшовчи халқлар, этник гуруҳлар ҳаётига, ўтмиш тарихига, турли-туман цивилизациялар ва маданиятлар тараққиётига назар ташлар эканмиз ўзининг тарихий тараққиётида маданиятига кўра бирор бир ривожланишга эришмаган инсонлар жамоасини топиш жуда мушкул. Ҳатто тош даври одамлари тўғрисида гапирадиган бўлсак, улар ҳам дастлаб тошдан ясалган меҳнат қуролларини ривожлантириб борганликлари тарихий- археологик манбалардан маълумдир. XVII - XIX аср тадқиқотчилари таъкидлаганларидек, сайёрамизда ибтидоий инсонлар мавжуд эмас. Ҳар бир этник жамоа ёки халқ ўзига хос маданият соҳибидир. Шу туфайли бугунги кунда «маданиятли халқ», «маданиятсиз халқ» деган ибораларни қўллаш ўринсиздир. Фақатгина маданиятнинг турли кўринишлари тўғрисида гапириш мумкин. Шунинг учун ҳам, айнан турли маданиятларнинг ўзига хос хусусиятлари ва турфа хил этно- миллий маданиятлар этнологиянинг асосий тадқиқот предметларидандир. Қолаверса кейинги вақтларда этнологияда локал (маҳаллий) маданиятларнинг тадқиқ қилиш борасида анча самарали тадқиқотлар бажарилмоқда.

Шу билан бирга турли олимлар томонидан «ибтидоий халқлар» термини ўрнига қатор бошқа тушунчалар ва атамалар тавсия қилинган бўлиб, тадқиқотчилар фикрича, мазкур ибора этнологиянинг янги мавзуси доирасига кўпроқ тўғри келар экан. Турли даврларда этнологияга «археик маданият», «индустирлаштиришгача бўлган жамият», «анъанавий жамият», «ёзувсиз жамият», «қабилавий иттифоқ» ва шу каби номлар тавсия қилинган. Шубҳасиз, мазкур ибораларнинг ҳар бири маълум бир этник маданиятнинг ўзига хос томонларини ифодалайди. Шу боис гарчи улардан бирортаси ҳам «ибтидоий халқлар» терминига алмаштирилмаган бўлсада, замонавий этнологияда уларнинг барчаси қўлланилади. Этнологиянинг замонавий муаммолари. Ўтган ХХ асрнинг охирги чорагида этнологияда янгича йўналишларнинг пайдо бўлиши мазкур фан доирасида бажарилаётган тадқиқотларни ҳам тубдан ҳам мазмунан ҳам моҳиятан ўзгаришига сабаб бўлди. Айнан шу даврдан бошлаб тадқиқотчилар томонидан анъанавий кўринишни олган узоқ юртлардаги ўзига хос эгзогамик маданиятлар эмас, балки, замонавий жамиятларни ўрганишга кўпроқ эътибор қаратила бошланди. Натижада қатор янги назариялар ва мактаблар пайдо бўлди ва тадқиқотчилар томонидан этнологиянинг ўзига хос янги йўналишлари бўйича тадқиқотлар бажарила бошланди. Жумладан, Fарбий Европа этнологиясида ижтимоий этнология, ҳуқуқий этнология, сиёсий этнология, диний этнология, хўжалик (иқтисодий) этнологияси шаклланди ва истиқболли ривожланиб бормоқда. Умуман олганда этнология соҳасида шу кунларда тадқиқот олиб борувчи ёки ушбу фанга қизиқувчи кишилар: — инсоният ўзини ўраб турган теварак атрофни қандай тарзда тасаввур этади? — одамлар тасаввурида моддий оламдаги предметлар қандай маъно касб этади? — ушбу қарашларнинг ўзгариш жараёни қандай кечади? — маданиятлараро муносабатлар анъанавий ва замонавий маданиятларга қандай таъсир ўтказади?

— дунёнинг этник манзараси ўзида нимани акс эттиради ва бу манзаранинг ўзгариши қандай механизмлар асосида ўзгаради? — у ёки бу маданият вакиллари дунёдаги содир бўладиган ўзгаришларга қай тарзда мослашади ва ўз навбатида у яшаётган жамиятнинг мослашиши қандай принципларга асосланади? — замонавий индустриал жамиятда миллий-этник маданиятларнинг роли ва ўрни қандай? — хар қандай ҳолатда этнос вакиллари тафаккурида нима ўзгармайди, ёки нима буткул унутилиши, ёинки ўзгариши мумкин ва ўз навбатида бу жараён қандай кечади? — маданиятларнинг ўзининг ичидаги ўзаро боғлиқлик ва ўзаро алоқалар қай тарзда юз беради, — этник маданиятда барча тизимни мустаҳкам ушлаб турувчи ва жамият ҳаётида содир бўладиган қизғин ўзгаришлар жараёнида ҳимоя қилувчи мустаҳкам ўзгармас қисм мавжуд-ми? – деган саволларга жавоб излайдилар. Шубҳасиз мазкур муаммоларнинг аксарияти охирги ўн йилликлардагина этнологларнинг тадқиқот муаммосига айланди, – деб айтиш мумкин. Бу борада айниқса Fарб мамлакатларида сўнгги ўн йилликларда этнология фани «постмодернизм» фалсафасига асосланган бўлиб, бунда бевосита ижтимоий гуруҳлар орасидаги этнослараро жараёнларни тадқиқ қилиш асосий мақсадлардан бири ҳисобланади. Шунингдек, локал ва глобал жараёнларни тадқиқ қилишда тадқиқотчилар томонидан тадқиқий танланиш, яъни жамият ҳаётидаги барча жараёнларни эмас, балки этнос ва маданиятнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда энг муҳим деб ҳисобланган қарашларгина тадқиқ қилинмоқда. Бошқача айтадиган бўлсак, бажарилаётган сўнгги тадқиқотларда асосий эътибор инсониятнинг ривожланиш босқичлари, яъни унинг ерда пайдо бўлгандан то ҳозирги давргача бўлган тарихий йўлинининг глобал миқёсдаги тавсифига эмас, балки муаммовий танланиш асосидаги тадқиқотларга қаратилмоқда. Зеро, бугунги кун ривожланган

мамлакатларда этнология йўналишида бажарилаётган илмий тадқиқотларнинг аксарияти жамият ҳаётида айнан муҳим ва долзарб деб эътироф этилган ижтимоий муаммолар доирасида амалга оширилмоқда. Дунё миқёсида олиб борилаётган этнологик тадқиқотлар орасида Россия этнология мактаби ўзига хослиги билан ажралиб туради. Россияда ХХ асрнинг 90-йилларидан бошлаб этнос назарияси рад этилиб, этниклик ва маданий антропология йўналишидаги тадқиқотлар бажарилмоқда. Россиянинг марказий шаҳарларида, хусусан, Санкт-Петербург университетида маданий антропология ва этник социология кафедраси ташкил этилиб, Европа ва АҚШ олим лари нинг асарлари таржима қилина бошланди. Антропология ва этнологияга оид қатор ўқув қўлланмалари, илмий асарлар чоп этилади ва ҳатто ушбу фан соҳасида Россиядаги энг йирик илмий марказлардан бири Миклуха Маклай номидаги Этнография институти ҳам Этнология ва антропология институти деб ўзгартирилди ҳамда олиб бориладиган тадқиқот мавзулари ҳам мазкур йўналишларга мослаштирилди. Юртимизда эса мустақилликдан кейин Республикамизнинг турли тарихий-этнографик минтақалари, жумладан, Фарғона водийси, Жанубий Ўзбекистон, Бухоро ва Хоразм каби тарихий-этнографик минтақалари этнологияси ва бу минтақаларда яшовчи аҳолининг ўзига хос этномаданиятидаги локал хусусиятлар, моддий ва маънавий маданиятдаги трансфармацион жараёнлар, этнослараро жараёнлар, мамлакатимиз ҳудудида истиқомат қилувчи турли диаспоралар  ва ирриденталар  этнологияси, анъанавий ва замонавий этномаданий жараёнлар, замонавий шаҳар муҳитида анъанавий миллий  Диаспора (diaspora –лотинча - “жойлашув”; инглизча. - diaspore ) тор маънода – Вавилон томонидан Исроил подшолигини (эр авв.6 аср.) босиб олингандан сўнг ташкил қилинган яшаш жойлари, кейинчалик эса Фаластиндан ташқарида дунё бўйича барпо этилган яшаш жойларига айтилган; б) кенг маънода у ёки бу этник гуруҳнинг тарихий этник ватанидан ажралган холдаги яшаш манзилларига нисбатан айтилади. Мисол учун, корейс диаспораси, ирланд диаспораси.  Бирор бир этник гуруҳ ёки этносни ўзининг миллий-этник ҳамда сиёсий-давлат уюшмаси билан чегара минтақада яшаса ирредента дейилади. Масалан, Ўзбекистондаги қирғизлар, туркманлар ва тожиклар диаспора бўла олмайди , улар ирредентлар дейилади. Ёки аксинча Ўзбекистонга қўшни мамлакатларда яшовчи ўзбеклар ҳам ирредентлар дейилади.

қадриятларнинг сақланиб қолиш омиллари, замонавий этник жараёнлар каби кўплаб мавзуларда тадқиқотлар бажарилмоқда. Бир сўз билан айтганда этнологиянинг тадқиқот мавзуси доимий равишда кенгайиб бормоқда ва бу эса маълум маънода фанга мукаммал таъриф бериш имконини чекламоқда. Тўғри бугунги кунгача турли услубий қарашлар ва ғоялар асосида этнологияга берилган ўнлаб таърифлар мавжуд бўлиб, улар этнологиянинг айрим муҳим томонларини қамраб олган. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, э тнология - турли этник гуруҳларнинг шаклланиш ва ривожланиш жараёнини, улардаги этник ўзликни англаш, маданий бошқарув шаклларини ҳамда жамоавий муносабатлар қонуниятларини, шахслараро алоқаларини ҳамда ижтимоий муҳитни ўрганувчи фандир . Шубҳасиз, мазкур таърифни этнологияга берилган энг мақбул ва мазкур фаннинг барча хусусиятларини ўзида мужассамлаштирган якуний мукаммал таъриф деб айтиб бўлмайди. Келгуси авлод тадқиқотчилари томонидан этнологиянинг янада мукаммал ва барча мутахасислар томонидан эътироф этиладиган таърифи яратилса ажаб эмас. Ҳозирда замонавий этнологиянинг тадқиқот майдони анча кенг бўлиб, унинг турли йўналишлари у ёки бу кўринишда мазкур фанга яқин бўлган ёндош фанлар билан туташади. Айниқса этнология социология, маданиятшунослик, психология, антропололгия, сиёсатшунослик, фольклоршунослик каби фанлар билан узвий боғлиқ ҳолда тараққий этиб боради. 3. Этнология методлари Ҳар бир фан зарурий билимларни жалб этган ҳолда аниқ тадқиқот объектини ўрганишга қаратилган бўлади. Лекин ҳар бир фандаги билим объектининг ўзига хослиги тадқиқотчилар олдига тадқиқ қилинаётган объектга оид тўлиқ ва аниқ маълумотларга эга бўлиш талабини қўяди. Замонавий этнологияда илмий таҳлил учун турли-туман материаллар: тадқиқотлар натижаси ва этнограф олимларнинг турли дала ёзувлари,

саёҳатчиларнинг сафарномалари, кузатувлари, фольклор намуналари ва бадиий матнлар, этносоциологик ва этнопсихологик материаллар, публицистик матнлар, расмий ҳужжатлар, тарихий ва ижтимоий-сиёсий адабиётлардан фойдаланилади. Булардан ташқари тадқиқ этилаётган этнос вакиллари билан бевосита мулоқот жараёнида уларнинг турли ҳолатларга билдирган таъсирлари, баҳс-мунозаралар ва суҳбатларда билдирган фикр- мулоҳазалари ва далилларининг мантиқлилиги, теварак - атрофдаги турли кўринишларни изоҳлаш йўллари ва шахсий хулқ-атворларини кузатув натижалари ҳам муҳим роль ўйнайди. Шубҳасиз, бундай маълумотларни йиғиш тадқиқотчи учун маълум методларни ўзлаштиришни талаб қилади. Бугунги кунда замонавий этнологияда ўзига хос этнологик тадқиқот методлари мажмуи шаклланган бўлиб, уларга дала тадқиқотлари, ёзма манбаларни ўрганиш, халқ оғзаки ижод намуналарини тўплаш статистик материаллар (аввало турли даврларда бажарилган аҳолини рўйхатга олиш материаллари)ни таҳлил қилиш киради. Ёзма манбаларни ўрганиш этнологиянинг энг муҳим методларидан бири бўлиб, унинг қиммати ўрганилаётган халқ ва унинг маданияти тўғрисида аниқ ва тўлақонли маълумотлар бериши билан ажралиб туради. Ёзма манбалар нафақат этнология учун балки, тарих фани учун ҳам муҳим аҳамият касб этади. Ёзма манбалар асосан инсоннинг ижтимоий фаолияти, аниқроғи, кишиларнинг ўзаро муносабатлари натижаси ўлароқ яратилган ва ўша даврдаги ижтимоий-сиёсий вазиятни, тарихий воқеаларни акс эттирган манбалардир. Ёзма манбаларга одатда маълум бир халқ вакиллари ҳисобланган муаллифлар томонидан ўзларининг ёки бошқа халқларнинг тарихи ҳамда маданияти тўғрисида ёзиб қолдирилган қўлёзма асарлар, тарихий манбалар киради. Шунингдек, ёзма манбаларга олий ва маҳаллий ҳукмдорлар маҳкамасидан чиққан расмий ҳужжатлар (ёрлиқлар, фармонлар, иноятномалар ва б.), тарихий, гео-космографик ҳамда биографик асарлар ҳам киради. Ёзма манбалар доимий равишда бир неча авлод тадқиқотчилари учун қизиқарли манба бўлиб хизмат қилган.

Одатда бирор бир халқнинг ижтимоий-иқтисодий хусусиятларини ўрганишда расмий ҳужжатлар, молиявий-ҳисобот дафтарлари ва ёзишмаларнинг аҳамияти бениҳоят каттадир. Расмий ҳужжатлар ижтимоий- сиёсий ҳаётни маълум юридик шаклда бевосита ва кўп ҳолларда айнан қайд этилганлиги билан ҳам қимматлидир. Лекин айни вақтда баъзан уларнинг орасида, айниқса, расмий ёзишмаларда сохталари ҳам учраб туришини унутмаслик лозим. Шунинг учун ҳам мазкур манбалардан фойдаланилганда ўзига хос диққат-эътибор ва зўр эҳтиёткорлик талаб қилинади. Ҳужжатлар устида иш олиб борилганда, аниқроғи ундан бирор бир ижтимоий-сиёсий жараённи талқин этишда фойдаланилганда бир ҳужжат билан чегараланмаслик, ўзаро ўхшаш ҳужжатларни ўзаро қиёсий таҳлил этиб ўрганмоқ зарур. Қолаверса, ҳозирги кунда бундай тарихий-маданий ёзувлар этнологлар қизиқадиган ягона манба тури бўлиб ҳисобланмайди. Айни кунда турли даврлардаги халқларнинг ҳаёти ва маданиятига бағишланган ҳар хил ёзма манбалар мавжуд бўлиб, уларнинг кўп қисми ҳозиргача батафсил ўрганилмаган. Бундай ёзма манбалар жумласига, сайёҳлар ва географларнинг сафарлари тўғрисидаги хабарномалари, ўтказилган турли-туман экспедициялар ҳисоботлари, матрослар ва аскарларнинг ёзувлари, элчиларнинг ҳисоботлари, савдогарларнинг сафарномалари, оддий халқ вакилларининг давлат раҳбарларига ёзган мактублари ва шу каби бир қатор ёзма материаллар киради. Этнология учун халқнинг тарихий тафаккурини акс эттирувчи халқ оғзаки ижоди наъмуналари ҳам муҳим манба ҳисобланади. Халқ оғзаки ижодиёти маданиятнинг энг қадимги соҳаларидан бўлиб, унинг илдизи инсониятнинг энг қадимги тарихига бориб тақалади. Оғзаки адабиётнинг айрим наъмуналари қадимги юнон тарихчилари ва Табарий, Маъсудий, Абу Райҳон Беруний, Ибн ал-Асир каби Шарқ олимларининг асарлари орқали бизгача етиб келган. Қаюмарс, Жамшид ва Сиёвуш ҳақидаги афсоналар, Тўмарис ва Широқ ҳақидаги қиссалар ҳам шулар жумласидандир. Анъанавий уруғ-жамоавий муносабатлар, хўжалик муносабатларини, умуман олганда,

туркий халқларга хос миллий-этник қадриятларни тадқиқ қилишда «Гўрўғли», «Алпомиш» каби достонлар, шунингдек, халқ эртаклари, ривоятлар, маросим қўшиқлари, матал ва топишмоқларнинг ўрни бениҳоят каттадир. Ёзма адабиётдан аввал пайдо бўлган бу халқ дурдоналари турли ижтимоий қатлам вакиллари ҳисобланган кишиларнинг турмуш тарзи, маънавий қиёфаси, урф- одатлари, айниқса, узоқ ўтмиш даврлардаги ижтимоий муносабатлар тўғрисида қимматли маълумотлар беради. Қолаверса, этнологик тадқиқотлар жараёнида ўтказилган тажриба қўни-қўшни бўлиб яшаган халқларда ҳам айрим ҳолларда тарихий тафаккурнинг шаклланиши тубдан бошқа-бошқа бўлиши мумкинлигидан далолат беради. Аждодлари кўчманчи ёки яримкўчманчиликда чорвачилик билан шуғулланган халқлар ҳатто ҳозирги кунгача ўзларининг аждодлари шажарасини яхши билишлари билан бирга уларнинг қайси уруққа ва шу уруғнинг қайси шахобчасига мансублиги, аждодлари қаердан келганлигидан тортиб уларнинг анъанавий машғулот турларигача биладилар. Бундай қимматли манбалар кўпинча оғзаки ижод орқали аждодлардан авлодларга ўтиб сақланиб келади. Халқ оғзаки ижодига оид материаллар бугунги улкан глобаллашув ва замонавий этник жараёнлар таъсирида жадал суръатлар билан йўқолиб бормоқда. Ҳатто яқин келажакда бундай манбаларнинг айримлари буткул йўқолиб кетиш хавфи мавжуд. Этнологияда тарих ва этномаданиятни тадқиқ қилишда археологик материаллар дан ҳам кенг фойдаланилади. Археологик моддий (ашёвий) манбалар дейилганда инсониятнинг дастлабки аждодлари яшаган маконлардан топилган меҳнат ва уруш қуроллари, улар дафн этилган жойлар, кейинги тараққиёт жараёнида қурилган бино ва иншоотлар (қалъа ва қасрлар, ҳаммомлар ва карвонсаройлар, ҳунармандчилик устахоналари ҳамда сув иншоотлари ва шу кабилар)нинг қолдиқлари, ҳамда уй-рўзғор ва зеб-зийнат буюмлари тушунилади. Ёзма ва оғзаки манбаларга қараганда археологик моддий ашёлар бирмунча ишончлироқ ҳисобланади. Улар ёрдамида маълум бир тарихий воқеанинг аниқ вақтини ёки моддий маданият қуролининг тарқалиш даврини кўрсатишда муҳим аҳамият касб этади. Бу методнинг

юқори сифатлилиги бугунги кунда археологик материалларни замонавий шаклда ўрганиш ва баҳолаш мезонларига асосланади. Жумладан, ҳозирда археологик материалларни ўрганишда статистик методлардан кенг тарзда қўлланилмоқда. Шунингдек, охирги йилларда этноархеология каби йўналиш ҳам жадал ривожланиб бормоқда. Дескрептив (тавсифий) статистикани қўллаш археологик материаллар заҳирасини тўлалигича очишга кўмаклашса, аналитик статистика эса археологик материалларнинг типологияси ва илмий гипотезаларни текшириш имконини беради. Ўз навбатида мазкур маълумотларнинг таҳлили ва талқини ҳамда илмий қиммати этнологияга оид назариялар, ғоялар, концепциялар ва маданият моделларини пайдо бўлишига асос бўлиб хизмат қилади. Этнологик тадқиқотлардаги муҳим методлардан яна бири қиёсий тилшунослик методидир . Бу услубнинг моҳияти турли тиллардаги маълум сўзларни таққослашдан иборатдир. Бу ўз навбатида ўзаро яқин қариндош тилларнинг алоқалари чегараси ва уларнинг қариндошлилик ва боғлиқлик даражасини аниқлаш имконини беради. Этнологиянинг фан сифатида шаклланганига гарчи жуда қисқа фурсат ўтган бўлса-да, ўтган давр мобайнида жуда кўплаб статистик материаллар йиғилди. Айниқса, йиғилган материаллар ичида энг муҳимларидан бири аҳолини рўйхатга олишга оид турли йиллардаги маълумотлар ҳисобланади. Мазкур материаллардан фойдаланиш жараёнида тадқиқотчи ўзини қизиқтирган кенг доирадаги саволларга жавоб топиши мумкин. Шунингдек, бундай материалларнинг қиммати нафақат уларнинг турли йилларда бажарилганлиги билан, балки уларнинг маълум бир тизимлаштирилган тартибда амалга оширилганлиги билан ҳам аҳамиятлидир. Аҳолини рўйхатга олиш билан боғлиқ ҳужжатлар маълум йўналишларга оид саволлар мажмуи ва уларнинг жавобларидан иборатдир. Бундай туркум материаллар орасида ижтимоий-демографик саволлар мажмуи: жинси, ёши, ижтимоий мавқеи, маълумоти, касби, уй-жойи тури, мазкур ҳудудда яшаш вақти ва шу каби саволлар муҳим аҳамиятга эга. Бундай маълумотларни олиш – тадқиқотчи

учун умумий этник манзарини ўрганишда ва бир нечта аҳоли манзиллари рўйхати материалларини таққослаш орқали этник жараёнларнинг динамикасини кўрсатиб беришида муҳим аҳамиятга молик. Этнологиянинг мустақил фан тарзда шаклланишида бевосита халқнинг ҳаётини ўрганиш ёки этнологлар тили билан айтганда дала тадқиқотлари муҳим аҳамият касб этади. Дала тадқиқотлари методининг шаклланиши мустамлака халқлар, уларнинг хўжалиги, ижтимоий тузилмалари, эътиқоди, урф-одатлари тўғрисида кенгроқ маълумотларга эга бўлишга қизиқиш туфайли шаклланган бўлиб, бу ўз навбатида ўша даврдаги мустамлакачилик сиёсати билан чамбарчас боғлиқ бўлган. Чунки, мустамлакачилар ўз колонияларини ва у ерлардаги ахолини бошқаришлари учун доимий равишда бундай маълумотларга эҳтиёж сезганлар. Дала тадқиқотларининг методи тадқиқотчига ўрганилаётган этник муҳитда узоқ муддат бўлишликни ва бевосита ўша муҳитга кўникишликни талаб қилади. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, тадқиқотчи учун одатда мавжуд тадқиқот объектида стационар ишлаш муддати бир этник йилдан кам бўлмаслиги керак. Этнолог-тадқиқотчи учун дастлабки 2-3 ой танишиш ва янги муҳитга мослашиш даври ҳисобланади. Шундан кейин у этник жамоанинг ёки унинг бир қисми ҳаётини йил мобайнида кузатади. Дала тадқиқотларининг қонунийлиги ва самарали бўлишлиги тадқиқотчи томонидан ўрганилаётган этнос орасида узоқ муддат яшашни таълаб қилади. Бунга биз америкалик олим А.Морган ва рус этнографи Миклуха Маклайларнинг тадқиқотларини ёрқин мисол тарзда келтиришимиз мумкин. Морган Америкадаги ҳиндуларнинг ирокез қабиласи орасида узоқ муддат яшаган бўлса, Миклуха Маклай Янги Гвинея папуаслари орасида яшаб жуда бой этнографик материаллар йиққан олим ҳисобланади. Стационар тарздаги дала тадқиқотлари методларининг ўзига хос ютуғи шундаки, этнологлар халқ кундалик турмуш тарзининг бевосита иштирокчиси бўлади. Ҳозирги кунда этнологияда мазкур методнинг мавсумий ёки шошилинч тарзда ўтказиладиган методларидан фойдаланилади. Бу методда тадқиқотчи маълум

бир тарихий-этнографик ҳудудда яшовчи аҳолини олдиндан белгиланган режа асосида ўрганади. Бу метод тадқиқотчи учун қулай бўлган даврда ўтказилади. Лекин бундай тарзда тадқиқотлар олиб бориш этноснинг ҳамма мавсумдаги ҳаётини ўрганиш имконини бермайди. Дала тадқиқотлари методлари этнолог учун моддий ва маънавий маданият тўғрисида ҳам маълумотлар олиш имконини беради. Фото суратлар, чизмалар, схемаларда моддий, маънавият объектлари: этноснинг меҳнат қуроллари, уй-жойлари, уй-рўзғор анжомлари, кийим-кечаклари ва шу каби моддий маданият наъмуналари акс этади. Замонавий техника воситасида (рақамли видеокамера ва рақамли фотоаппарат, аудио ёзувлар) ва анъанавий дала ёзувларида халқ маънавий ҳаётининг объектлари ва кўринишлари (анъаналар, маросимлар, урф-одатлар, фольклор қўшиқлар ва шу кабилар) акс этади. Баъзида дала тадқиқотлари жараёнида айрим моддий ва маънавий маданият намуналари музейлар коллекцияси учун йиғилади. 4. Этнологиянинг бошқа фанлар билан алоқалари Этнологиянинг асосий объекти ҳисобланган этнос ўз ривожланиш асносида иқтисодий, ижтимоий-сиёсий ва маданий соҳаларда фаолият олиб боради. Этнос фаолиятининг йўналишларини мазкур маданият ва жамиятни ўрганувчи бошқа фанлар ҳам ўрганади. Этнология юқорида таъкидланганидек доимий равишда турли-туман ёндош фанлар билан ўзаро алоқада тараққий этиб ривожланиб боради. Антропология, маданиятшунослик, археология, социология, политология, география ва этнография каби фанлар ўз тадқиқот мавзуларини яқинлиги жиҳатидан этнологияга яқин турувчи ёндош фанлар ҳисобланади. Этнологиянинг мазкур фанлар билан доимий алоқаси турлича бўлиб, уларнинг ҳар бири билан маълум муаммолар ва саволлар доирасидагина ўзаро муносабатга киришади. Этнологияга нисбатан яқин фан антропологиядир. Ҳар икки фан ҳам ирқларнинг келиб чиқиши ва уларнинг ер шари бўйича тарқалиши, тарихий- маданий ривожланиш жараёнида инсонларнинг жисмоний қиё фа сининг

ўзгариши, этносларнинг антропологик тузилиши каби саволларга жавоб излай ди. Ҳозирги кунда ижтимоий, маданий, психологик, структуравий, символик антропология каби мустақил илмий йўналишларнинг мавжудлиги боис булар ора си даги муносабатда маълум ноаниқликлар мавжуд. Замонавий фанда «этнология» ва «антропология» терминлари орасида амалда деярли қатъий ўрнатилган чегара мавжуд эмас. Баъзи тадқиқотчилар " этнология" ва " антропология " терминларини ўзаро си ноним деб изоҳлайдилар. Бизнингча, бунда улар антропологияда этногенез ва демог ра - фик жараён ҳеч қачон тадқиқот объекти бўлмаганлигини бироз назардан четда қолдирадилар. Антропология инсониятнинг биологик ва жисмоний табиати ҳақидаги фан бўлган ва ҳозирда ҳам шундай бўлиб қолмоқда. Этнология эса ўзининг тад қи қот объектига кўра антропологияга қараганда кенгроқдир. Шу туфайли ҳам мазкур фанларни бир хил предмет деб бўлмайди. Инчунун, бу ўринда ушбу икки тушунчанинг ўзаро алоқадорлиги тўғрисида қисқача тарихий маълумотни келтириб ўтиши жоиздир. XIX асрнинг биринчи ярмида этнология ўзининг тадқиқот мавзуси доирасига жисмоний антропология ҳам кирган. Жумладан, бу «Париж этнологлар жамияти»нинг низомида ҳам акс этган бўлиб, бунда этнологиянинг тадқиқот мавзулари доирасига «инсоният ирқининг ўзига хос томонлари, жисмоний ўзига хос тузилиши, ақлий қобилияти ва руҳияти, ҳамда тарихи, анъаналари ва тилини ўрганиш» кириши таъкидланган эди. XIX аср ўрталаридан бошлаб эса, этнология ва антропология фанларини ўзаро мустақил икки фан деб ҳисобловчи қарашлар пайдо бўлган. Бундай қараш муаллифлари этнологияни халқлар тўғрисидаги фан антропологияни эса инсон тўғрисидаги фан деб талқин қилганлар. Бу каби қарашлар натижасида Германияда “Антропология, этнология ёзма тарихгача бўлган тарих жамияти” (1869), Италияда — “Италия антропология ва этнология жамияти” (1871) каби жамиятлар тузилган. Бу билан бирга XIX аср иккинчи ярмидан бошлаб ушбу қарашларга қарама-қарши бўлган қарашлар, яъни этнология антропологиянинг таркибий

бир қисми деб ҳисобловчи мулоҳозалар ҳам пайдо бўлган. (Англияда 1843 йил тузилган “Этнология жамияти” ва 1863 йилда ташкил қилинган “Антропология жамияти” ўзаро қўшилиб 1871 йилда “Буюк Британия ва Ирландия антропология Қироллик институти»га айлантирилган 5 . Этнос табиий ривожланиш оқибатидагина эмас, балки бу билан бир вақтда ижтимоий маданий жараёнлар натижасида ҳам шаклланади. Шу боис, этнологияда этник жараёнларни ўрганиш чоғида ижтимоий ва маданий жараёнлар ҳам тадқиқ қилинади. Ижтимоий ва маданий жараёнларни тадқиқ қилишда эса социологиянинг ўрни беқиёсдир. Социология дастлаб одамларнинг фаолияти ва биргаликдаги ҳаёт тарзини ўрганувчи фан тарзида шаклланган. Унинг тадқиқот предмети ижтимоий гуруҳлар ва қатламлар, ижтимоий тузилма ҳамда ижтимоий институтлар ҳисобланади. Социологиянинг марказий категорияси – жамият, яъни бир умумий ҳудудда биргаликда яшовчи ва фаолият кўрсатувчи инсонларнинг ўзаро муносабатларнинг алоқаси шаклларини ўрганади. Ижтимоий муносабатларнинг ушбу элементлари этнология учун ҳам илмий қизиқиш уйғотади. Лекин этнология буни бошқачароқ тарзда тадқиқ қилади. Этнология ижтимоий муносабатлар соҳасида маданиятнинг ижтимоий динамикаси, этносларнинг ижтимоий дифференцияси, турли халқларнинг этник жиҳатдан ўзларини онг тизимида идрок этиши, этник психологиянинг ўзига хослиги ва шу кабилар тадқиқ қилинади. Бошқача айтганда, этнология турли этник муҳитлардаги ижтимоий жараёнлар ва кўринишларини ҳамда ижтимоий гуруҳлардаги этник жараёнларини ўрганади. Айнан мазкур узвларда этнология билан социологиянинг ўзаро алоқаси намоён бўлади. Социология ва этнологиянинг жамият кўринишларига бўлган қизиқиши жуда ҳам яқин бўлганлиги боис ХХ асрнинг 30-йилларида ушбу икки фаннинг ўзаро кесишган нуқтасида янги илмий йўналиш этносоциология пайдо бўлди. Этносоциология асосчиси немис олими Рихард Турнвальднинг фикрича, социология амалий фан бўлиб, замонавий 5 Қаранг: Этнография и смежные дисциплины. – М., 1994. – С. 68.

индустриал мамлакатлардаги ижтимоий ва этник жараёнлар ўртасидаги ўзаро алоқани ўрганади. Юқорида таъкидлаганимиздек, ғарб мамлакатларидаги илмий адабиёт ларда этнология, маданий антропология ва ижтимоий антропология бир фан нинг турлича номланиши деган қарашлар кенг тарқалган. Ҳақиқатдан ҳам шундайми? Мазкур саволга жавоб беришдан аввал мазкур уч йўналиш тўғрисида аниқ ва етарли маълумотларни тўлиқ англаб етмоқ зарур. Маданий антропология инсоннинг жисмоний тузилишидаги ўзгаришларни ўрганувчи жисмоний антропологиядан фарқли равишда инсоният маданиятининг шаклланиш жараёнини ўрганувчи йўналиш тарзда пайдо бўлган. Маданий антропологиянинг этнология билан алоқаси тўғрисида гапирганда аввало таъкидлаш керакки, бу фан этнологиянинг тавсифий дала материалларидан ўзининг концепцияларини текшириш ва исботлаш мақсадида фойдаланади. Ўз навбатида этнология маданий антропология маълумотларига назарий хулосалар чиқаришда таянади. Ижтимоий антропология ва этнология алоқалари бирмунча бошқачароқ хусусиятга эга. Ижтимоий антропологиянинг тадқиқот йўналиши дунё халқларидаги ижтимоий жамоаларнинг ўзига хос томонларини ўрганишга қаратилган. « Ижтимоий антропология » атамага илк бора инглиз этнологиясининг асосчиси Жеймс Фрэзер томонидан илмий муомалага олиб кирилган. У мазкур йўналишни инсониятни ўрганувчи жисмоний антропологияга қарама-қарши тарзида жорий қилган. Ижтимоий антропология этнологияга нисбатан социологияга яқин бўлиб, уларнинг ҳар иккисининг ҳам тадқиқот мавзусига этник жамоалар кирмайди. Демак, э тнология, антропология ва социология фанлари ўзаро туташ тадқиқот объектига эга, лекин уларнинг ҳар бири ушбу предметни ўзига хос томонларини бошқа фанлар ютуқлари ва илмий хулосаларидан фойдаланган ҳолда тадқиқ қилади. Этнологияга энг яқин ва қариндош фан этнография ҳисобланади. Тарихий-этнографик адабиётлардан маълумки, этнография мустақил фан

тарзида бундан бир ярим аср муқаддам майдонга келган. Дастлаб мазкур фаннинг мақсади турли халқлар тўғрисидаги ижтимоий-маданий материалларни йиғиш ва таснифлаш бўлган. «Этнография» термини турли мамлакатларда турлича маъноларда қўлланилган. Кўп ҳолларда у этнос тўғрисидаги назарий-методологик умумлашган хулосаларни ўзида мужассамлаштирган этнологиядан фарқли равишда тавсифий характердаги тадқиқотларга нисбатан қўлланилган. Мухтасар қилиб айтадиган бўлсак замонавий этнология фани этнографияга концептуал илмий аппарат беради. Этнография кўпинча тавсифий маълумотларни мужассамлаштирувчи фан бўлса этнология назарий халқшунослик ҳисобланади. Бу бўлиниш мазкур фаннинг тавсифий (этнография) ва назарий (этнология) қисмларга бўлинишига оид қарашларга асосланган. Бундан ташқари биз юқорида таъкидлаганимиздек, немисларда этнология немис этноси ва бошқа этнослар тўғрисидаги фанларга бўлинади. Биринчи ҳолатда « Volkskunde » ибораси немис тилида сўзлашувчи халқлар (немислар, австрияликлар, швейцарияликлар)ни этнографик ўрганиш ва тавсифлашда қўлланилган бўлса « Volkerkunde » ибораси немис тилида сўзлашмайдиган бошқа халқларни этнологик нуқтаи назардан ўрганишда фойдаланилган термин ҳисобланади. Этнография дастлаб европалик олимлар томонидан европалик бўлмаган халқларнинг маданий турмуш-тарзи ва ижтимоий соҳалардаги фарқини баён қилувчи тавсифий фан сифатида амалда бўлиши мазкур фанни «орқада қолган» халқларни ўрганувчи фан деган тушунчаларни пайдо бўлишига сабаб бўлган. Бундай қарашларнинг нотўғри эканлиги ўз вақтида исботланган бўлиб, бугунги кунда ҳар бир халқнинг этнографиясини илмий тарзда ўрганиш долзарб муаммолардан бири эканлиги ўз исботини топиб улгурган ҳақиқатдир. Ҳозир дунё миқёсида кечаётган улкан глобаллашув жараёнида барча этнослар ўзига хос миллий-этник хусусиятлари, уларнинг бошқа этнослардан фарқли ҳисобланган жиҳатларини сақлаб қолишга ҳаракат

қилмоқда. Этнологиянинг бошқа халқлар билан ўзаро муносабати натижасида полеэтнография, этнопсихология, этнолингвистика ва этномаданият каби қатор фан тармоқлари вужудга келган. Полеэтнография – халқларнинг ўзига хос маданий турмушидаги фарқларни археологик материаллар асосида ўрганувчи фан; этнолингвистика – тилларнинг келиб чиқишини этник жараёнлар алоқасини ўрганувчи соҳа; этнопсихология эса этнос ва шахснинг руҳий ҳолатига этник жараёнларнинг таъсирини тадқиқ қилади. 5. Ўзбекистонда этнология фани: ютуқлар, муаммолар ва ривожланиш истиқболлари Биз олдинги қисмларда Республикамизда этнология фанининг тарихи ва мазкур фан соҳасида эришилган ижобий ишлар борасида фикр юритган эдик. Энди эса замонавий этнология фанининг ютуқлари, муаммолари ва мазкур фаннинг ривожланиш истиқболларига тўхталиб ўтсак. Ўзбекистон истиқлолга эришганидан кейин бошқа ижтимоий фанларда бўлгани сингари этнологияда ҳам катта амалий ишлар бажарилди. Мустақиллик йилларида мафкуравий тазйиқлардан ҳоли бўлган бошқа ижтимоий-гуманитар фанлар каби этнология фани соҳасида ҳам гарчи маълум қийинчиликлар билан бўлса-да, бир қатор илмий-назарий ва методолик тадқиқотлар амалга оширилди. Тадқиқотлар нафақат мазмун ва моҳияти билан балки, уларга назарий методологик жиҳатдан ёндашувлар ҳам ўзгарганлигини кўрсатмоқда. Тарихан қисқа давр мобайнида эришилган энг муҳим натижалар сифатида тадқиқот мав зу ла ри нинг кенгайгаши ва илмий изланиш самарадорлиги ошганлигини кузатамиз. Тадқиқот объекти ва предметига, балки унинг метод ва назарияларига ҳам янгича қараш натижаси ўлароқ «эт но - ма да ний жараёнлар», «этнослараро жараёнлар», «замонавий жамиятда миллий-этник жараёнлар», «этнопсихология», «этнослараро коммуникация», «ген дер муаммолари» ва этнологиянинг бошқа замонавий йўна лиш ларида кўплаб тадқиқотлар амалга оширилди. Ўтган қисқа давр мобайнида этнолог

тадқиқотчилар «бир хиллик» андозасидан озод бўлдилар ва «маданият», «маданий мерос», «менталитет», «миллий руҳ» каби тушунчаларнинг соф миллий шаклига ва мазмунига қайтдилар. Қолаверса, фаннинг асосий тадқиқот объeкти бўлган этноснинг назарияси жиҳатлари, этногенез ва этник тарихга оид янги назарий-методологик концепциялар ва қарашлар яратилди. Шунингдек, мустақиллик йилларида халқимиз моддий ва маънавий маданияти, оилавий ва жамоавий ҳаёти, диний эътиқодлари ва маросимларини тадқиқ этиш борасида жиддий тадқиқотлар билан бирга фанда қўни - қўшничилик анъаналари, этнослараро жараёнларни тадқиқ қилишга қаратилган янги йўналишларга асос солинди. Бажарилган тадқиқотларнинг самараси ўлароқ қатор монографиялар ва рисолалар эълон қилинди. Бу ўринда ўзбек элшунос олимлари И.Жабборов, Ҳ. Исмоилов, О.Бўриев, А.Ашировларнинг ўзбекларнинг оилавий турмуш анъаналари, тўй тантаналари, дафн маросимлари ҳамда миллий қадриятларига оид тадқиқотлари (Жабборов И. «Ўзбеклар анъанавий турмуши ва маданияти» - Т.; 2004. Исмоилов Ҳ. «Ўзбек тўйлари» - Т.; 1994.: Бўриев О. ва бошқалар « Ўзбек оиласи тарихи». Т., 1995.: Насриддинов Қ. «Ўзбек дафн ва таъзия маросимлари». - Т.; 1996.: Аширов А. «Авесто»дан мерос маросимлар» - Т.; 2001.) нашр этилди. 1991-2004 йиллар мобайнида Республикамизда этнология йўналиши бўйича 20 дан ошиқ номзодлик ва докторлик диссертациялари ҳимоя қилингани ҳам фан салоҳияти ошиб бораётганлигидан далолат беради. Ҳимоя қилинган диссертациялар долзарб мавзуларда ҳамда республикамизнинг турли тарихий-этнографик минтақалари мисолида бажарилган. Жумладан, Фарғона водийси, Хоразм, Зарафшон, Нурота, Бухоро, Сурхондарё, Қашқадарё воҳаларининг оила ва оилавий турмуш маросимларига, маиший турмуш, жамоавий муносабатлар, хонаки ҳунармандчилик, шунингдек, қорақал поқ лар тарихининг этнографик жиҳатлари ёритилган илмий тадқи қот лар алоҳида аҳамият касб этади. Мазкур диссертациялар миллий қад рият лар ва анъаналарни тиклаш ғоясига асосланганлиги, ўзбек халқи этнографиясининг муаммоларига янгича руҳда

ёндошганлиги билан ажралиб туради. Шунингдек, Республикамизнинг қатор университетларида этнология бўйича илмий марказ ва кафедраларнинг очилиши ҳам ушбу фанга бўлган эътибор ошганлигидан далолат беради. Этнологиянинг бошқа фанлар билан алоқасининг самараси тарзида этноархеология, этнопсихология, этнолингвистика, этнодемография, этнофольклористика каби янги йўналишлар пайдо бўлди ва энг муҳими фаннинг номи ҳам этнология деб ўзгартирилди. Бу борада биргина ЎзР ФА Тарих институти «Этнология» бўлимида Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Фан ва технологиялар марказининг амалий тадқиқотлар дастури бўйича Республикамизнинг икки тарихий-этнографик минтақаси, Фарғона водийси ҳамда Жанубий Ўзбекистон минтақаларидаги этнослараро жараёнларни таққослаб тадқиқ қилинганлиги ёки замонавий полиэтник шаҳардаги этномаданий жараёнларни таҳлил этилаётганлиги ҳам бажарилаётган ишларнинг ёрқин кўзгуси деб айтишимиз мумкин. Умуман, Республикада этнологик йўналишда олиб борилаётган тадқиқотларнинг асосий ютуқлари қуйидагиларда мужассамлашган:  Аввало кейинги ўн йилликда этнологиянинг назарий методологик муаммолари борасида дастлабки илмий тадқиқотлар амалга оширилди. Бунда тадқиқотчилар томонидан фаннинг нафақат назарий муаммолари, балки замонавий Этнология мактаблари ва атамаларига оид янги материалларнинг эълон қилиниши ўзбек этнологларининг замон билан ҳамнафас тадқиқотлар олиб бораётганликларини кўрсатади.  Этногенетик жараёнлар доирасида академиклар К.Шониёзов ва А.Асқаров томонидан ўзбек халқининг шаклланиш жараёни ва унинг назарий- методологик муаммоларига оид қатор фундаментал тадқиқотлар эълон қилинди. Мазкур мавзу доирасида ЎзРФА Тарих институтида доимий илмий семинар ташкил этилганлиги ва бу соҳада Республикамизнинг кўзга кўринган бир қатор олимларининг илмий тадқиқотлари эълон қилинаётганлиги ҳам ушбу йўналишнинг ривожланаётганлигидан далолат беради.  Мутахассис олимлар нафақат тарихий-этнографик тадқиқотлар

мавзуларини, балки дастлабки профессионал этнографлар каби «анъанавий замонавийлик»ни ва бугунги кунда муҳим деб эътироф этилаётган ижтимоий маданий инновациялар, анъанавий жамиятнинг замонавий ҳаётини ҳам тадқиқ қилмоқдалар.  Ҳозир этнологик йўналишда бажарилаётган тадқиқотларда анъанавий маданиятни тадқиқ қилишгагина эмас, балки замонавий полиэтник жамиятни ўрганиш, айниқса анъанавий маҳалла институтини замонавий жамиятда тутган ўрни, маҳалла тизимида замонавий этномаданий жараёнларнинг ролига катта эътибор қаратилмоқда. Мазкур йўналишда Тошкент маҳаллалари бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижаларини дастлабки ютуқлар сифатида қайд этиш мумкин.  Замонавий этнологиянинг тадқиқот мавзуси ва ўрганиш майдони анча кенг бўлиб, унга яқин бўлган социология, маданиятшунослик, психология, антропология, фольклоршунослик каби фанлар билан ўзаро туташиши натижасида этнопсихология, этномаданият, этнофольклористика, этносоциология каби янги соҳалар пайдо бўлди ва ушбу йўналишлар Республикамизнинг бир қатор Олий ўқув юртларида махсус фан тарзида ўқитилмоқда. Уларнинг айримлари бўйича ўқув қўлланмалари ҳам яратилди. Масалан, (Этномаданият. Ўқув қўлланма. Т., Адолат, 2003. Жабборов И. Жаҳон халқлари этнологияси Т.,2005.).  Кейинги вақтларда етакчи олимлар ёш тадқиқотчилар билан бирга хорижий мутахассислар иштирокида Республикамизда этнологиянинг долзарб мавзуларига бағишланган илмий анжуманлар ҳамда фестивалларни ўтказиш яхши бир анъанага айланиб улгурди.  Бу борада «Академик Карим Шониёзов ўқишлари» туркумида доимий фаолият кўрсатувчи илмий анжуманнинг ташкил этилганлиги ва мазкур конференция материалларини мунтазам нашр этиб борилаётганлиги ҳам амалга оширилаётган ижобий ишларнинг натижаси деб айтиш мумкин. Лекин соҳада қатор ютуқларга эришилганига қарамай ҳали ҳануз ечилиши лозим бўлган муаммолар мавжудки, уларни четлаб ўтиб маълум бир ижобий

натижаларга эришиш мумкин эмас. Замонавий ўзбек этнологияси олдидаги муаммолар тўғрисида фикр юритадиган бўлсак, аввало шуни таъкидлаш керакки, ҳануз айрим тадқиқотлар тавсифий характер касб этмоқда. Этнологик йўналишда бажарилган ҳар қандай тадқиқот маълум бир амалий аҳамиятга эга бўлиши ва унинг натижаларидан бугунги ва эртанги кун амалиётида фойдаланиш лозим. Юқоридаги фикр мулоҳазаларга хулоса тарзда айтиш мумкинки, бугунги кунда ўзбек этнологияси долзарб ва ижтимоий жиҳатдан аҳамиятли бўлган қуйидаги муаммоларни ечиши лозим:  Этнология соҳасида тадқиқотлар олиб бораётган мутахассислар ўзаро ҳамкорликда фаннинг келгусидаги истиқболли йўналишларини белгилаб олишлари зарур. Бунда ўзбек этнологияси ривожланган мамлакатлар фани билан ҳамоҳанг ривожланиши ва ўз навбатида ўзининг мактаблари ва концепциясига эга бўлмоғи керак. Методологик муаммоларга сифат жиҳатдан янгича ёндашувни ташкил этиш баробарида анъанавий усуллар билан бирга ноанъанавий усуллардан ҳам фойдаланиш зарур. Назарий-методологик тадқиқотларга жиддий эътибор қаратилмас экан, бажарилган ҳар қандай тадқиқот ҳам амалий аҳамият касб этмайди ва илмий қимматга эга бўлмаган тавсифий тадқиқотдан нарига ўтмайди. Қолаверса, бугуннинг замонавий муаммоларини этнолог тадқиқотчи нигоҳи билан тадқиқ қилиш, олиб борилган ҳар бир тадқиқот жамиятнинг маълум бир соҳаси учун амалий натижа бермоғи лозим. Шундагина этнологик тадқиқотларга жамиятда қизиқиш ортади ва унинг амалий қиммати ошади.  Республикамизда мазкур йўналишда илмий тадқиқотлар олиб бораётган мутахассислар томонидан этнос назарияси, этногенез ва этник тарихга бағишланган сифат жиҳатидан юқори илмий хулосаларга асосланган тадқиқотларни яратиш зарур. «Ўзбек халқи этногенези ва этник тарихи» нинг мажмуавий муаммос и мамлакатимиз илмий муаммоларининг марказида тур - ганлигига ҳамда халқимиз этногенези ва этник тарихининг турли жи ҳат лари жиддий ўрганилаётганига қарамай, мураккаблиги боис уни тугал лан ган деб

бўлмайди ва у археолог, антрополог, этнограф, тарихчи, тил шу нос ва бошқа соҳа олимларининг жамоавий фикр-мулоҳазаларини кутмоқда. Бу борада биринчи қадам сифатида мамлакатимизда ва чет элларда этногенез бўйича мавжуд барча адабиётларни имкон қадар ўрганиб чиқиш, махсус таҳлил этиш ва бу таҳлилга энг янги археологик, ан т ро по ло гик, тилшунослик, этнографик ва бошқа маълумотларни қўшиш лозим. Тадқиқотчилар томонидан ўзбек халқи г е несеологияси, этнодемографияси, этнопсихологияси, миллий менталитетига ва умуман олганда этнос муаммоси билан чамбарчас боғлиқ тадқиқотларга шунингдек , этник жараёнларнинг назарий-методологик концепцияларини шакллантириш, маданий антропология, этноэкология каби йўналишларга жиддий эътиборни қаратиш, ҳамда этнологик терминлар ҳамда атамаларга оид луғатларни нашр этиш мақсадга мувофиқдир.  Этнологияда асосий тадқиқот объектларидан бири бўлган моддий ва маънавий маданият кўринишлари, халқнинг анъанавий турмуш тарзи билан боғлиқ маросимлар ва урф-одатларни тавсифий этнографик тарзда ёритишдан чекинган ҳолда маълум бир назарий-методологик концепцияга асосланган ҳолда уларнинг генезиси, ўзига хос хусусиятлари, туб моҳиятига эътибор берган ҳолда этнологик нуқтаи назардан тадқиқ этиш зарур.  Дунё миқёсида улкан глобализация жараёни ва янги технологик давр бўлган бугунги кунда этноснинг ўрни ва аҳамияти, замонавий этномаданий жараёнларни, этнослараро коммуникацияни ва глобализацион жараёнларда миллий хусусиятларни сақланиб қолиш омилларини ўрганиш муҳим аҳамият касб этади.  ХХ асрда ижтимоий-сиёсий ҳаётда бўлган ўзгаришлар турли этник гуруҳлар ва этносларни ҳамда турли-туман маданиятларни ўзаро қоришишига олиб келди. Натижада этномаданий алоқаларнинг кучайиши Республикамиз ҳудудида яшовчи маҳаллий субэтнослар ва турли туман диаспоралар моддий ва маънавий турмуш тарзида улкан ўзаришларга сабаб бўлди, деб айтиш мумкин. Шу боис бугунги кунда миллатлараро, этносиёсий, этноижтимоий, этномаданий муносабатлар жиддий тадқиқотлар бажаришини

таълаб қилмоқда. Ҳозирда, аввало, турли этнослар ва диаспоралар зич яшаётган этнослараро алоқалар, этномаданий ўзаро таъсир ва маданиятларнинг бир-бирига кириб бориши; миллий хусусият ва мен та ли тет; этнослараро зиддиятлар ва низолар сабаблари ва уларнинг эҳтимоли; миллатчилик ва миллий сепаратизм; миллий сиёсат ва ҳоказо каби долзарб масалаларни ишлаб чиқиш муҳим амалий аҳамият касб этади.  Олий ўқув юртларида этнология фанини ўқитилишини сифат жиҳатдан такомиллаштириш ва бу соҳада тадқиқот олиб бораётган назариётчи олимлар билан амалиётчи педагоглар ўзаро ҳамкорликда янгича руҳдаги дарсликлар яратишлари лозим. Бу соҳада айниқса ғарбда кенг расм бўлган маданий антропология ёки ижтимоий антропологияга оид дарсликлар ва ўқув қўлланмаларидан ҳам бевосита фойдаланиш керак. Энг муҳим ишлардан яна бири мазкур соҳа учун университетлар ўқув дастурларидаги дарс соатларини кўпайтириш ва ижтимоий фанларга ихтисослаштирилган «Этнология» кафедралари ёки илмий марказларини ташкил этиш ва этник антропология, этник социология, этнодемография, этноиқтисодиёт, этногеография, этнопедагогика, этнопсихология, этнолингвистика каби йўналишларда курслар ташкил этиш зарур.  Замонавий жамиятда миллатлараро муносабатлар энг муҳим муаммолардан бирига айланаётган бир пайтда полиэтник жамиятни, миллий- этник муносабатларни, унинг тарихий асослари-ю бугунги ҳолати ҳамда истиқболларини этнологик йўналишда тадқиқ қилиш ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Қолаверса, Ўзбекистон ҳудудидаги нафақат турли этник ёки этнографик гуруҳларни тадқиқ қилиш, балки ижтимоий гуруҳларни ва турли маданий муҳитлар мулоқотининг жамият ҳамда халқлар турмушига таъсирини ҳам тадқиқ қилиш керак. Умуман олганда айтиш мумкинки, этнология инсоният ва унинг фаолиятининг турли жиҳатларини тадқиқ қилувчи фан бўлиши билан бирга мазкур фан жамият ҳаётида ҳеч қандай меъёрий ўлчовлар билан ўлчаб бўлмайдиган қатор ўзига хос хусусиятларга эга эканлигини таъкидлаб ўтиш

жоиз. Биринчидан, этнология фани инсонларнинг дунёда маданиятлар хилма-хиллигини англашга бўлган доимий эҳтиёжини қондириш миссиясини бажаради. Бу эса инсонларни маънавий бой ва ҳаёт фаолиятининг самарали бўлишига олиб келиши шубҳасиздир. Иккинчидан, этнология инсоният фаолияти, жамоат тартиби ва ижтимоий-сиёсий институтлар фаолиятининг тарихий-маданий мазмунини тадқиқ қилиш асосида тарихий тажриба, маданий (ҳамда биологик) муносабатлар (индивидуал ёки жамоавий) умуман жамият ҳаётига, шу жумладан, сиёсат ва бошқарувга қандай таъсир этишини тадқиқ қилади. Учинчидан, этнология билан кўпинча тадқиқотчилар аввало ўзларининг шахсий қизиқишлари доирасидан келиб чиқиб машғул бўладилар ва бу жараёнда моддий қизиқиш ёки қандайдир ижтимоий буюртма биринчи даражали муҳим аҳамият касб этмайди.

Адабиётлар: 1. Бромлей. Ю.В. Очерки теории этноса. – М.,1983. 2. Леви-Строс К. Структурная антропология. – М., 1983. 3. Орлова Э.А. Введение в социальную и культурную антропологию. - М.,1994. 4. Этнология /Под. ред. Г.Е. Маркова и В.В. Пименова. – М., 1994. 5. Лурье С.В. Историческая этнология. – М., 1998. 6. Садохин.А.П. Этнология. М., – 2000. 7. Жабборов. И. Ўзбек халқи этнографияси. – Т.,1994. 8. Жабборов И. Жаҳон халқлари этнологияси. – Т., 2005.

O'xshashlar

Этнологиянинг асосий йўналишлари ва мактаблари

Қадимги давр ва унинг даврлашуви. Тoш ва брoнза даврининг инсoният риoжида тутган ўрни

Қадимги давр ва унинг даврлашуви. Тoш ва брoнза даврининг инсoният ривoжида тутган ўрни

Археологиянинг фан сифатида вужудга келиши, унинг даврлари, асосий тушунчалари

Хонликларнинг геосиёсий ўрни, давлат бошқаруви ва ижтимоий хаёти