Этнологиянинг асосий йўналишлари ва мактаблари - Tarix - Referatlar

Этнологиянинг асосий йўналишлари ва мактаблари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

177 KB

Ko'chirib olish

Этнологиянинг асосий йўналишлари ва мактаблари Режа: 1.Эволюционизм ва диффузионизм 2.Социология мактаби ва функционализм 3.Этнопсихология мактабининг шаклланиши. 4.Этнологиядаги янги концепциялар

1. Эволюционизм ва диффузионизм Х IX аср ўрталарига келиб этнологияда этномаданий материаллар асосида ўзига хос талқин берувчи янги йўналишлар, концепциялар ва мактаблар пайдо бўлди. Уларнинг айримлари қатъий илмий йўналишга тааллуқлилиги ва тизимлашган шакли билан ажралиб турганлиги боис жуда қисқа муддатда оммалашиб кетган. Шубҳасиз, фандаги бундай машҳур оқимлар ва мактаблар қаторига эволюционизм, диффузионизм, структуруализм, этнологиянинг тарихий Америка мактаби, функционализм, маданий ревалитализм кабилар киради. Дастлабки этнологик назария-эволюционизмнинг расман шаклланиши Х I Х аср ўрталаридаги умумметодологик дастурлар ва кашфиётларни амалга оширилиши билан бевосита боғлиқ бўлган. Бундай қарашлар орасида ўша давр фанида ривожланиш қоидаларини тасдиқланиши муҳим аҳамият касб этган бўлиб, бунга кўра дунёдаги ҳар қандай ўзгариш ички детирминизм (нарса ва ҳодисаларнинг сабабий боғланиши)га асосланади. Мазкур назария асосида дастлаб табиий фанлардаги кўплаб жараёнларга изоҳ ва тавсифлар берилган. Табиий фанлардаги бундай қарашларнинг якуни тарзида Х IX асрда эволюционализм ғоясини яратилиши ва охир оқибат унинг ғалабасига сабаб бўлди. Эволюционизм назарияси табиий фанларда кескин бурилиш ясаши билан бирга инсон ва маданиятлар тўғрисида машҳур ғояни этнология фанига ҳам олиб кирди. Ўз навбатида Кўплаб эволюционистлар асарларини табиий фанларда эришилган кашфиётлардан илҳомланиб яратганликларини таъкидлаб ўтганлар. Эволюционизм тарафдорлари ўзларининг асосий қарашлари, вазифаларини инсоният маданияти ривожланишида умумий қонуниятларни кашф этилиши ва асосланишида, турли халқлар маданиятларининг ривожланишида деб билганлар. Эволюционизм тарафдорлари бир вақтнинг ўзида турли мамлакатлардан чиққан бўлиб, э волюцион йўналишнинг пайдо бўлиши билан этнология фан тарзида шаклланган.

Эволюционизмнинг йирик намаёндалари  Эдвард Беннет Тайлор ( E . B . Tyler , 1832 — 1917йй ) —асосий тадқиқоти — “Ибтидоий маданият” (“ Primitive Culture ”) китоби 1871 йил чоп этилган.  Льюис Генри Морган (L. H. Morgan, 1818 — 1881йй ) — асосий иши -“Қадимги жамият” (“Ancient Society”)номли китоби 1877 йил нашр этилган.  Джеймс Фрезер (J. Frazer, 1854 — 1941йй) — муҳим иши -“Олтин шох” (“The Golden Bough”) асари — 1890 йил нашр этилган.  Джон Мак-Леннон (J.F. Maclennon, 1827 — 1881йй) – асосий иши – “Патриархат назарияси” (“The Рatriarchal Theory”) — 1881 йил эълон қилинган.  Адольф Бастиан (A. Bastian) асосий тадқиқоти – “Этнологиянинг асосий асослари” (“Allgemaine Grundzuge der Ethnologie”)номли асари 1881 йил чоп этилган.  Иоганн Бахофен ( J . Bachofen, 1815 – 1887 йй) асосий иши – “Матриархат” (“Das Mutterrecht”) китоби 1897 йилда эълон қилинган.  Дж. Лаббок (J. Lubbock )нинг “Цивилизациянинг келиб чиқиши” (“The Оrigine of Сivilization”) номли машҳур китоби 1870 йилда чоп этилган. Эволюцион назария тарафдорларидан Англияда-Герберт Спенсор, Эдвард Тайлор, Дж. Фрэзер, Германияда-Адольф Бастиан, Теодор Вайц, Генрих Шурц, Францияда-Шарль Летурно, Америкада-Льюис Генри Морганлар машҳур бўлган. Э.Тайлор (1832-1917йй) . Буюк инглиз олими Эдуард Тайлор этнологиядаги эволюционистик мактабнинг асосчиси ҳисобланади. У ўзининг 1865 йилда нашр этилган "Инсониятнинг қадимги тарихи ҳақида тадқиқот" номли китобида ўзининг эволюционистик ғояларини, жумладан,

инсоният маданиятининг ибтидоийликдан замонавий цивилизациягача бўлган тарихий ривожланиш босқичларини, халқлар орасидаги ўзаро фарқ ирқий фарққа асосланмасдан балки халқлар маданияти ривожланишининг турли зинапоялари ҳамда халқлар маданиятининг ўзаро алоқаси ва ворислиги каби ғоялар билан боғлиқ деб ҳисоблаган. Тайлор ўзининг эволюционистик концепциясини " Ибтидоий маданият" (1871) номли фундаментал асарида баён қилади. Мазкур асарда олим маданиятни олға силжитувчи тараққиёт ғоясини ҳар томонлама ривожлантирган ҳолда Ж.де Местранинг "Тубанлашиш ғояси" га қарама-қарши қўйган. Ж.де Местра илгари сурган ғоя моҳиятига кўра, маданиятнинг илк босқичларида ерда ярим цивилизациялашган одамлар яшаганлар ва уларнинг кейинги ривожланиши икки йўлдан борган. Бу жараёнда бир гуруҳ кишилар ёввойилик томон орқага кетган бўлса, бошқа бир жамоа цивилизациялашган жамият сари тараққий қилган, - дейилади. Тайлор эса тарихий ва табиий катализатор натижасида маданиятдаги регрессив ўзгаришларни рад этмаган ҳолда инсоният тарихида маданиятни эволюцион ривожланиши асосий йўналиш деб қатъий таъкидлайди. У ўз мулоҳазаларини эволюционизмнинг " инсоният табиатнинг бир бўлаги бўлганлиги учун ҳам табиий қонуниятлар асосида ривожланади " - деган ғоя асосида шакллантирган. Шу боисдан ҳам барча инсонларнинг психологияси ва интеллектуал қобилияти ўхшаш, уларда маданиятнинг бир хил хусусиятларини кўриш мумкин, кишиларнинг ривожланиши ҳам ўхшаш қонуниятларга асосланади. Тайлорнинг фикрича, маданиятнинг турли шакллари "босқичма-босқич ривожланишида уларнинг ҳар бири шубҳасиз ўтмиш билан боғлиқ бўлиш билан бирга келажакни шаклланишида муҳим роль ўйнайди. Тараққиётнинг мазкур кетма-кетлиги барча халқлар, шу жумладан, энг орқада қолган халқлардан тортиб цивилизациялашган халқларгача барчасини ўзаро ягона узлуксиз бир тизимга бирлаштиради. Тайлор учун маданиятнинг барча кўринишларидан кўра кўпроқ

ибтидоий одамларнинг диний эътиқодлари бирмунча кўпроқ қизиқиш уйғотган ва у бу борада диннинг пайдо бўлиши тўғрисидаги анимистик ғояни ишлаб чиққан. Ибтидоий одамларнинг диний эътиқодларини ўрганиш асносида Тайлор уларга инсоният ва унинг маданияти уйғунлиги нуқтаи назардан ёндашган. Унинг фикрича, "ёввойи одамлар"нинг эътиқодлари ва маросимлари турли-туман мазмунсиз қоришмадан эмас, балки ўзаро кетма- кетликка ва мантиқий асосга эга бўлган урф-одатлардан иборат. Энг муҳими, буларнинг барчаси заминида олим таъкидлаганидек, "Илоҳий зотга эътиқод" ёки бошқача тарзда айтганда руҳ ва жонга ишонч ғояси мужассамлашган. Тайлор ўз қарашлари асосида "анимизм" назариясини шакллантирган. У анимизм илдизларини ибтидоий одам тасаввуридаги туш, туш кўришнинг ўзига хос хусусияти, касаллик, ўлим кабиларнинг сабабларини изоҳлаш билан боғлайди ва уларни тушунтириш асосида ибтидоий одамлар тасаввуридаги «ҳар бир одамда жон бўлиб, улар инсон танасини вақтинчалик (туш кўриш вақтида) ёки бутунлай (вафот этганда) тарк этади», - деган ғояни асос қилиб олган. Ўз навбатида жон тўғрисидаги бундай қараш кейинчалик дунёвий динларда ҳам ривожланган. Ибтидоий одамларнинг магик фикрлаш қоидаси асосида ҳар бир нарсанинг жони ва руҳи мавжудлиги тўғрисида тасаввурлар пайдо бўлган ва натижада ҳайвонлар ҳамда табиий кучларнинг руҳи, бошқа оламдаги ҳаётга ишонч, табиатдаги илоҳлар ва охир оқибатда ягона тангри таолога бўлган эътиқод шаклланган деб таъкидлайди. Тайлорнинг эволюционистик қарашлари этнологиядаги дастлабки «инқилобий» қарашлардан бири эди. Эволюционистлар қарашларининг муҳим жиҳатларидан бири шундаки, мазкур назария тарафдорлари илк бора тарихий жараёнларнинг яхлитлилиги ва маданият тараққиётининг прогрессивлиги тўғрисидаги изчил концепцияни илгари суришган. Бироқ, эволюционизм концепцияси, шу жумладан, Тайлор қарашларининг камчилиги борасида бирмунча кечроқ бўлсада қатор танқидий фикрлар баён этилган. Тайлор қарашларининг издошлари бошқа қатор мамлакатларда ҳам

мавжуд эди ва шу боис жуда тез муддатда этнологияда етакчи қарашларга айланган. Этнологияда эволюционизм классикларидан бири инглиз файласуфи, биологи, психологи ва социологи Герберт Спенсордир. Спенсор (1820-1903 йй) эволюционизм ғоясини асосан бир томонлама таҳлил қилган. Унинг фикрича, ибтидоий жамият вакиллари жисмонан, ақлан ва руҳий жиҳатдан тараққий этмаганлар қолаверса Спенсорнинг эволюционистик қарашлари маълум маънода ирқчилик характерида бўлган. Этнологияда эволюционизм асосчилари орасида америкалик олим Льюс Генри Морган (1818-1881 йй) нинг улкан хизматлари бор. Морган ҳаваскор олим ва интузист-тадқиқотчи бўлган. У ўзининг қарийб 40 йиллик фаолиятини дастлаб АҚШдаги ҳинду қабиласи- ирокезларни, сўнгра бошқа Америка ҳиндуларини ва ўзга юртлардаги халқларни ўрганишга бағишлаган. Морганнинг барча қарашларини ва турфа хил ғояларини тўлиқ ҳамда атрофлича тавсифлаш анча мушкул. Унинг этник муаммоларга оид асосий қарашлари «Қадимги жамият» (1877) номли йирик асарида мужассамлашган. Мазкур асарда Морган этнологиянинг асосий уч муҳим муаммосини яъни инсоният тарихида уруғчилик жамиятининг ўрни ва аҳамияти, оилавий-никоҳ муносабатларини шаклланиш тарихи ҳамда инсоният тарихини даврлаштириш муаммосини батафсил таҳлил қилган. У ўзининг «Қадимги жамият» китобида ирокезларнинг ўзига хос жамоавий тузумини реконструкция қилиш асносида ибтидоий жамоа тузуми асосан уруғчилик бўлган, деган хулосага келади. Морганнинг фикрича, инсоният тарихини иккита катта даврга бўлиш мумкин. Биринчиси, бу қабила ва уруғларга асосланган илк-ижтимоий жамоалар даври; иккинчиси, ҳудудий ва мулкчилик асосидаги сўнгги-сиёсий уюшмалар даври ҳисобланади. Морганнинг қарашларига кўра, уруғчилик Осиёдаги, Европадаги, Африкадаги ва Австралиядаги қадимги жамиятлар учун деярли бир хил кечган. Халқларнинг уруғчилик жамоаларини тадқиқ қилишда Морган

эволюцион-тарихийлик принципини асос қилиб олган. У уруғчиликнинг қолдиқларини Австралия қабилалари турмуш-тарзидан излайди. Уруғчиликнинг ривожланган шаклларини жамоа тараққиётининг юқори пиллапояларидан, яъни иррокезлар орасидан излаган. Уруғчиликнинг якуний шакли (патриархат)ни у антик даврдаги греклар ва юнонларга хос деб ҳисоблайди. Ушбу вазиятда унинг она уруғини ота уруғига айланиши мулкий муносабатларни ўрнатилиши ва унинг мерос тарзда ўтказилиши тўғрисидаги ғояси этнология учун муҳим ва қимматли ҳисобланади. Юқорида таъкидлаганимиздек, эволюционистик мактаб жамиятнинг прогрессив ривожланиш ғоялари асосида инсониятнинг ривожланиши ва унинг маданияти тўғрисидаги дастлабки тизимли концепцияни илгари сурган. Эволюционизмнинг асосий ғоялари  Классик эволюционистик назария тарафдорлари аввало инсоният маданиятининг тараққиёти билан боғлиқ универсал манбалар ва универсал қонуниятларни яратишга ҳаракат қилганлар.  Эволюционизм тарафдорлари замонавий жамиятда яшашларига қарамай ўз ёзувларига эга бўлмаган халқларни қадимият қолдиғи тарзида талқин килишган . Уларнинг маданиятларини ўрганиш «ибтидоий жамоа» маданиятини яхлит тарзда реконструкция қилиш имконини беради деб ҳисоблайдилар.  Табиатда умумий инсонлар жамоаси мавжуд. Шу боис барча одамлар тахминан бир хил ақлий қобилиятга эга. Кўпинча инсонлар ўхшаш вазиятларда тахминан бир-бирига яқин қарорлар қабул қиладилар. Бу вазият дунёнинг барча қисмларида инсоният маданиятининг ривожланиши умумийлиги ва бир хил эканлигини аниқлайди. Бу ўринда турли маданиятлар ўртасидаги алоқаларнинг мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги ҳал қилувчи аҳамият касб этмайди.  Кишилик жамиятида узлуксиз тараққиётнинг ўрни бор, яъни

соддаликдан мураккабликка ўтиш каби маданиятда ҳам ҳудди жамият сингари аста-секин ўзгаришлар, миқдорий ўсиш ёки камайиш йўлида пастдан юқорига караб доимо узлуксиз ривожланиб боради.  Маданиятнинг ҳар қандай кўриниши илк давридан маълумдир: Унинг кейинги шакллари қайта пайдо бўлади ва олдинги кўринишлар асосида шаклланади. Бунда маданият ривожланиши кўп поғонали ва дунёдаги барча халқлар учун ягона бўлган босқичлар асосида бўлади. Инсоният маданиятининг ҳар томонлама қонунлари билан бирга турли халқлар ва уларнинг маданиятларининг бир хил ривожланиш, босқичи бир хил натижаси бўлади.  Халқларнинг маданий фарқи уларнинг ривожланиш даражаси билан бевосита боғлиқдир. Эволюционизмнинг юқоридаги асосий тамойилларини этнолог- шарҳловчилар муҳим ғоявий ва амалий хулосаларга айлантирганлар: агар ҳамма халқлар бир хил тараққиёт йўлидан борса, унинг юқори нуқтасида Европа маданияти ҳамда цивилизацияси турган. Шу боис сайёрамиздаги барча халқлар ва элатлар охир оқибатда европа маданияти билан умумлашиши лозим. Қолаверса, европаликлар колониал империяларини барпо этишлари орқали мустамлака халқларни маданий тараққиётга эришишларига кўмаклашадилар, деган ғайриилмий хулосани ҳам пайдо бўлишига сабаб бўлган. XIX аср охирларида этнология йўналишида тўпланган илмий материаллар эволюционизмнинг ҳақиқий ҳаётга тўғри келмаслигини ва камчиликларини кўрсата бошлаган. Жумладан, эволюционизм тарафдорлари маданиятдаги миқдорий ўзгаришлардангина келиб чиқиб маданият ва унинг таркибий қисмларини қайта туғилиши келажакдаги пайдо бўладиган барча маданиятларни инсоният тарихининг босқичлари билан боғланишини тахмин қилган ҳолда тушунтириб бера олмади. Улар ҳатто бунга ҳаракат ҳам қилиб кўрмаганлар. Янги этнографик экспедициялар материаллари кўпинча эволюционистик қарашларни рад этган ва бу борада бошқача қарашларга

зарурат сезар эди. Шу боис янги антиэволюционистик назариялар ва мактаблар пайдо бўлган. Эволюционизмдан ҳафсаласи пир бўлган айрим этнолог ва антропологлар ҳатто ўзларининг назарий хулосаларидан ҳам воз кечиб, фақат эприк тадқиқотларгина олиб борганлар. Диффузионизм. XIX аср сўнгги чорагига келиб этнология тараққиётида янги давр бошланган. Агар олдинлари бевосита этнографик кузатувлар кўпроқ савдогарлар, миссионерлар ва сайёҳлар томонидан бажарилган бўлса, кейинчалик этнологияга оид амалий тадқиқотларни махсус тайёрланган мутахассислар олдиндан ишлаб чиқилган дастурлар асосида олиб борганлар. Бу эса ўз навбатида фанда янги қарашлар ва назарияларнинг пайдо бўлишига ҳамда этнологияда эволюционизмнинг якка ҳукмронлик мавқеини сусайишига олиб келган. Қолаверса, бу даврда эволюцион метод асосида изоҳлаш мушкул бўлган қатор муаммолар пайдо бўлган. Эволюционизмнинг инқирози диффузионистик мактабни шаклланишига олиб келган. Этнологиядаги диффузионистик ғояларнинг асосий мақсади маданият ёки маданиятнинг алоҳида кўринишларини маълум бир маконда тарқалиши, уларнинг келиб чиқиш ҳудудларини аниқлаш ва турли ҳудудлар бўйлаб ёйилиш йўлларини ҳамда усулларини қайта тиклашни кўрсатиб бериш ҳисобланган. "Диффузия " тушунчаси аслида физикадан ўзлаштирилган бўлиб, физикада мазкур ибора "ёйилмоқ", "кириб келмоқ" маъноларини англатган. Этнологияда диффузия деганда халқларнинг ўзаро алоқаси-савдо, кўчиш, бир халқни икинчисини босиб олиши натижасида юзага келадиган маданий кўринишларни тарқалиши тушунилган. Диффузионизм илмий йўналиш тарзида диффузиянинг тарихий жараёнларининг асосий мазмунини маданиятлараро ўзаро алоқалар натижасида бошқалардан ўзлаштириш ва улар биридан иккинчисига кўчишини эътироф этишидир. Эволюционистик назария тарафдорлари томонидан ўхшаш маданиятларнинг ўзаро ўхшаш шароитларда мустақил тарзда пайдо бўлиши ва ривожланишига оид

ғояларига қарши диффузионистлар маълум географик минтақаларда маданий кўринишларнинг пайдо бўлиши ва бир марказдан бошқа ҳудудларга тарқалишига оид ўзига хос илмий қарашдаги ғояни илгари сургани билан фарқланади. Диффузионизмнинг машҳур вакиллари Фридрих Рaтцель (F. Ratzel, 1844 — 1904 йй) — асосий иши “Антропогеография” (“Anthropogeographie”) номли асари бўлиб у 1882 йилда чоп этилган; Эрланд Норденшельд (E. Nordenskiold, 1877 — 1938 йй) нинг асосий тадқиқоти “Қиёсий этнографик тадқиқот” (“Comparative Ethnographical Studies”) дир, у 1919 йилда эълон қилинган; Роберт Гребнер ( R . Gr a ebner,1877-1934 йй ) — муҳим асари “Этнология услуби” (“Methode der Ethnologie”) — 1905 йилда нашр этилган; Вильгельм Шмидт (W. Sch m idt, 1868-1954йй) — В. Копперсом (W. Koppers) билан ҳаммуаллифликда нашр этилган “Тарихий маданий этнология методларига оид муҳим китоб” (“Handbuch der Methode der kulturhistorischen Ethnologie”) —1937 йилда чоп этилган; Лео Фробениус (L. Frobenius, 1873 — 1938 йй ) нинг асосий асари “Маданият ҳақидаги табиий-илмий таълимот” (“Die naturwissenschaftliche Kulturlehre”) бўлиб, у 1899 йили нашр этилган. Г. Элиот-Смит (G. Elliot Smith) нинг асосий тадқиқоти - “Маданият” (“Culture. The Diffusion controversy”) дир. Мазкур асар 1928 йилда эълон килинган. Этнологияда диффузионизмнинг асосчиси сифатида Мюнхен университети профессори Фридрих Ратцел эътироф этилади. У илк бора маданият кўринишларини турли маданий ҳудудлар ва мамлакатлар бўйича тарқалиш қонуниятига эътибор қаратган. Эволюционистларда «маданият кўринишлари мавҳум бўлиб, ўз-ўзидан пайдо бўлади» - деган қараш устувор эди. Ратцел ўз қарашлари "Антропогеография" (1882), "Халқшунослик"

(1885) ва "Ер ва ҳаёт" (1891) номли кўп жилдлик асарларида мужассамлаштирди. Жумладан, у "Антропогеография" асарида моддий маданият намуналарини (этнографик буюмлар ва уларнинг терминологияси) географиясини турли халқларда тарқалиши билан боғлаб тадқиқ қилган. Ратцелнинг фикрича, табиий муҳит таъсирида шаклланган маданиятлар ўртасидаги ўзаро фарқ ушбу халқларнинг бир-бирлари билан доимий этномаданий алоқалари таъсири натижасида аста-секинлик билан силлиқланиб боради. Ратцел ўз тадқиқотларида бир халқни бошқа халқ томонидан қўшиб ёки босиб олиниши, турли ирқларнинг ўзаро бирикиши, этномаданий савдо алоқалари ва уларнинг турли шаклларига алоҳида аҳамият қаратган ва уларни батафсил таҳлил қилади. Айнан мана шундай алоқалар натижасидагина маданият кенг ҳудудларга ёйилиши мумкин. Амалиётда эса бу тил ва ирқ хусусиятларидан муҳимроқ бўлган этнографик ашёларнинг тарқалиши шаклида намоён бўлади. Ирқлар доимо ўзаро қўшилиб боради ва шунинг учун ҳам деярли барча ирқлар ҳозирда аралаш ҳолда яшашини кузатиш мумкин. Ўз навбатида шуни ҳам алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, халқ ҳаётида тил этник белги тарзида ирққа нисбатан бирмунча мустаҳкам ҳисобланади, лекин вақтлар ўтиши билан ўзаро этномаданий алоқалар натижасида у ҳам маълум маънода ўзгаради ёки бир тил иккинчисига ўзаро яқинлашади. Моддий маданият ашёлари эса бошқа маданият кўринишларига қараганда ўзининг шакли ва тарқалиш ҳудудини бирмунча кўпроқ намоён этади. Ратцелнинг фикрича, халқлар ҳаётида содир бўлган турли хил этно-ижтимоий ўзгаришлар йўқ бўлиб кетган ҳолда этнографик предметлар қандай бўлса шундайлигича қолади ва шунинг учун ҳам маданиятни илмий ўрганишда этнографик ашёларнинг ўрни беқиёсдир. Ратцелнинг шогирди ҳисобланган Лео Фробениус этнолог, археолог ва фольклоршунос олим сифатида шуҳрат қозонган. У биринчи марта диффузионизм назарияси асосида маданият морфологияси номли концепциясини ва маданий доиралар назариясини яратган олимдир. Лео Фробениус Африка ва бошқа минтақаларда яшовчи халқлар маданияти

бўйича мутахассис бўлиб, Африка, Австралия ва Океания халқлари маданиятини тадқиқ этиш борасида 12 маротаба экспедиция уюштирган ва олиб борган илмий тадқиқотлари асосида Африканинг этник харитасини яратган. Ўз навбатида шуни ҳам уқдириб ўтиш жоизки, мазкур харита бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотган эмас. Африкашунос олим ўз экспедицияларининг материалларини ва уларнинг назарий хулосаларини 1988 йилда нашр этилган «Африка маданиятини келиб чиқиши» номли монографиясида баён қилган. Унинг фикрича, маданият мисли тирик организм бўлиб, ундаги ўзгаришлар ҳаётнинг умумий қонунлари билан чамбарчас боғлиқдир. Олим томонидан Африка ва Меланезия халқлари маданиятларини ўзаро таққослаб ўрганиш асносида маданиятдаги ўзгаришлар алоҳида элементларнинг тарқалиши натижасида эмас, балки бир бутун яхлит маданият кўринишларига боғлиқ бўлиб, улар тахминий бирлашган элементлар уюшмаси эмас, балки бир бутун яхлит тизим ҳисобланади», - деган хулосога келинган. Ўз навбатида шуни ҳам унутмаслик керакки, муаллифнинг маданиятни келиб чиқишига оид мулоҳазаларида айрим мифологик қарашларни ҳам кузатиш мумкин. Чунончи, у маданиятни мисоли тирик организм тарзида тасаввур қилади ва маданият ҳам худди тирик организм каби дунёга келади, турли ёш босқичларини босиб ўтиб, охир оқибатда умрини тугатиб барҳам топади деган ғояни илгари сурган. Бунда муаллиф маданият одамлар томонидан яратилмайди, балки ўз-ўзидан ривожланиб боради деган ғояни илгари суради. Унинг фикрича, инсоният маданиятни яратувчиси эмас, балки унинг маҳсули ёки объекти ҳисобланади. Лекин маданият инсонлар томонидан яратилмаса-да у одамларсиз яшай олмайди ва кенг миқёсида тарқалиши ҳам мумкин эмас деб ҳисоблайди. Агар ўхшатиш жоиз бўлса маданият мисоли оёқсиз киши ўтсак инсонларни ўзини кўчириб ўтказишга мажбур қилади. Унинг таъкидлашича, инсонлар халқ маданиятни яратувчиси эмас, балки узатувчисидир.

Фронбениуснинг фикрича, ҳар бир маданият ўзига хос хусусиятга эга. Қолаверса, у маданиятни ижтимоий муҳитдан ташқарида, мистик кўриниш тарзида талқин қилади ва уни иккига, яъни эркак ва аёлга бўлади. Ўз навбатида машҳур олим ўз қарашларини экспедициялар жараёнида йиққан дала материаллари орқали исботлашга ҳаракат қилади. Жумладан, олимнинг Африкада олиб борган тадқиқотлари натижасида Африка маданиятини иккига-теллуруит-эфиопия-патриархал ва хтоник-хамитик-матриархатга бўлади. Немис тилли халқлар орасида диффузионизмнинг кўзга кўринган йирик намояндаларидан бири Роберт Гребнер бўлган. Унинг фикрича, этнограф-эволюционистлар ўзларининг турли халқлар маданиятларидаги ўхшаш хусусиятларнинг сабабларини элементар ғоялар ёки табиий шароит билан боғлиқ бўлганми? – деган қарашни исботлаш учун зарурий меъёрий асосларни ишлаб чиқмаган. Шу боис Гребнер учун этнологиянинг асосий муаммоси маданиятни тарихий-маданий алоқалари ёки мустақил келиб чиқишига оид тадқиқотлар методини ишлаб чиқишга қаратган. У ўзининг асосий қарашларини 1905 йилда нашр этилган «Этнология услуби» номли китобида мужассамлашган. Фробениус ва Ратцел қарашлари асосида Роберт Гребнер маданий қарашлар доирасида бутун ибтидоий жамоа даври тарихини глобал реконструкция қилувчи ўзига хос назарияни яратган. У ўз қарашларини исботлаш мақсадида Ер шаридаги барча халқларнинг давлатчиликкача бўлган маданиятини олтита йирик маданий доира ёки маданий гуруҳларга бўлиб чиққан. Гребнер олиб борган илмий изланишлари натижасида инсоният тарихида ҳеч қандай такрорий ҳолатлар ва бу билан боғлиқ бирор бир қонуният мавжуд эмас деган хулосага келган. Маданиятдаги этник жараёнларнинг такрорланиши жуда кам учрайдиган ҳолатдир. Шубҳасиз бу ўринда этнологлар кўплаб ўхшаш ҳолатларга эмас, балки ягона кўриниш билангина тўқнашадилар.

Диффузионизмга оид мулоҳазаларни якунлар эканмиз хулоса тарзида шуни таъкидлаш керакки, мазкур оқим турли мамлакатларда турлича тараққий этганига қарамай, уларни умумлаштирувчи умумий жиҳатларга эга бўлган ва биз умумий жиҳатлар тарзида қуйидагиларни эътироф этиш мумкин:  Маданият маълум бир географик ҳудудда пайдо бўладиган ва кейинчалик бошқа минтақаларга тарқалувчи мисоли тирик организм тарзида тасаввур этилади.  Ҳар бир маданият ўзининг пайдо бўлиш ҳудудига ва тарқалиш минтақасига эгадир. Ушбу маданият марказларини излаб топиш ва уларни тадқиқ қилиш этнологиянинг асосий вазифасидир.  Маданият ривожланишининг асосий омиллари ўзлаштирилган хусусиятлар ва аралаш маданий элементлар ҳисобланади. Ўзаро қоришган маданиятлар нафақат моддий маданиятни, балки маънавий маданият кўринишлари ҳисобланган мифлар, эътиқодлар, одатлар ва бошқа шу кабиларни ҳам жалб этади.  Ҳар бир маданият кўриниши бир марта пайдо бўлади; унинг тарқалиш манзарасини тасаввур қилиш орқали унинг ҳар бир кўринишини, дастлабки пайдо бўлган ҳудудини аниқлаш мумкин. Диффузионизмнинг асосий ғояси - маданиятнинг ўзлаштири лиши ва кириб келиши ғояси қонуний ва натижали бўлган. Эволюционистларнинг маданиятни абстрак таҳлилига оид эволюционистик талқинидан фарқли тарзда диффузионистлар турли халқлар маданиятларнинг географик аниқлилиги ҳамда алоқадорлиги тўғрисидаги қарашни илгари сурадилар. Бу борада турли маданиятларни таққослаб таҳлил этувчи йўлни мукаммал йўл тарздаа баён қилганлар. 2. Социология мактаби ва функционализм . Европа мамлакатлари этнология фанида диффузионизм мактаби билан бир вақтда социология мактаби шаклланган ва бу мактаб илмий жиҳатдан

қараганда диффузионизмга нисбатан бирмунча сермаҳсул бўлган. Агар эволюционизм асосчилари этнологиянинг асосини инсонда, диффузионистлар эса маданиятда деб билган бўлсалар, социология мактаби вакиллари жамиятда деб ҳисоблаганлар. Ушбу йўналиш вакилларининг бундай хулосага келишларининг боиси улар орасида «жамиятни оддий индивидларга киритиб бўлмайди», - деган қараш устувор эди. Социология мактаби вакилларининг таъкидлашларича, жамият одамлар орасидаги ўзаро онгли алоқалари натижасида ташкил топган. ушбу йўналишнинг асосчиларидан бири Эмиль Дюркгеймдир. Э. Дюркгейм (1858-1917 йй). Этнология фанида социология фанининг ватани Франция бўлган бўлиб, ушбу йўналишнинг энг машҳур намояндаларидан бири Эмиль Дюркгеймдир . У XIX асрнинг охирги ўн йиллигида этнологияда янги йўналиш-социология мактабига асос солди. Эволюционистларга қарши ўлароқ Дюргейм жамиятни инсонларни ўраб турган оламга мослашиши тарзида эмас, балки ёпиқ статик тизим тарзда талқин қилган. У жамиятни социологик фактлар орқали тадқиқ қилиш ғоясини илк маротоба таклиф этган ва фанга ижтимоий тур терминини олиб кирган тадқиқотчидир. Ўз навбатида Дюркгейм маданиятни таснифлашда энг содда жамоа-ибтидоий жамоани асос қилиб олади. Олимнинг фикрича, мазкур жамоа ўз тараққиёти давомида мураккаб жамоавий тизимни босиб ўтиб уруғга айланади. Кейинчалик ундан қатор жамоа, элат, халқ каби янги жамоа ва уюшмалар пайдо бўлади. Шундай қилиб Дюркгеймнинг мулоҳазаларига кўра ҳар қандай жамоа ибтидоий жамоанинг мураккаблашган шакли ҳисобланади. Дюркгейм ғоялари унинг қатор шогирдлари томонидан давом эттирилган бўлиб, уларнинг ичида энг машҳурлари тарзида М.Моссо, К.Леви Стросс, М.Грене, Л.Леви-Брюл тадқиқотларни алоҳида кўрсатиб ўтмоқ зарур. Л.Леви-Брюль (1857-1939 йй). Этнологиядаги француз социология мактаби вакиллари орасида Люсьен Леви-Брюл ғоялари алоҳида диққатга сазовор бўлган ғоялардан бири ҳисобланади. У ўз қарашларини «Ибтидоий

тафаккур» (1930) номли асарида батафсил изоҳлашга ҳаракат қилган. У Дюркгеймдан фарқли тарзда «ибтидоий халқларнинг мантиққача бўлган тафаккури» номли назарияни яратган. Умуман олганда социология мактабининг асосий ғоялари асосан қуйидагиларда акс этган:  Хар бир жамиятда мазкур жамиятнинг муҳим асосини ташкил этувчи «жамоавий тасаввурлар» мавжуд;  маданиятнинг функцияси жамиятни эркинлаштириш ва одамларни яқинлаштиришдан иборат;  бир жамиятдан иккинчисига ўтиш қийин бир жараён бўлиб бу равон текис тарзда эмас, балки сакраш йўли билан амалга ошади. Функционализм. Этнологияда социология мактаби ғоялари тараққиётининг мантиқий давоми тарзида функционализм шаклланган. Агар диффузионизмнинг ватани Германия, социология мактабининг ватани Франция бўлса, функционализм Англияда пайдо бўлган ва ХХ асрнинг 20- йилларига келиб этнологиядаги етакчи оқимлардан бирига айланган. Этник жараёнларни тадқиқ қилишда функционализмни фарқли хусусияти шундан иборатки, мазкур йўналиш тарафдорлари маданиятни ўзаро алоқадор умумлашган хусусиятлардан ташкил топган деб ҳисоблайдилар. Ўз навбатида шуни ҳам алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, функционализм тарафдорлари учун маданиятнинг тарихий ўзгариши муаммоси муҳим аҳамият касб этмаган. Улар учун маданият қандай ҳаракатланади? Қандай вазифаларни бажаради? Ва қандай тарзда маҳсулот беради? – деган муаммолар ечимини излаб топиш долзарб ҳисобланган.

Функционализмнинг машҳур намояндалари  Р. Турнвальд (R. Thurnwald, 1869-1954 йй) – асосий китоби – “Кишилик жамоасининг ижтимоий асоси” (“Die menschliche Geselschaft in ihren soziologische Grunlagen”) бўлиб, 1931 йилда нашр этилган.  Б. Малиновский (B. Malinovski, 1884 –1942 йй) – асосий асари “Маданиятнинг илмий назарияси” (“A Scientific Theory of Culture”) деб номланиб, 1944 йилда чоп этилган.  А. Рaдклифф-Браун (A. Radcliff-Brawn, 1881 – 1955йй) – асосий тадқиқоти - “Примитив жамоанинг тузилиши ва функцияси” (“Structure and Function in Primitive Society”) –1952 йил нашр этилган. Илк маротоба функционалистик назария немис этнологи Рихард Турнвальд томонидан яратилган. Бироқ, Германияда функционализм кенг оммалашмаган ва Германияга қўшни бўлган Англияда машҳур илмий мактаб тарзида шаклланган ҳамда ижтимоий ва маданий антропология тараққиётида ўзига хос ўринга эга бўлган. Шубҳасиз, мазкур йўналишнинг йирик намояндаларидан бири машҳур этнолог олим Бронислав Малиновскийдир. Б.Малиновский (1884-1942йй). Бронислав Малиновский этнологиядаги машҳур классик олимлардан бири. У Кракова шаҳрида туғилган ва таҳсил олган. Янги Гвинея ва Маланезияда дала этнографик тадқиқотларини олиб борган.1927-1938 йиллар мобайнида Лондон иқтисодиёт мактабида ишлаган, 1938 йил АҚШга иммигрант бўлиб кетган ва умрининг охири (1942 йил) гача Йель университетида ишлаган. Малиновский маданиятга оид эмприк назариясини яратган. Тадқиқотчи олим ўзининг назариясини яратиш жараёнида олдинги тадқиқотчиларни дала-этнографик экспедициялар ўтказмаганликда ва фақатгина музей материалларини ўрганиш билан чегараланиб қолганликда танқид қилган. Шубҳасиз у олиб борган дала-тадқиқотлари жараёнида жуда ҳам қизиқарли илмий хулосаларга келган. Малиновскийнинг кузатишича, этнология кўпинча қандайдир психологик гипотеза, ёки фақатгина бирор

буюм-ёки предметни тавсиф қилиш билангина чекланиб қолмаслиги лозим. Унинг фикрича, ташқи кузатув кўпинча англашилмовчиликка олиб келиши мумкин. Шу боис ички хусусиятларни чуқур англамасдан туриб маданиятни яхлит тарзда тушуниб бўлмайди. Бу ўринда маълум бир буюмни нафақат тавсифлаш, балки у қандай яратилган, қай тарзда ва қандай вазиятда ишлатиш мумкин, ушбу ашё кимга тегишли ва ким томонидан ишлатилишини ҳам тадқиқотчи англай билиши лозим. Машҳур инглиз тадқиқотчиси этнология фанининг тавсифий, фактологик хусусиятига қарши бўлиб, бу фақатгина маданиятнинг айрим хусусиятларинигина акс эттиради, деган хулосога келган. Малиновский маданият назариясига оид ўз қарашларини 1944 йилда инглиз тилида нашр қилган « Маданиятнинг илмий назарияси» номли китобида баён қилган. Унинг фикрича, маданият фақатгина инсонларга хос биологик хусусият бўлса-да, инсонлар ҳам тирик жонзотлар ҳисобланади. Шу боис у ўзининг биологик эҳтиёжини қондириш мақсадида озиқ-овқат, ёнилғи каби кундалик эҳтиёж буюмларини қидириб топади, уй-жойлар қуради ва кийим-кечакларни тикиб кияди. Демак, у мазкур амаллари орқали ўз атрофида ишлаб чиқариш муносабатларини шакллантиради ва бу фанда маданият деб юритилади. Турли маданиятлар орасидаги ўзаро фарқ инсонларнинг турфа хилдаги оддий эҳтиёжларини қондириш усуллари билан изоҳлаш мумкин. Шу боис ҳам маданият моддий ва маънавий маданиятга бўлинади. Ўз навбатида Б.Малиновский антропология ва этнологиянинг муҳим вазифаларини, жумладан, дунё маданиятларини тадқиқ қилишни асос қилиб олган дастлабки этнологик мактаб вакиллари қарашлари борасида ҳам ўзининг муносабатини билдириб ўтган. Айниқса, у машҳур олим Э.Тайлорнинг «қолдиқлар методи»ни жиддий танқид остига олган. Унинг фикрича, ушбу услуб асосида тадқиқотлар олиб борган кўпгина олимлар ҳар бир нарса ёки кўринишдан қолдиқий хусусиятларни излаганлар. Аслида эса ҳар доим ҳам қолдиқий кўринишлар эмас, балки маданият кўринишлари

бўлиб, ундаги эски кўринишлар ўрнини янгилари эгаллаган. Малиновскийнинг фикрича, қолдиқий кўринишлар этнология фанига жиддий зарар етказган ва у маданият кўринишларининг ўзаро функционал боғлиқлиги муносабатларига зиддир. Машҳур олимнинг тасдиқлашича, маданиятда ҳеч қандай ортиқча, тасодифий ёки қолдиқий кўриниш бўлмайди. Маданиятдаги барча кўриниш ёки ҳолат маълум бир функцияни бажаради. Агар бундай бўлмаганда эди бундай кўринишлар аллақачонлар истеъмолдан чиқиб кетган бўлар эди. Жумладан, қандайдир бир урф-одат қандайдир бир жараёнда қўлланилар экан, демак у нимагадир зарурдир. Қолаверса Б. Малиновский диффузионистларни ҳам танқид остига олади ва унинг фикрича, диффузионистларнинг катта хатоларидан бири мазкур оқим тарафдорлари маданиятни тирик бир организм тарзида эмас, балки жонсиз буюмлар мажмуидан иборат деб ҳисоблаганликларидир. А.Радклифф-Браун (1881-1955йй). Альфред Радклифф Браун Кембридж университетида ўқиган. Университетдаги ўқишни тугатгандан сўнг Австралиядаги Андаман оролларидаги аборигенлар орасида ва Африкада дала тадқиқотлари олиб борган. Капштадта, Сидней университетларида ишлаган. Илмий фаолиятининг охирги 20 йилида Оксфордда тадқиқотлар олиб борган. 30-йиллар охиридан бошлаб Буюк Британия Қироллиги этнографияси институти президенти бўлган. Этнологиядаги функционализм оқимининг яна бир йирик намояндаларидан бири Альфред Радклифф Браун Риверснинг шогирди бўлиб, фанда инглиз структриализми ёки структуравий функционализм деган янги йўналишни олиб кирган. Бу йўналишнинг ўзига хослиги шундаки, мазкур назарияда жамият ҳаётини, одамлар онги ва муносабатлари ҳамда маданиятини функционал ва структуравий таҳлилига оид қарашлари умумлаштиради. Радклифф Браун ўзининг асосий қарашларини 1950 йилда чоп этилган “ Этнология ва социал антропология методи” ва 1952 йилда эълон қилинган “Маданиятнинг тарихий ва функционал талқини” ҳамда “ Примитив жамоанинг тузилиши ва функцияси” номли китобларида ифода этган.

Радклифф Браун қарашларига кўра, инсонни ўрганувчи асосий фан антропология бўлиб, уч асосий йўналишга-одам биологияси, қадимий археология ва этнографияга бўлинади. Этнография эса ўз навбатида этнология ва социал антропологияга бўлинади ва уларнинг ҳар бир ўзига хос махсус услубларига эгадир. У этнология деб алоҳида халқларни аниқ тарихийлик прнциплари асосида ўрганувчи, уларнинг ички тараққиёти, ўзаро маданий алоқаларини таҳлил этувчи фанга нисбатан қўллашни тавсия этган. Муаллифнинг фикрича, этнологиянинг асосий методи ёзма манбалар асосида инсоният маданиятини тарихий реконструкция қилишдир. Ижтимоий антропология унинг фикрича, инсоният маданияти ўрганишда умуман бошқача йўналишни акс эттиради. Унинг вазифаси аниқ бир халқлар маданиятини реконструкция қилиш эмас, балки халқларнинг ижтимоий ва маданий тараққиётидаги умумий қонуниятларни излаб топишдир. Ушбу фан табиий фанларнинг индуктив ва анологик методларидан фойдаланади. Индуктив методнинг моҳияти материалларни ажратиб танлаб олиш ва умумлаштириш бўлиб, бу маданий кўринишларни ўрганишга тааллуқлидир. 3. Этнопсихология мактабининг шаклланиши. Маълумки, ХХ асрнинг 30 - йилларигача Америкада этнология машҳур олим Франц Баос мактаби таъсирида ривожланган. Франц Боас (Frenz Boas, 1858–1942 йй) ғоялари бир неча ўн йиллар олдин нафақат психологик антропология, балки маданий антропологиянинг қатор дастлабки асосий магистрал йўналишлари учун асосий пиллапоя бўлиб хизмат қилган. Баосни тадқиқотчилар замонавий этнологиянинг меъмори деб ҳисоблайдилар. У аввало эволюционистларнинг кишилик жамоаси, ижтимоий институтлар, маданий қуйидан юқорига қараб тараққий этиб боради, – деган таълимотига кескин қарши чиққан. Баос ўзидан олдинги ўтган тадқиқотчилар мавҳум ёки нотўғри хулосаларга келган ва шу боис

этнологияни янгидан яратмоқ зарур деган хулосага келган. У янгидан этнографик материаллар йиғиш учун олдинги тадқиқотчилардан кўпроқ дала экспедициялари ташкил этиш ва улар асосида янги методлар ва концепциялар яратиш зарур деб ҳисоблаган. Бу борада Америка мактабининг вакиллари ўзларининг дала тадқиқотларини ўтказиш жараёнида кўплаб психологик ва психатрик услублардан фойдаланган. Натижада психологик антропологияга оид кўплаб маълумот йиғишга муяссар бўлинган. Психиантропологик назарияга бўлган эҳтиёж натижасида этнопсихологик мактаб тараққий этади. Этнологияда психологик йўналиш ўзининг тараққиёти жараёнида ўзининг концептуал ворислигини сақлаган ҳолда бир неча маротоба номини алмаштирган. Мазкур йўналиш дастлаб Франц Баоснинг тарихий мактаби, кейинчалик, Шахс ва Маданият мактаби, ундан кейин «миллий характер»ни тадқиқ қилиш, ХХ асрнинг 60 йилларидан бошлаб то ҳозирги кунгача эса – психологик антропология, ёки кўпинча этнопсихология номи билан юритилади. Этнопсихология мактаби намояндаларининг таъкидлашларича, «маданият» мавҳум тушунчадан кўра кенгроқдир, лекин бу борада биринчи ўринда индивид, шахс туради. Шу боис, уларнинг фикрича, ҳар бир халқ маданиятини тадқиқ қилишда индивид ва шахсни ўрганишдан бошламоқ жоиз. Дастлабки этнопсихологик концепция этнолог олимлар томонидан эмас, балки психолог олим, аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, Абрам Кардинер (1891-1981 йй ) томонидан яратилган. У ўз қарашларини «Индивид ва унинг жамоаси»(1937) ва «Жамиятнинг психологик чегараси» номли асарларида этнопсихология мактабининг асосий ғояларини баён қилган. Унинг тасаввурига кўра, инсоннинг шахсий хусусиятлари у туғилгандан кейинги дастлабки пайтларданоқ шакллана бошлайди. Бу шаклланиш ташқи таъсирлар ва айниқса ҳар бир жамиятдаги ўзига хос бола парваришлаш усуллари: овқатлантириш, йўргаклаш, кўтариш, кейинроқ эса юришга,

гапиришга ва озодаликка ўргатиш кабилар орқали амалга ошади. Шунинг учун ҳам инсон руҳиятининг шакл ланиши асосан 4-5 ёшгача давом этади ва ундан кейин мустаҳ камланади ва бутун умр деярли ўзгаришсиз қолади. Кардинернинг бош ғоясида «асосий шахслар» тушунчасига урғу бери лади. Умуман нафақат Кардинер балки АҚШ этнопсихология мактабининг Р. Линтон, Э.Сепир, Р. Бенедикт, М. Мид, А. Кардинер каби асосчилари ҳам этник фарқланиш ва маданиятлар динамикасини «муҳим шахслар таркиби» назарияси билан боғлаб тушунтиришга ҳаракат қилганлар. Жумладан атоқли этнолог Рут Бенидикт ўзининг «Маданият наъмуналари» (1934), «Жанубий Ғарб маданиятининг психологик типлари» (1928), «Шимолий Америкадаги маданиятларнинг конфигурацияси» (1932) каби асарларида турли маданиятларда ўзига хос махсус шахслар жамоаси мавжудлиги ҳақидаги қарашларини баён этган. Кардинер тасаввурига кўра, инсон шахсий қарашлари у туғилгандан кейинги дастлабки кунларданоқ шакллана бошлайди. Бу бевосита унга теварак-атрофдагиларнинг муносабатлари асосида шаклланади. Болалик даврида бўлган муносабат унинг келгусидаги ҳаёт фаолиятида ўзига хос из қолдиради. Собиқ совет тузуми даврида этнопсихология “буржуа фани” ҳисобланиб, мазкур фанни ўрганишга эътибор берилмаган. Мафкуравий қарама-қаршиликлар мавжуд бўлганлиги учун Ю.В.Бромлей, Н.Д.Жандилдин, С.И. Королёв, С.А. Токарев каби таниқли этнограф олимлар ҳам Ғарбий Европа ва АҚШдаги этнопсихология соҳасига доир назарияларни фақат бир томонлама, яъни «буржуа социал психологлари қарашларининг танқиди» сифатида ўрганишга мажбур бўлганлар. Этнопсихология мактабининг назарий-методологик йўналиши маданият ва шахснинг ўзаро таъсирини аниқлашдан иборат бўлган. Уларнинг назариясига кўра ҳар бир маданият ўзига хос шахслар типининг эгасидир ва болалар тарбиясини ўрганиш шахс ва маданият ўртасидаги муносабатлар орқали шаклланадиган миллий характерни очиб беришда муҳим восита ҳисобланади.

ХХ асрнинг 30-40 - йилларга келиб шахс билан маданият муносабати тушунчаси этнологиянинг долзарб ва асосий муаммосига айланди ҳамда тобора кўпроқ этнолог олимларнинг эътиборини торта бошлаган эди. Мазкур муаммо бўйича ўз назарияларини илгари сурган олимлар икки оқимни ташкил этди: биринчи оқим вакиллари «инсон характери фақат тарбия натижасида шаклланади» деган назарияни илгари сурувчи Боаснинг маданий детерминизими тарафдорларидир (Р.Бенидикт, М.Мид), иккинчи оқим тарафдори эса “неофрейдизим – (яъни турли маданият шахс типлари) умумлашган асосдаги чекланган вариациянинг натижасидир” – деган ғоя тарафдор (А.Кардинер, Р.Линтон, И.Холлоуэл) ларидир. Этнопсихология мактабининг ривожланишида, шубҳасиз, Боаснинг шогирди М.Миднинг катта хизматлари бор. У устозининг турли маданиятлардаги тарбия усули шахслар ва уларга хос фао лият лар ни келтириб чиқариши ҳақидаги фикрини қувватлайди ҳамда инсон хулқ- атвори, фаолияти, шахсий хусусиятларини биологик омил (ирқ) билан эмас маданият билан боғлиқлиги ҳақида илмий хулосага келади. М.Мид Самоа (1892-95 йй) ва Адмиралтейства (1928-1929 йй. ва 1965- 1967 йй) оролларида, Янги Гвинея (1930-33йй), Индонезиянинг Бали (1936- 1940 йй) оролида ва бошқа ҳудудларда узоқ вақтлар мобайнида этнографик дала тадқиқотларини олиб борди. Мазкур дала тадқиқотлари маълумотлари асосидаги “Самоада балоғатга етиш”, “Уч ибтидоий жамоаларда жинс ва темперамент”, “Гвинеяда вояга етиш” каби асарлари билан М.Мид бутун дунёга танилди. Этнопсихологик қиёфа тушунчасига ҳам кўп тадқиқотчилар ўз таърифларини бериб ўтганлар. Масалан рус тадқиқотчиси С.И.Королёв шаклланган этник қиёфа “маълум даражада муҳофаза қилувчи механизм ролини ўйнайди. У худди элакдек, ёт нарсаларни ажратиб, уни ё қабул қилади, ёки уни шу халқда мавжуд бўлган нормалар асосида қайта ишлаб беради ёҳуд инкор қилади” – деб таъриф берган. Бу таърифни бироз бошқачароқ талқин этадиган бўлсак, этносларнинг психологик қиёфаси-

уларнинг атрофдаги воқеликни, ҳодисаларни ўзига хос равишда идрок, тафаккур, тасаввур қилиши уларга бўлган муносабатнинг урф-одат, анъаналар, характер тарзида намоён бўлишидир. Ҳар бир халқнинг психологик қиёфасига мос тарзда маданияти, оилавий ва ижтимоий муносабатлар тизими, ёш ва жинслар ўртасидаги фарқланиш, диний эътиқодга нисбатан муносабат ва шу билан боғлиқ ҳаракатлар, кайфиятлар ҳозирги даврда эса сиёсий жараёнларга муносабатлар ҳам шаклланади. Муайян бир этник гуруҳлар маълум бир тарихий ривожланиш босқичида ўзига хос руҳий-аҳлоқий ҳислатларга эга бўлиб боради ва бу ҳол уларнинг маданиятига ҳам кучли таъсир кўрсатади. Масалан, биз руҳий- ахлоқий ҳислатларимиз ва шунга боғлиқ турмуш тарзимиз билан худди шу маконда бир аср олдин яшаган ўз аждодларимиздан анча фарқ қиламиз. ХХ асрдаги АҚШ этнопсихология мактабининг асосий хусусиятлари ҳақида тўхталадиган бўлсак, у қуйидагилардан иборат эди: Маданиятни шахс орқали тушунтиришга интилиш, инсоннинг болалик даврига, айниқса, гўдакнинг руҳий-жинсий шаклланишига кучли қизиқиш, жамият ривожланишида ижтимоий-иқтисодий омилларнинг ўрнига етарли баҳо бермаслик ва психик омилларни мутлақлаштириш. АҚШ этнопсихология мактабининг фан олдидаги хизматлари эса аввало этнографияни психология ва психиатрия билан яқинлашувига ёрдам берди, этнографияга лойиҳаланган тестларни қўллаш орқали болалик даврини қиёсий тадқиқ қилишни ривожлантирди. ХХ асрнинг 60-70 - йилларига келиб этнопсихологик тадқиқотлар ҳудуди сифатида «маданият ва шахс»ни социал-маданий система билан боғлиқ тарзда ўрганиш яна долзарб муаммога айланди. Психологик антропология соҳасида Германиялик олим И.Эйбл- Эйбесфельдт, италиялик В.Лантанари, гватемалалик А.Мендеа-Доминиге ва шу каби олимларнинг фаол тадқиқот олиб бориб, этнопсихология

ривожланишига муҳим ҳисса қўшишлари этнопсихологиянинг амалда дунё фанлари тизимида мустаҳкам ўрин олганлигидан далолат беради. Психологик антропология инсонни башариятнинг ва алоҳида маданиятнинг бир бўлаги сифатида тадқиқ этар экан турли социал ва маданий системаларда аъло даражадаги ҳамфикрлик ва ҳамжиҳатлик вужудга келиши учун кенг йўл очади. Бу эса давримизга хос бўлган иқтисодий-ижтимоий, сиёсий, миллий ва диний муаммолар глобаллашаётган замонда кўплаб муаммоларни ҳал қилишнинг самарали воситасидир. Жаҳон этнологиясида этнопсихологиянинг ўрни ҳақидаги фикрларимизни якунлар эканмиз, илғор мамлакатларнинг иқтисодий- ижтимоий муаммоларни ечишда этнопсихологик тадқиқотлар натижасидан самарали тарзда фойдаланганлигини таъкидлаб ўтиш жоиз. Уларнинг тажрибасидан келиб чиқиб, ҳозирги даврда жамиятимиздаги кўплаб иқтисодий-ижтимоий муаммолар ўз ечимини топмаётганлиги ёки амалга оширилаётган ислоҳотлар биз учун кутилган натижаларни бермаётганлигига ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг жамиятдаги этнослар хулқ-атвори ва руҳияти билан боғлиқ эканлигини тўла англамаганимиз сабаб деган фикрга келдик. Халқимиз моддий ва маънавий маданиятининг ажралмас қисми саналмиш унинг эътиқоди, урф-одатлари, уй-жойи, кийим-кечаги-ю таомларини ўрганиш билан бир қаторда ана шу ўзига хос моддий ва маънавий маданиятни шаклланишида катта аҳамиятга эга бўлган хулқ - атвори ва руҳиятини тадқиқ этиш ҳам муҳимдир. Фақат этнопсихологик тадқиқотлар билангина биз тарихимизнинг кейинги даврида халқимиз руҳияти ва хулқ атворида пайдо бўлган лоқайдлик, боқимандалик, маъсулиятсизлик, миллатпарварлик ва ватанпарварлик туйғуларидан узоқлашиш кайфиятлари, ташаббускорлик ва тадбиркорликнинг сустлиги каби салбий ҳислатларнинг вужудга келганлик сабабларини очишимиз, жонкуярлик, ташаббускорлик, ватанпарварлик ва

бошқа шу каби фазилатларни ривожлантиришнинг йўлларини топишимиз мумкин. Жаҳон тарихига назар соладиган бўлсак, инглизлардаги кучли тадбиркорлик, ташаббускорлик ва тарбиядаги қаттиққўллик ҳислати, немислардаги ўта масъулиятлилик ва ўзига ишонч ҳислари, японларнинг миллатпарварлиги ва жамоа манфаатини эъзозлашлари, французлардаги доимо янгиликка ва эркин фикрлашга интилиш бу халқлар яшаётган юртларни дунёда энг тараққий этган мамлакатларга айлантирди. 4. Этнологиядаги янги концепциялар. Кейинги ярим аср давомида этнология фанида кўплаб янги назарий- методологик қарашлар ҳамда ғоялар пайдо бўлди. Шубҳасиз бундай қарашларнинг пайдо бўлиши дунё миқёсда сиёсий жараёнларнинг ўзгариши билан боғлиқдир. Айниқса, иккинчи жаҳон урушидан сўнг мустамлакачи империяларнинг емирилиши этнологиянинг тараққиётига сезиларли таъсир қилди деб айтиш мумкин. Европадаги йирик давлатларнинг мустамлакаларидан маҳрум бўлиши мазкур мамлакатларда этнологияга бўлган қизиқишнинг маълум маънода сусайишига ва ўз навбатида этнологик тадқиқотлар учун ажратиладиган маблағни камайишига сабаб бўлди. Этнологияга амалий қизиқишнинг камайиши айрим мамлакатларда (Нидерландияда) қатор илмий тадқиқот институтларининг ёпилишига олиб келган бўлса, бошқа мамлакатларда (Буюк Британия ва Францияда) этнологиянинг фанлар тизимидаги ўрни ва аҳамияти маълум маънода пасайган. Бироқ бу жараёнлар Европа мамлакатлари этнологиясида кейинги даврда ҳеч қандай янги қарашлар ва назариялар яратилмаган деган мулоҳазани билдирмайди. Бу даврда Европа этнологлари томонидан этнология соҳасида бир қатор янги назариялар яратилди. Жумладан, инглиз олими Макс Гюлкман (1917-1975 йй) томонидан «неофункционализмнинг Манчестер мактаби» номи остида машҳур бўлган йўналишга асос солинган, Родней Нидхем (1923 йилда туғилган) томонидан ижтимоий

структуриализмнинг янги концепцияси яратилган. Француз этнологлари ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, гарчи маълум маънода Леви Стросс қарашлари таъсирида бўлишларига қарамай, Морис Годилье, Клод Мелиссолар томонидан тарихий материализмга асосланган қарашларини шакллантиришга ҳаракат қилганлар. Ўз навбатида шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, ХХ асрнинг 50- йилларидан бошлаб Европа мамлакатларидаги этнология фани америкалик олимлар қарашлари таъсирида ривожланган. Чунки, айнан мазкур даврда АҚШда маданий антропология жуда ҳам ривожланган эди. Масалан, 40-50 - йиллар оралиғида АҚШда этнолог мутахассислар тайёрловчи коллеж ва университетлар сони икки бараварга кўпайган. Мазкур фанга бўлган қизиқишнинг ортишини икки муҳим вазият билан изоҳлаш мумкин. Биринчидан, АҚШда маданий антропология талабаларнинг умумий таълим олишларида муҳим роль ўйнаган ижтимоий-гуманитар фан ҳисобланган. Иккинчидан, иккинчи жаҳон урушидан кейин жаҳон сиёсий майдонидаги вазиятни ўзгариши АҚШда этнология фанининг тараққиётига ҳам маълум маънода ўзининг ижобий таъсирини ўтказган. Америкалик олимлар томонидан озод бўлган учинчи дунё мамлакатлари учун тавсия қилинган маданий релявитизм концепцияси дунёнинг янги тартиб-қоидаси тарзида қабул қилинган. Маданий релятивизм билан бирга неоэволюционизм ғоялари ҳам сезиларли даражада тарқалган. ХХ асрнинг 80-йилларга келиб ижтимоий биология мактабининг қисқа муддатли тараққиёт даври бўлган. Бироқ тез орада мазкур йўналиш фандаги ўзининг етакчилик мавқеини маданий экологияга бўшатиб берди ва мазкур назария бугунги кунгача Америка маданий антропологиясида етакчилик мавқеини сақлаб келмоқда. Тадқиқотчи олимлар бу оқимни функционализм, структуриализм ва неоэволюционизм билан бирга америка маданий антропологиясидаги асосий йўналишлар сирасига киритадилар. Кейинги ўн йилликларда Америка этнологлари орасида Клиффорд Гирц (1926) ва Рихард Тернер (1920-1983 йй)ларнинг қарашлари асосида

шаклланган янги герменевтика йўналиши анча машҳур бўлиб бормоқда. Мазкур йўналиш тарафдорлари асосан ижтимоий коммуникацияда символлар ва символларнинг замонавий маданиятлардаги маънавий-ахлоқий аҳамиятини тадқиқ қилишни мақсад қилиб олган. Бу борада Тернер символларнинг парагматик аспектига кўпроқ эътибор қаратади ва символлар ижтимоий жараёнларда фаол куч тарзда намоён бўлади деган хулосага келган. Тернердан фарқли тарзда Гирц символларнинг ижтимоий ҳаётдаги ўрнига ва уларнинг инсон ҳиссиёти ва руҳиятига бўлган таъсирини муҳим деб ҳисоблайди. Гирц этнологлар эмприк маълумотларни тавсиф қилиш билангина чегараланиб қолмасдан, мазкур маданият соҳибларининг қарашлари ва ҳаракатлари туб моҳиятини аниқлашлари зарур деган ғояни илгари сурган. Этнологиянинг келгусидаги истиқболли мавзулари тўғрисидаги мутахасис олимлар орасида кечаётган баҳс-мунозараларда кўплаб тадқиқотчилар герменевтик антропологияни фаннинг истиқболли йўналиши деб таъкидламоқдалар. Бунга сабаб мазкур йўналиш тарафдорлари «маданият объектини тадқиқ қилиш субъекти асосан европалик тадқиқотчилар бўлиши керак, европалик бўлмаган жамоалар бунда тадқиқот объектигина бўлиши мумкин» деган ғоя асосида шаклланган евроцентиризм ғоясидан буткул воз кечишди. Улар сайёрамизнинг ҳар қайси минтақасида яшовчи тадқиқотчи тадқиқот субъекти бўлиши мумкин ва ўз навбатида европа маданияти тадқиқот объекти тарзида тадқиқ қилиниши мумкин деган ғояни илгари суради. Қолаверса, ҳозир алоҳида маданиятларнинг ўзаро яқинлашуви ва бирлашуви жараёни уларни ягона глобал маданий тизимда бирлашишларига сабаб бўлмоқда. Шу боис ҳозир этнология фанида бошқа маданиятларни нафақат тадқиқот объекти тарзида тадқиқ этиш, балки тарихий-маданий жараёнлар муаммоларига ҳам алоҳида эътибор қаратилмоқда ва мазкур йўналишлар доирасидаги мавзулар фаннинг истиқболдаги йўналишлари деб эътироф этилмоқда. Замонавий этнологияда нафақат “орқада қолган” этник бирликлар,

балки, замонавий тараққий этган индустрлашган жамиятлар ҳам тадқиқ қилинмоқда. Қолаверса, айнан охирги йилларда олиб борилаётган самарали амалий тадқиқотлар ва этнологиянинг турли ёндош фанлар билан ўзаро туташиши натижасида “этносоциология”, “этнопсихология”, «этнолингвистика», «этнодемография» каби ўзаро туташ янги йўналишлар пайдо бўлди. Этнологияда кўпроқ инсоният ва унинг маданиятини тадқиқ қилишга ва уларни илмий аналитик тарзда таҳлил этишга эътибор қаратилмоқда. ХХ аср миллий ғоялар, ҳаракатлар ва миллий-этник низолар авж олган давр ҳисобланади. Халқларнинг тарихий-маданий тараққиётининг доимий ўсиб бориши этнослараро жараёнларни ва миллий-озодлик ҳаракатларни бир мунча авж олишига сабаб бўлган деб айтиш мумкин. Бу жараёнларнинг аниқ натижалари тарзида Норвегия, Ирландия, Польша, Финландия, Болтиқбўйи давлатларининг миллий мустақилликни қўлга киритишлари, Марказий Европада ва Болқонда биринчи жаҳон урушидан кейин Австрия-Венгрия империяси ўрнида қатор миллий давлатларнинг барпо бўлишига олиб келди. Айниқса, иккинчи жаҳон урушидан кейин йирик капиталистик мамлакатларнинг ўз мустамлакаларидан маҳрум бўлиши, Жанубий-шарқий Осиёда, Ҳиндихитойда, Африкада қатор мустақил давлатларни пайдо бўлишига олиб келди. Шунингдек, 1991 йилдан кейин собиқ иттифоқ ўрнида 15 та мустақил давлатларнинг пайдо бўлиши ҳам маълум маънода миллий-этник муаммолар билан чамбарчас боғлиқдир. Мухтасар қилиб айтганда мазкур маълумотлар этник омилларнинг муҳим аҳамият касб этаётганлигидан далолат беради. Ўз навбатида юқорида таҳлил этилган кўплаб этнологик назариялардан қай бир тарихдаги этник жараёнларни шарҳлаб тушунтиришда энг мақбули ҳисобланади? – деган савол пайдо бўлиши табиийдир. Бу борада айрим тадқиқотчилар тарихдаги этник жараёнларни изоҳлашда энг мақбули турли этнологик, социологик ва

маданиятшуносликка оид мактаблар орасидан синтез қилиб олинган-тарихий этнология деб ҳисоблайдилар 1 . ХХ аср охирига келиб дунёнинг этник манзарасини кескин тарзда ўзгариб бориши тадқиқотчи олимларни этнологиянинг тадқиқот объекти муаммосига яна қайта мурожаат қилишларига сабаб бўлмоқда. Европа ва Шимолий Америкадаги турли-туман муаммолар натижасида пайдо бўлган кўп сонли диаспоралар, эмигрантлар ва қочоқлар ривожланган давлатларнинг этник таркибини жиддий ўзгартириб юборди ҳамда маҳаллий автохтон этнослар орасида камсонли этник жамоалар ўзларининг мустаҳкам мавқеини топишига сабаб бўлди. Бошқа томондан эса Fарбий Европадаги интеграцион жараёнлар қатор янги этник муаммоларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Янги тарихий вазият ва жамият ҳаётидаги муаммолар этнологиянинг тадқиқот ҳудудини кенгайишига сабаб бўлмоқда. Ҳозирги кунда этнология янги мавзуларнинг кириб келиши тадқиқотчиларга фан ичида мустақил тадқиқот мавзуларини ва йўналишларини ажратиб кўрсатиш имкониятини бермоқда. Жумладан, Fарбий Европа этнологиясида бугунги кунда иқтисодий этнология, социал этнология, ҳуқуқий этнология, сиёсий этнология, диний этнология каби йўналишлар мустақил тарзда тараққий этиб, ривожланиб бормоқда. Хулоса қилиб айтганда этнология фанининг келгусидаги асосий тадқиқот объектлари тарзида қуйидагиларни кўрсатишимиз мумкин:  этник антропология (халқларнинг этногенез ва антрофизик тараққиёти муаммоларини тадқиқ этади);  этник социология (этник гуруҳлар ривожланишининг социал аспектлари ва мавжудлигини, уларнинг ўзликни англаш ва ўз-ўзини англаш шакллари, этник гуруҳлар орасидаги алоқалар шаклларини тадқиқ қилади);  этник психология (этник стереотипларнинг шаклланиши, этник онг ва этник ўзликни англаш муаммоларини ўрганади); 1 Лурье С.В. Историческая этнология.... – С. 38.

 иқтисодий этнология (этносларнинг хўжалик юритиш ва иқтисодий муаммоларини таҳлил қилади);  этнодемография (мазкур йўналишнинг асосий вазифаси халқлар сонини ўсиб бориши динамикаси ва демографик жараёнларни ўрганишдир);  этногеография (халқларнинг географик жойлашуви, уларнинг тараққиётида ҳудудий омилнинг тутган ўрни ва этник ҳудудлар ва этник чегаралар муаммоларини таҳлил қилади);  этнопедагогика (турли этнослардаги таълим-тарбиявий жараён - ларнинг ўзига хос хусусиятларини ўрганади). Fарб мамлакатларида ҳозир этнология фани «постмодернизм» фалсафасига асосланган бўлиб, бунда асосий эътибор ижтимоий гуруҳлар орасидаги жараёнларга қаратилади. Шунингдек, фанда локал ва глобал жараёнларни ўрганишда тадқиқотчилар томонидан тадқиқий танланиш, яъни жамият ҳаётидаги барча жараёнларни эмас, балки этнос ва турли-туман маданиятларнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда энг муҳим деб ҳисобланган кўринишлар бўйича тадқиқотлар олиб борилмоқда. Бошқача тарзда айтадиган бўлсак, сўнгги йилларда бажарилаётган тадқиқотларда асосий эътибор инсониятнинг ривожланиш босқичлари, яъни пайдо бўлганидан то ҳозирги давргача бўлган тарихий йўлинининг глобал миқёсдаги тавсиф қилишга эмас, балки муаммовий танланиш асосидаги тадқиқотларга кўпроқ эътибор қаратилмоқда. Демак, юқоридаги мулоҳазаларга якун ясаб умумлашма тарзида шуни таъкидлаш мумкинки, постмодернизм ғояси билан бойитилган этнология фанининг бугунги кундаги асосий вазифасига этномаданий муносабатларни ҳосил қилувчи этноснинг ўзининг ичидаги ва этнослараро жараёнларни тадқиқ қилиш киради. Тадқиқотчилар охирги пайтларда этник маданиятларга ва уларнинг локал хусусиятларига, одамларнинг кундалик турмуш-тарзига кўпроқ эътибор қаратмоқда. Энг муҳими ҳозир бажарилаётган кўплаб этнологик тадқиқотлар амалиётда қўлланилмоқда ва ривожланган мамлакатларда бажарилаётган илмий тадқиқотларнинг аксарияти жамият

ҳаётида айнан муҳим ва энг долзарб деб эътироф этилган ижтимоий муаммолар доирасида амалга оширилаётганлиги юқоридаги фикрларимизга янада ойдинлик киритади.

Адабиётлар: 1. Белик А.А., Резик Ю.В. Социокультурная антропология. Историко- теоритическое введение. - М.,1998. 2. Краткий этнологический словарь. Москва: фонд “Социальный мониторинг”, 1995. 3. Культурная антропология: Учебное пособие/Под.ред. Ю.Н.Емелянова, Н.Г. Скворцова.-СПб.,1996. 4. Этнология. Учебник для высших учебных заведений. Под ред. А.П Садохина. - М., 2000. 5. Садохин А.П., Грущевицкая Т.Г. Этнология. Учебник для высших учебных заведений. –М., Academa , 2000. 1. J. B. Cole. Anthropology For the Nineties. N.Y, L.: The Free Press, 1988. 2. George W. Stocking. Polarity and Pluparity: Franz Boas as Psuchological Antropologist. In: New direction in Psychological Anthropology. Theodor Schwartz, Geoffry M. White, С atherine A. Lutz (eds.) Cambridge: Cambridge University Press, 1994. 3. Жабборов И. Жаҳон халқлари этнологияси.Т.,2005.

O'xshashlar

Этнологиянинг ижтимоий фанлар тизимида тутган ўрни. Унинг асосий тушунчалари ва ўзига хослиги

Тарих фалсафасининг мактаблари ва оқимлари шарқ тарих фалсафаси

Тарих фалсафасининг қонуниятлари ва асосий тамойиллари

Исломнинг асосий манбалари

Европа иттифоки ва унинг ташкил этилишининг асосий сабаблари