Исломнинг асосий манбалари - Tarix - Referatlar

Исломнинг асосий манбалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

226.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1.Қуръон сураларининг нозил б ў лиши. 2.Қуръон сураларининг т ў планиши ва мусхаф қилиниши, 3. Қуръон урганиш мактабларининг вужудга келиши. 3.Хадис. Хадисларнинг т ў планиши ва тартибга солиниши. 4.Машҳур муҳаддислар Исмоил ал-Бухорий, Исо ат-Термизий.

www.arxiv.uz 1.Қуръон сураларнинг нозил бЎлиши. Қуръони Карим Ер юзи мусулмонларининг муқаддас китоби, дастуриламали, диний аҳкомлар манбаидир. Худо Ўтган пайғамбарларга ҳам Ўз вақтида ана шундай муқаддас ёзувлар нозил қилган. Масалан, яҳудийлик пайғамбари Мусога Таврот, Исроил-Яҳудийлар подшоҳи Довудга Забур, христианлар худоси Исога Инжил, Муҳаммад алайҳиссаломга Қуръон нозил бЎлган. Ислом илоҳиётида Қуръондан бошқа илоҳий ёзувлар бир йЎла, бир дафъа тушган деб ҳисоблайди. Аслида улар ҳам бир неча йилларда тЎпланган. Қуръони Карим 23 йил мобайнида Оллоҳ фаришта Жаброил орқали Муҳаммадга ваҳий қилиб юборган, сЎнгра улар тЎпланиб халифа Усмон ҳукмронлиги даврида мусхаф қилинган деб ҳисобланади. Қуръон сЎзи арабча, “қироат қилиш”, яъни Ўқиш феълидан олинган бЎлиб, “Ўқув” ёки “Ўқиш” маъносини билдиради. КЎп динларда, улар вужудга келган давр тушунчасига хос равишда буларни “ёзув” ёки “ёзувлар” (масалан: христиан динида “писание” ёки “свяҳенное писание”) деб аташ одат бЎлган. Бунга Ўхшаш номлар исломда ҳам Қуръонга нисбатан кенг қЎлланилган. Масалан, “Каломи Аллоҳ” (Оллоҳ сЎзи), “Калом аш-шариф” (Муқаддас сЎз), “Мусҳаф аш-шариф” (Муқаддас ёзув-бу ерда “мусҳаф” ёзув маъносида) ва ҳ.к. Қуръони Каримнинг оят ва суралари Муҳаммад пайғамбар даврларида оғзаки қабул қилиниб, ёддан талаффуз қилинар эди. Унинг Қуръон шаклида матнини тЎплаш ва китоб шаклига келтириш Муҳаммад пайғамбардан сЎнг амалга оширилган. Бу жиҳатдан пайғамбарнинг Маккага охирги “видолашув хажи” деб юритилган хажида сЎзлаган нутқига эътиборни қаратмоқчимиз. Пайғамбаримиз Муҳаммад нозил бЎлган оятларни келгусида бир мукаммал мусҳаби шариф сифатига келтириш учун саҳобаи киромлардан тЎрт кишини-Али ибн Абу Толиб, Муовия ибн Абу Суфён, Убай ибн Каъаб, Зайд ибн Зобитни Ўзларига котиб қилиб олган эканлар. Саҳифаларни жам қилиш ва тЎлиқ бир китоб шаклига келтириш ҳаракати жаноби пайғамбаримиз

www.arxiv.uz алайҳиссалом вафотла-ридан кейин Абу Бакр Сиддиқ халифалиги давридан бошланган. Бу ҳаракат иккинчи халифа ҳазрати Умар даврларида давом этиб, ҳазрати Усмон ибн Аффон халифалик қилган даврнинг 650-651 йилларда тугалланган. Қуръон суралари тЎпланиб, тЎрт нусхада кЎчирилган ва тЎплам шаклига келтирилгандан кейин у “Ал-китоб” (“Ёзув”) деб аталган бЎлса-да, унинг энг қадимги номи “Қуръон” (“Ўқиш”) асосий атама сифатида сақланиб қолган. Илгарилари араблар Ўртасида ёзма ижод анъанаси деярли бЎлмагани, ёзув кенг ёйилмагани туфайли хилма-хил ижод намуналари ёд олиниб сақланиши ва оғиздан-оғизга кЎчиб, авлоддан-авлодга Ўтиши одат бЎлган. Қуръон матнлари тЎплангани-дан кейин ҳам Ўзининг фольклорга хос хусусиятларини сақлаб қолаверган. Қуръон-исломнинг асоси, диний маросимлар дастури бЎлиш билан бирга ахлоқий даъват, ҳуқуқий меъёрларни, маросим ва анъаналарни, миллионлаб инсон ҳаёти ва яшаш тарзининг энг муҳим жиҳатларини Ўзида мужассамлаштирган ёзувдир. Унинг оятлари оммавий ва хусусий маросимларда, намоз, давлат ва оила байрам-ларида, кундалик ҳаётга алоқадор турли анжуманларда Ўқилган. Бу ёзувдаги жуда кЎп сЎз ва иборалар, тилидан ва миллатидан қатъи назар, исломни қабул қилган халқларнинг адабий тилига, кундалик муомала тилига асрлар давомида сингиб кетган. Қуръон жаҳон адабиётининг Ўзига хос бир ёдгорлигидир. У Шарқ халқларининг ижтимоий ва маънавий ривожига улкан таъсир кЎрсатган бутун башариятнинг маданий мероси қаторига киради. Қуръон исломнинг муқаддас китоби сифатида “Оллоҳнинг мЎжизали каломи бЎлиб, Муҳаммадга ваҳий орқали тушган, Тиловоти ибодат ҳисобланувчи китоб” деб тавсифланади. Ривоятларга кЎра, унинг мазмуни Муҳаммадга парча-парча тарзида ваҳий қилиб борилган; бу ваҳийнинг биринчи баёни “Лайлатул қадр” кечаси бошланиб, унинг вафотигача, яъни 23 йил давом этган деб ҳисобланади. Кейинчалик исломда муқаддаслашти-рилган ана шу кеча диний анъана бЎйича

www.arxiv.uz ҳижрадан 12 йил олдин рамазон ойининг 27-кунига Ўтар кечаси мелодий ҳисоб билан 610 йилнинг 31 июлидан 1 августига Ўтар кечаси деб ҳисобланади. Қуръонни ваҳий қилишнинг бошланиши тЎғрисидаги тасаввур унинг 97-”ал- Қадр” (қадр) сурасида ифодаланган. “Албатта биз у (қуръон) ни қадр кечасида нозил қилдик. (Эй, Муҳаммад), қадр кечаси нима эканлигини сиз қаердан билар эдингиз? Қадр кечаси минг ойдан яхшироқдир” (97,1-3) 1 . Ваҳийнинг бошланиши тЎғрисидаги диний ривоятларда, жумладан ибн Исҳоқ ибн Ҳишомнинг “Сират-ур-расул-Аллоҳ” (Оллоҳ элчисининг ҳаёт йЎли) асарида ёзишича, Муҳаммаднинг Макка яқинида жойлашган Ҳиро тоғидаги ғорга бориб тунаб қолиш ва ибодат қилиш одати бЎлган. Бир куни кечаси у тушида осмондан келган “Ўқи!” деган овозни эшитган. У “мен Ўқишни билмайман!” деб жавоб берган; яна “Ўқи!” деган овоз ва такрорий қийноқлардан кейин фаришта Жаброил Ўрама қоғозни оочиб турган ва Муҳаммад ана шу сурани Ўқиган. Ислом анъанаси бЎйича, ана шу кеча биринчи ваҳий қилинган кеча деб ҳисобла-нади. “Ал-Алақ“ (“Лаҳта қон”) номли 96-суранинг дастлабки бешта ояти ҳисобланади. Унда айтилишича, “Ўқи!” Яратган пар-вардигоринг номи билан, Инсонни лаҳта қондан яратганнинг номи билан, Ўқи! Сенинг тангринг Олий ҳиммат, унинг Ўзи қаламга Ўргатган. Инсонга унинг билмаганини Ўргатган” (96,1-5). Суранинг 4- ва 5-оятларида қалам ва инсонни Ўргатиш тЎғрисидаги ишорани анъанада ёзувни ва умуман билимни инсонга Худо Ўргатган деган мазмунда талқин қилинади. Фақат диний анъаналаргина эмас, балки шарқшунослар хам бу сурани энг биринчи сура деб ҳисоблайдилар. Диний ривоятлар орасида Муҳаммаднинг тушида келган бу ваҳий уйғоқ чоғида унинг қалбига мустаҳкамлмниб қолгани, дастлаб тарғибот бошлашга журъат этмагани, шу сабабли Оллоҳ унга қайтадан мурожаат қилиб, уни тарғибот бошлашга даъват қилгани тЎғрисида ривоят бор. Бундай ривоятлар Қуръоннинг 73-”Ал-Муззаммил” (“Ўранган”) ва 74 ”Ал-Мудассир” 1 Шу ерда ва кейинги саҳифаларда биринчи рақам сурани, иккинчиси оятини билдиради.

www.arxiv.uz (“Бурканган”) номли сураларидаги дастлабки оятларда Ўз ифодасини топган. “Ҳой Ўрганиб олган! Ўрнингдан тур, кечанинг ози қолганда, Тун ярмида ёки унга бироз қолганда, Ё ундан ҳам бир оз Ўтганда Қуръонни Ўқи тиловат билан; Юборамиз биз сенга вазмин калом. Кечалар бедор бЎлишнинг ҳақиқатда ҳам, таассуроти кучли нутқ ҳам бунда равон. Кундузи зиммангда узоқ сафаринг бор. Эганг исмини ёд эт ва унга астойдил интил. Шарқлар ва /арблар эгаси - ундан бошқа илоҳ йЎқ ва уни Ўзингга паногоҳ деб бил”. 74-сура ҳам Оллоҳнинг Муҳаммадга юқоридагидек мурожа-ати билан бошланган: “Эй (либосларга) бурканиб олган зот, ту-ринг-да, (инсонларни охират азобидан) огоҳлантиринг” (74,1-2). Диний ривоятларга кЎра, Қуръон мазмуни Оллоҳдан ваҳий сифатида Муҳаммадга аён бЎлган; у Оллоҳ сЎзларини тарғиб қилган; улар ёзиб олиниб, кейинчалик Қуръон шаклида тЎпламга айланти-рилган. Шу сабабли исломда Қуръон мазмуни фақат Оллоҳ сЎзлари-дан иборат, Муҳаммад фақат Оллоҳ сЎзларини инсонларга етказиб берувчи элчи деб ҳисобланган. Ислом манбаларида ривоят қилинишича, Муҳаммад 40 ёшга етганда, яъни 610 йили Макка шаҳри яқинидаги Хира номли ғорда ёлғиз қолиб, ибодат билан машғул пайтида, фаришта Жаброил унга биринчи бор Қуръон оятларини келтирган. Одатда Жаброил Муҳам-мадга оятларни Ўқиб берар, у ёдлаб олиб, Ўз издошларига етказар, улар ҳам Ўз навбатида шундай қилар эдилар. Ўша даврларда мутлақо кЎпчилик, шу жумладан Муҳаммад ҳам Ўқиш, ёзишни билма-ганликлари учун ёдлаб олиш у даврнинг бирдан-бир усули бЎлган. Бу ваҳий милодий йил ҳисобида 22 йил, ҳижрийда эса 23 йил давом этган. Оятларда одамларнинг саволларига жавоб бериб, уларни тЎғри йЎлга етаклаган, юз берган ҳодисаларни талқин қилиб берилган. Бирор ҳукмнинг тЎғри ёки нотЎғри экани баён қилинаберган. Муҳаммад вафот этганида унинг сафдошлари Қуръонни ёд билганлар. Ўша пайтда оз сонли кишиларгина Ўқиш- ёзишни билганлар. Саводли мусулмонлар ёзиш имкони бЎлган нарсаларга Қуръон оятларини аниқлик билан ёзиб борганлар.

www.arxiv.uz Демак, ислом диний анъанаси бЎйича, Муҳаммадни охирги пайғамбар, Оллоҳ элчиси, Қуръон мазмуни Оллоҳ сЎзларидан иборат, бунга эътиқод қилиш эса диннинг асосий талабларидан бири бЎлган, деган ғоялар исломнинг асосий ақидаларидан бири бЎлган, деган ғоялар исломнинг асосий ақидаларидан ҳисобланади. 2.Қуръони Карим сураларининг тЎпланиши ва мусҳаф қилиниши, унинг ички тузулиши. Қуръон матнларининг тЎпланиши, таҳрир қилиниши ва муқаддас ёзув сифатида эътироф этилиши Муҳаммад вафотидан кейин 20-25 йил давомида, дастлабки чориёрлар даврида амалга оширилган. Муҳаммад сураларни ёддан Ўқиган, тарғибот вақтида мусулмон-лар ҳам уни ёд олган. Бошқа халқлардагидек араблар Ўртасида ҳам фольклорга хос шеърлар, ривоятлар фақат ёд олиш ва оғиздан-оғизга кЎчириш йЎли билан авлоддан-авлодга Ўтиб сақланган. Фақат айрим саводли кишиларгина баъзи сураларни пергамент, ёғоч тахтакач, курак суякларга ёзиб олганлар. Сураларни тЎла ёдлаб олган мусулмонлар анчагина бЎлган. Абу Бакр халифалиги даврида барча сураларни тЎла ёд билган одамлар кам қолаётган эди. Муҳаммад умрининг охирларида 5 йил давомида унга котиблик қилган. Зайд ибн Собит битта суранинг охиринигина билмаган, қолган барча сураларни ёд олган. КЎпчилик мусулмонлар айрим сура ёки парчаларни ёд билганлар, холос. Бинобарин, яна бир неча жанглардан сЎнг сураларни ёд билган одамлар қолмаслиги ва Қуръон матнини тиклаш мумкин бЎлмай қолиш хавфи пайдо бЎлган. Шуни ҳисобга олиб, Абу Бакр энг яқин сафдоши Умар маслаҳати билан 633 йилда Қуръон сураларини тЎплаб, мусхаф қилдиришга қарор берган ва бу вазифани бажаришни Зайдга топширган. Ривоятлар бЎйича, у масжидга Ўтказиб қЎйилган, саҳобалардан ҳар бири Ўзи билган сураларни Ўқиган, Зайд ёзиб борган. Ҳар бир сура, парча ёки оятлар қисмини аввал бир киши Ўқиб, сЎнгра иккинчи киши Ўқиганда айнан мос келса, Ўшандагина ёзиб борилган.

www.arxiv.uz Бу тЎплам даставвал Суҳуф (саҳифалар) деб ном олган. Бинобарин, у алоҳида пергамент саҳифаларига ёзилган бЎлиши керак. Лекин бу нусха сақланиб қолмаган. У ҳақидаги маълумотларни биз фақат илк манбалардангина биламиз. Қуръоннинг ҳозирги нусхасидаги 114 та сура билан таққослаб кЎрилса, Суҳуфда ҳаммаси 109 та сура бЎлганлиги ва 1,34, 41, 45 ва 96-суралар бЎлмаганлиги аниқланган. Шундан ҳам маълум бЎладики, Суҳуф таркиби тЎла бЎлмаган. Орадан 17-18 йил Ўтгач, илгаридан Ўз ихтиёри билан сураларни ёзиб юрган ва алоҳида тЎплам қилиб олган айрим кишилар қЎлидаги нусхаларни халифаликнинг айрим шаҳарларида Ўқиш ва ибодатларда улардан фойдаланиш кенгайиб борган сари ана шу нусхалар орасидаги тафовут сезилиб борган. Бундай нусхаларни айрим шахслар Ўз ихтиёри билан тЎплаб юрган; шу сабабли уларда Суҳуфга нисбатан баъзи суралар йЎқ, ёки аксинча, суҳуфда йЎқ суралар бор бЎлган. Илоҳий ёзувда келажакда юз бериши мумкин бЎлган хилма-хилликларнинг олдини олиш мақсадида Усмон барча мусхафларни тЎплаб, таққослаб чиқиш ва улар асосида бЎлажак Қуръоннинг ягона нусхасини тайёрлашга амр берган ва Ўзи бу ишга бош бЎлган. Маълумотлар бЎйича Муҳаммаднинг яқин саҳобаларидан Убай ибн Кеъб (вафоти 643), Ибн Масъуд (вафоти 650) ва бошқаларнинг хусусий тЎпламлари бЎлган. Булар Дамашқ, Куфа, Басра, Ҳомис шаҳарларида амалда қЎлланилган. Усмон амрини бажариш учун тЎрт кишилик гуруҳ белгиланган. Унга Зайд раҳбарлик қилган, унинг таркибига Қуръонни яхши билган саҳобалардан аз-Зубайр, ал-Ос, ибн Ҳишомлар киритилган. Булар барча нусхалар ва топилган сураларни қайтадан текшириб, таққослаш асосида ягона нусхани тайёрлаган. Илгариги шахсий нусхаларнинг барчаси йЎқотилган. Янгидан кЎчирилган ягона нусха тарихда “Халифа Усмон мусҳафи” деб ном олган. Лекин айрим нусхалар сақланиб қолгани ҳам маълум. Масалан, машҳур австриялик арабшунос олим Адам Мец Ўзининг “Мусульманский ренессанс” китобида Ўрта аср араб тарихчиси ал-Жавзийга асосланиб, бир воқеани келтиради. 1008 йилда расмий Мусҳафдан фарқ қиладиган ва Ибн Масъуднинг қЎлёзма нусхаси

www.arxiv.uz деган ном остида яна бир бор Қуръон дастхати пайдо бЎлган, қозилар ҳукми билан бу нусха ёндирилган. Ўша куни ярим кечада дастхатнинг эгаси пайдо бЎлиб, уни ёқиб юборилганини билгандан кейин, бу ишни қилганларни лаънатлаган. Бунга жавобан унинг Ўзи ҳам Ўлимга ҳукм қилинган. Ҳар ҳолда ХI аср бошида юз берган ана шу воқеадан кейин, расмий Мусҳафдан фарқ қиладиган Қуръон нусхасининг топилгани ҳақида бирор маълумот учрамайди. Усмон буйруғи билан ёзилган Мусҳаф Мадина шаҳрида сақланади. 1964 йилда у ерда нашр қилинган Мадина шаҳридаги ислом ёдгорликлари ҳақидаги китобда, бир неча асрлар давомида Мусҳаф Мадинадаги Муҳаммад масжидида сақлангани, кейинчалик ислом мамлакатлари ҳукмронлари томонидан масжид яқинида ана шу Қуръонни ва Муҳаммаддан қолган муқаддас ёдгорликларни сақлаш учун махсус қурилган бинода сақланаётгани қайд қилинган. Мусҳаф қЎлёзмаси тайёр бЎлгандан кейин тез орада Усмон буйруғи билан ундан 2 нусха (баъзи маълумотлар бЎйича 4 нусха) қЎлёзма буқа терисига куфи алифбосида кЎчирилган ва Ўқишда ҳамда ибодатда барча ерларда Қуръоннинг ягона матнидан фойдаланишни амалга киритиш мақсадида, бу нусхалар Куфа, Басра, Дамашқ ва бошқа шаҳарларга юборилган. Ҳозирги кунда Ислом оламида 4 та қадимий Мусҳаф нусхаларининг борлиги маълум. Улардан бири Мадинада сақланаётган асл нусха бЎлиб, ислом манбаларида у “Имом” номи билан тилга олинади. Иккинчи нусха Каъбада, учинчи нусха Қоҳирадаги Миср миллий кутубхонасида сақланмоқда. ТЎртинчиси Тошкентда Ўзбекистон халқлари тарихи музейида сақланиб, 1989 йил бошларида Ўзбекистон мусулмонлари диний идорасига топширилган. Мусҳафларнинг бу нусхасининг қандай қилиб Марказий Осиёга келиб қолгани ҳақида бир неча хил тарихий маълумотлар ва ривоятлар сақланган. Улар қисман илмий адабиётда ҳам тилга олинган. Мусҳафнинг Самарқанддан 1865 йилда Санкт-Петербургдан олиб кетилгани, 1920 йилда мусулмонларга қайтариб берилгани, 1923 йилда Тошкентга олиб келингани ёритиб берилган. Мусҳаф кейинчалик мусулмон оламида тарқалган ва минглаб маротаба нашр қилинаётган Қуръоннинг асл нусхаси ҳисобланади. Қуръон қаерда нашр

www.arxiv.uz қилинмасин, унинг биринчи саҳифасида Усмон мусҳафи матнига мувофиқ экани ёзиб қЎйилган бЎлади. Қуръон сураларининг тЎпланиши ва дастхат қилиниши илк ислом манбаларида батафсил баён этилган ва исломда энг кенг тарқалган йЎналиш- суннийликда эътироф этилган. Лекин исломдаги иккинчи оқим-шиалар анъанасида Қуръон сураларини тЎплаш билан шуғулланган Абу Бакр, Умар ва Усмон Ўз манфаатларини кЎзлаб, унинг айрим қисмларини йЎқоттирган, матнларга Ўзгартишлар киритган, деб айбланади. Бундан ташқари у уларга “Сурат ан-Нурайн” (“Икки нур”) деб аталган сурани Қуръонга киритмай қасддан тушириб қолдирган, деб айб қЎядилар. Бу сурани француз олими де-Тасси ва машҳур шарқшунос Козимбек нашр эттирганлар. Суранинг асосий ғояси шуки, унда шиаларда биринчи имом ҳисобланган халифа Али Муҳаммад билан баробар даражага қЎйилган. Козимбекнинг фикрича, бу сура шиалар билан суннийлар ажрал-гандан кейин, Қуръон услубига тақлид қилиб ёзилган қалбаки суралардан иборатдир. Бу сохта сура Ўрта асрларда айрим шиа илоҳиётчиларининг китобларида биридан-бирига кЎчиб юрган, лекин ҳеч қачон шиалар бу сурани нашр қилган Қуръон матнига расман киритган эмаслар. Г. де-Тасси бу сурани шиа муаллифларидан Мухсини Фоний ёзган “Дебистони мазоҳиб” (мазҳаблар мактаби) номли китобдан топиб олиб нашр қилган. Айрим тадқиқотларда Қуръоннинг охирги таҳрири Уммавийлар хонадонидан бЎлган халифа Абд ал-Малик ҳукмронлик қилган даврда (685- 705) амалга оширилган, деган фикр ҳам учрайди. Лекин аслида бу таҳрир эмас. Шу давргача Қуръон матнида араб ёзувига хос бЎлган қисқа унлиларнинг белгиларигина эмас, балки ҳарфларнинг устига ва остига қЎйиладиган калта чизиқча ҳам амалда бЎлмаган. Бу ҳол ёзувнинг Ўқилишида қийинчилик ва талаффузида номувофиқлик туғдирар эди. Шунинг учун бу даврда Ироқ ҳокими бЎлган ал-Ҳажжож Қуръон матнларининг Ўқилишидаги чалкашликларга хотима бериш мақсадида шундай нуқталар ва белгилар қЎйиб

www.arxiv.uz чиқишни буюрган. Демак, бу аслида фақат унли ҳарф белгиларини қЎйиш билан боғлиқ иш бЎлган ва бу вақтда Қуръон матнига Ўзгартиришлар киритиш имконияти бЎлмаган. Қуръоннинг ҳозирги матни халифа Усмон мусҳафи матнига тЎла мос келади. Демак, унга 651 йилдан кейин хусусан ал-Ҳажжож буйруғи билан қандайдир Ўзгартишлар ва таҳрирлар киритилган, деб ҳисоблаш учун ҳеч қандай асос йЎқ. Бундан ташқари ал-Ҳажжож ислоҳларида Қуръон матнига уни Ўқиш қоидалари билан бирга уни қироат қилиш усуллари ҳам қонунлаштирилган. VII асрнинг 90-йилларида қилинган ал-Ҳажжож таҳрири асосан Қуръон матнини Ўқишни осонлаштириш ва унда тафовутга йЎл қЎйилмаслик мақсадида унли товушлар белгиларини, диакратик нуқталарни, Қуръонни Ўқиш услуби билан боғлиқ бЎлган белгиларни қЎйиб чиқиш ва Ўқишнинг 7 хил услубини белгилашдан иборат бЎлган экан. Демак, ал-Ҳажжож давридаги таҳрирдан кейинги қЎлёзмаларда ана шундай белгилар бЎлиши шарт. Лекин Тошкентда ва Қоҳирада сақланаётган нусхаларда ана шундай белгилар йЎқ. Улар ҳеч қандай нуқта ва товуш аломатларига эга бЎлмаган “Куфа ёзувида” ёзилган. Шундай бЎлгач, бу қЎлёзма ал-Ҳажжож таҳриридан албатта илгари, Усмон Мусҳафидан дастхат қилинган бЎлиши шарт. Демак, бу қЎлёзмалар Усмон Мусҳафидан кЎчирилиб, бир неча шаҳарга жЎнатилган нусхалар эканини илмий-тарихий далиллар тасдиқлайди. Юқорида илк манбалар асосида баён этилган Қуръон сураларининг Ўқилиш даврлари, улар билан боғлиқ бЎлган тарихий воқеалар, Муҳаммад вафотидан кейин сураларнинг тЎпланиши ва мусхаф қилиниб, ягона китоб шаклига келтирилиши тафсилотлари билан танишган ҳар бир китобхон исломшунослик ва қуръоншунос-ликнинг қандай машаққатли йЎлларини босиб Ўтганини Ўзи тасаввур қилиши ва зарур хулосаларни чиқариб олиши мумкин. Қуръонда 114 та сура, 6226 та оят борлиги маълум. Ҳозирги замон тасаввури нуқтаи назаридан сурани айрим олимлар бу ёзувдаги боблар билан таққослаб “боб” деб ҳам атайдилар. Лекин бунга қЎшилиш мумкин эмас, сура

www.arxiv.uz боб эмас, фақат Қуръонга хос бЎлинишини англатадиган атамадир. Шунинг учун уни бошқа ибора билан алмаштириш тарихий ёдгорликка нисбатан ҳурматсизлик бЎлади. Арабча “сура” атамасининг Қуръон вужудга келган даврдаги луғавий маъноси девор тиклашда териладиган ғишт ёки тошнинг ҳар бир қаторини англатган. Бинобарин, уни “тизма” маъносида тушуниш мумкин. Қуръон матнларида эса “сура” сЎзи муайян равишда “оятлар тЎплами” (оятлар тизмаси) маъносини берадиган жойлар кЎп учрагани сабабли, бу атама асосан “оятлар йиғиндиси” маъносида тушунилади. Суралар Қуръонда Ўз мазмуний изчиллигига ёки Ўқилган вақтига, яъни хронологик тартибига қараб эмас, балки ҳажмига қараб жойлаштирилган. Сураларнинг ҳажми ҳам ҳар хил: энг катта ҳажмга эга бЎлган 2-сурада 286 оят бор, энг кичик суралар фақат 3 оятдан-гина иборат. Узун суралар китобнинг бошидан, қисқа суралар унинг охиридан Ўрин олиши, тадқиқотларда аниқланишича, қадимий арабларнинг ва умуман Олд Осиёдаги сомий халқларининг анъанаси билан боғлиқ бЎлган экан. Хилма-хил ёзувлар, ривоятлар ёки адабий асарлар тЎпланиб китоб қилинганда, катта ҳажмдаги асарлар биринчи Ўринда, кичиклари кейин жойлаштирилар экан. Зайд Ибн Собит ҳам Суҳуфни тЎплаб дастхат қилишда ана шу анъанага амал қилган бЎлиши керак. Қуръон-илк ислом ғояларини Ўзида акс эттирган ягона ёзув бЎлгани сабабли фақат ислом тарихи билан шуғулланган олимларгина эмас, балки ислом тарқалган халқлар адабиёти ва маданияти билан шуғулланганларнинг барчаси ҳам бу китобни таҳлил қилишга катта эътибор берганликлари табиий бир ҳолдир. Аммо, юқорида айтиб Ўтилганидек, унинг суралари мавзулари асосида ёки тарихий-хронологик тартибда жойлашмаганлиги сабабли, бу китобни Ўрганиш ғоят қийин ҳисобланади. Шунинг учун ХIХ аср Ўрталаридадан бошлаб манбаларда учрайдиган тарихий воқеалар ва шахсларнинг фаолияти тЎғрисидаги маълумотлар ишораларга, шунингдек, ишлатилган ибораларга қараб сураларнинг ёки айрим гуруҳ оятларнинг

www.arxiv.uz вужудга келган даврини аниқлаш, қисқаси, сураларнинг тарихий-хронологик тартибини аниқлаш билан кЎп олимлар шуғулланганлар. Немис олимларидан Нольдеке ва Гримме, рус олимларидан И.Ю.Крачковский ва К.С.Кашталеваларнинг бу соҳадаги хизматлари-ни алоҳида тилга олиб Ўтиш керак. Улар олиб борган текширишлар натижасида суралар хронологияси фақат умумий тарздагина аниқланган. Нольдеке (1836-1930) Ўз хронологиясида барча сураларни умуман 4 асосий даврга бЎлган: I. Макка даврида 48 та сура бЎлиб, булар Муҳаммад фаолиятининг дастлабки 4-5 йилига (610-614), II. Макка даврида 21 сура ундан кейинги 2 йилга (615-616), III. Макка даврида 21 сура ҳижрадан олдинги 6 йилга (617-622), Мадина даврида 24 сура Муҳаммаднинг Мадинада тарғибот олиб борган даврига (622- 632) тЎғри келади, деган хулосани чиқарган. Гримме (1864-1942) бЎлса Ўз хронологиясида Мадина даврига оид сураларни ҳам 4 даврга ажратган: I Мадина даври - Муҳаммад Мадинага келгандан Бадр жангигача Ўқилган суралар 4 та (622-624), II Мадина даври - Бадр жангидан Уҳуд жангигача 3 та сура (624-625), III Мадина даври - Уҳуд жангидан Макканинг олинишигача 13 та сура (625-630), IV Мадина даври - Макканинг олинишидан Муҳаммад вафотигача 4 та сура (630-632) Ўқилган, деган хулосани чиқарган. Лекин бу хронологияларнинг айрим жиҳатлари шартли бЎлиб, қатор суралар ва гуруҳ оятларнинг Ўқилган даври ва уларнинг қандай ҳодисалар билан боғлиқ эканлиги устида олимлар Ўртасида ҳали ҳам умумий фикрга келинмаган. Айрим жиддий ноаниқликлар ҳам бор. Масалан, кЎпчилик олимлар маъқуллаган Нольдеке хронологиясида 618-622 йиллар, яъни III Макка даври билан Муҳаммаднинг Мадинага кЎчишигача Ўтган 4 йиллик даврга бирорта ҳам сура киритилмаган. Аслида эса илк ислом манбаларида бу даврдаги айрим ҳодисалар билан боғлиқ бЎлган сураларнинг даврлари ва

www.arxiv.uz йиллари кЎрсатилган. Ҳатто айрим сураларнинг аниқ вақти, масалан, 72 сура 619 йил июл ойида Тоифдан орқага қайтиб келаётган вақтда Ўқилгани каби фактлар уламолар орасида ҳам, тадқиқотчилар назарида ҳам ҳеч қандай шубҳа туғдирмайди. 106 - “Қарйш” сурасининг мазмуни ҳам аниқ тарихий ҳодиса билан боғлиқ. Унда Макка савдогарлари тез-тез карвон ташкил қилиб, шимолга ва жанубга илоф жЎнатиб тургани ҳақида гап боради. Қисқаси, Нольдеке ва Гримменинг ХIХ аср охирларида илгари сурган хронологияси энди ислом манбаларини кейинги бир аср ичида Ўрганиш натижасида аниқланган фактлар ва қилинган илмий хулосалар талабига жавоб бермай қолди. Лекин, афсуски, Европада ҳам, рус исломшунослигида ҳам суралар хронологияси бобида тадқиқотлар олиб борилмади. Исломшунослик ва Қуръоншуносликнинг охирги хулосалари асосида, бизнингча, сураларнинг хронологик тартибини қуйидагича бироз такомиллашган шаклда тасаввур қилиш мумкин. I Макка даври (610 йилдан 615 йил охиригача). Бу даврда юксак адабий ижод намуналари бЎлган сажь жанридаги суралар Ўқилган. Европа олимлари уларга “Назмий суралар” деб ном берганлар. II Макка даври (616 йилдан 619 йил охирларигача). Муҳаммад ва унинг издошлари доимий таъқиб остида яшаган ва кЎпчилиги Ҳабашистонга кЎчиб кетган муҳитда Ўқилган. Бу сураларда Оллоҳнинг “Раҳмон” сифати кЎп тилга олинганлиги сабабли Европа олимлари уларни “Раҳмон суралари” деб атаганлар. III Макка даври (620 йил бошларидан 622 йил сентябригача). Бу даврда ҳам Муҳаммад ва унинг издошлари таъқиб остида яшаганлар, махфий равишда, кЎпинча шаҳардан ташқари ибодатга тЎпланганлар. Бу давр сураларида исломнинг ақоид таълимотига кенг Ўрин берилганлиги сабабли, европалик олимлар буларга “Пайғамбарлик суралари” деб ном берганлар. Келтирилган сураларнинг хронологик тартибида шу ҳол кЎзга ташланадики, Муҳаммад ҳаёти ва тарғиботининг Макка даврида юз берган ҳодисалар ва сураларнинг Ўқилган йилларини аниқлаш масаласи ҳали жуда

www.arxiv.uz кЎп тадқиқотлар ва ниқлашларга муҳтождир. Бу давр мавжуд илк манбалар асосида чуқур ва холисона тадқиқ этилмаган. Хусусан рус исломшунослигида бу даврни тадқиқ қилиш узоқ вақт тамомила тЎхтаб қолганлиги айниқса афсусланарли ҳолдир. Мадина даврида юз берган воқеа Макка даврига нисбатан анча аниқроқ бЎлиб, улар тегишли сураларда ҳам маълум даражада Ўз ифодасини топган. Шу сабабли Мадина даврига оид сураларнинг тарихий хронологияси бирмунча аниқроқ ва тегишли далиллар асосида исботланган, деб ҳисоблаш мумкин. Тарихий воқеалар аниқроқ кЎзда тутилган ҳолда Мадина даврига оид 24 та сурани Гримме таклиф этган 4 даврга эмас, балки, бизнинг фикримизча, 5 даврга ажратиш маъқулроқдир. I Мадина даври (622 йил октябрдан 624 йил мартигача), Муҳаммад Мадинага кЎчиб келганидан маккаликлар билан биринчи йирик тЎқнашув - Бадр жангигача Ўқилган 4 сура (2, 98, 64, 62) бу даврга киради. Бу сураларнинг Ўқилган даврига мос тартибда жой олганлиги шубҳа уйғотмайди. II Мадина даври (624 йил мартидан 625 йил мартигача), Бадр жангидан кейин Уҳуд жангигача Ўтган бир йил ичида Ўқилган 3 та сурани (8, 47, 3) Ўз ичига олади. III Мадина даври (625 йил мартидан 627 йил мартигача). Уҳуд жангидаги мағлубиятдан кейин Ҳандақ жангигача Ўтган 2 йил ичида бешта сура (61, 57, 4, 65, 59) Ўқилган. IV Мадина даври (627 йил апрелидан 630 йил январигача). Ҳандақ жангидан сЎнг Макканинг олинишигача Ўтган салкам уч йил ичида Ўқилган 8 та сура (33, 24, 63, 58, 22, 48, 66, 60) шу даврга киради. V Мадина даври (630 йил февралидан 632 йил майигача). Макка олингандан кейин Муҳаммад пайғамбарнинг вафотигача Ўтган 2 йилдан ортиқроқ давр ичида Ўқилган 4 та сура (110, 49, 9, 5) шу даврга киради. Биз бу Ўринда Қуръон сураларининг хронологик тартиби масаласига умумий тарздагина тЎхталиб Ўтдик. Бу ғоят мураккаб илмий масалани фақат махсус тадқиқотдагина муфассал ёритиш мумкин.

www.arxiv.uz Қуръон тузилиши ҳақидаги гапни давом эттирсак, ундаги ҳар бир сура оятлар йиғиндисидан иборат. “Оят” сЎзи фақат Қуръоннинг Ўзига хос ибора бЎлиб, “мЎъжиза”, “ҳикмат”, “илоҳий белги” маъноларини англатади. Қуръон матнларида жуда кЎп учрайдиган бу ибора ҳамма ерда ҳам бир хил маънода ишлатилган эмас. Лекин кЎп ерда “мЎъжиза” мазмунини беради: “Маръям Ўғли Исо деди: “Э, Оллоҳ, парвардигоримиз! Бизга осмондан озиқ-овқатлар юборгин! У бизга байрам бЎлади, биринчимиз учун ҳам, охиргимиз учун ҳам сендан келган оят бЎлади...! (5), (114). “Худо асалариларга амр қилди. “Тоғларда, дарахтларда ва улар (инсонлар) тиклаётган биноларда уя қур: сЎнгра ҳар хил мевалар билан овқатлан ва Эганг йЎлидан итоат билан бор”. Улар (асаларилар) нинг ичидан одамлар учун даво бЎладиган ҳар хил рангдаги суюқлик чиқади. Ҳақиқатда бу - Ўйлаб кЎрган одамлар учун оятдир” (16, 70- 71) ва ҳ. к. Оятларнинг ҳажми ҳам ҳар хил: айрим оятлар бир неча тугал фикрни билдирадиган катта бир жумладан (масалан, 2,256-Оят-ал-Курсий) иборат бЎлгани ҳолда, айрим оятлар фақат икки сЎздан (гапнинг бир қисмидан) гина иборат. Масалан: 1. Осмон ёрилганда. 2. Юлдузлар (ҳар томонга) сочилганда. 3. Дарё-денгизлар (Ўртасидаги тЎсиқ-тЎғонлар) очилганда. 4. Қабрлар тЎнкарилиб қЎйилганда. 5. (Ана Ўша кунда ҳар бир) жон Ўзи (ҳаёти дунёдалик чоғида) қисиб Ўтган ва (Ўзидан кейин) қолдирган (барча) нарсаларни (яъни яхши-ёмон амалларини) билур! (82, 1-5). Қуръон 23 йил давомида Ўқилгани сабабли давр ва шароитга мос равишда айрим кЎрсатмалар ҳам Ўзгариб борган. Шунинг учун насх ва мансуҳ назарияси бЎйича кейинги даврдаги оятлар ундан илгариги оятларни бекор қилиши мумкин. Буни қуйидаги оятлар исботлайди: “Қачонки, биз (бирор) оятни бекор қилсак, ёки уни унутишни буюрсак, Биз ундан яхшисини ёки Ўшанга тенгини келтирамиз”. “Биз оятни Биз иккинчиси билан

www.arxiv.uz алмаштирганимизда, - ахир Оллоҳ нимани юбораётганини Ўзи яхшироқ билади, - улар: “Сен Ўйлаб чиқарувчисан!” дейдилар. Ҳа, уларнинг кЎпчилиги билмайди”. Ана шу туфайли ислом илоҳиётида “насх” (бекор қилиш) назарияси вужудга келган. Бу назария бЎйича Қуръонда “насих” (бекор қилувчи) ва “мансух” (бекор қилинувчи) оятлар бор. Демак, мазмунан бир-бирига мос келмайдиган, бири иккинчисини инкор қиладиган оятларнинг мавжудлиги тарихий давр тақозоси билан боғлиқ деб ҳисобланади. Қуръони Карим исломда муқаддас китоб, барча билимлар манбаи, қонунлар тЎплами, мазмуни осмондан худо ваҳий қилган китоб деб эътиқод қилинади. Қуръондаги ҳар бир суранинг номи бор, бу ном сура бошланишида сарлавҳа қилиб берилган. Олимларнинг фикрича, сура башорат номлари ҳам Қуръонни таҳрир қилиш даврида киритилган бЎлиши керак. КЎпчилик ҳолларда суранинг номи унинг мазмунига мос келмайди, бирор оятда тилга олинган бирор исмга, сЎзга ёки ривоятга асосланиб сураларга ном берилган. Олимларнинг фикрича, сураларнинг номлари дастлабки вақтда бир неча сЎздан тузилган жумлалардан иборат бЎлган, кейинчалик қисқара бориб, Ўша жумладан бирорта сЎз сақланиб қолган бЎлиши мумкин. Шунинг учун 2-сура ал-Бақара (Сигир), 16-сура ан-Наҳл (Асаларилар), 27-сура ан-Намл (Чумолилар) деб номланган бЎлса, бунга ҳеч ҳам ажабланиш керак эмас. Ўша сураларда тегишли ривоятлар келтирилган. Дастлабки шаклида “Ана шундай ривоятлар ҳақида сура” типидаги узунроқ ном бЎлган ва кейинчалик қисқарган бЎлса, Ўз- Ўзидан тушунарли ҳолдир. Бундан ташқари ислом анъанасида айрим муҳим оятларнинг Ўзига хос номлари ҳам пайдо бЎлган, улар ана шу оятларнинг мазмуни ва аҳамиятига қараб берилган. Масалан: 2,256-”Оят-ал-курсий” (Тахт ояти), 4,3-”Оят-ал- таъаддуд аз-завжот” (КЎпхотинлик ояти), 4-102 “Оят-ал-хавф” (хавф ояти) ва ҳ.к. Оят номлари диний адабиётда кейинчалик берилган, Қуръон матнида ҳеч қандай оятга ном берилган эмас.

www.arxiv.uz Қуръондаги 29 та суранинг бошланишида бир ёки бир неча алоҳида ҳарфлар бор. Илоҳиёт китобларида ва тафсирларида бу ҳарфлар “хуруф ал- мақаттъа” (алоҳида, бир-биридан узиқ ҳарфлар) деб аталади. Масалан, 2, 3, 29, 30, 31, 32-сураларнинг бошланишида - “алиф”, “лом”, “мим”, 10, 11, 12, 14, 15- суралар бошида “алиф”, “лом”, “ро”, 19-сурада - “каф”, “ҳо” (ҳойи ҳавваз), “йо”, “айн”, “сод” ва ҳ. к. Бу ҳарфлар ҳақида диний адабиётда асосан “бу ҳарфларнинг мазмуни сир, уни фақат Муҳаммад Ўзи билган”, улар “Қуръоннинг сири” деган фикр айтилган. Фақат баъзи йирик муфассирларнинг бу ҳарфлардан баъзиларини Оллоҳнинг сифатлари деб таърифлаган ҳоллари учрайди. Қуръон матни сура ва оятлардан ташқари яна 30 та “жуз” (Ўзбекча “пора”) ларга бЎлинган. Шуни айтиш керакки, пора сура ва оятларга Ўхшаб Қуръоннинг илк тузилиши билан боғлиқ эмас, балки Ўқишда қулайлик туғдириш учун кейинчалик Қуръон матнини ҳажм жиҳатдан тенг бЎлакларга бЎлишдан иборат бЎлган. Шу сабабли энг узун 2-сура порадан кЎпроқ бЎлгани ҳолда, охирги қисқа суралардан 37 таси бир порани ташкил этади. Қуръон йирик тарихий ва маданий ёдгорлик сифатида VII асрдаги араблар ҳаёти ва қарашларининг кЎп соҳаларини Ўзида акс эттирган. Унда диний-фалсафий тасаввурлар ва ривоятлар, қабила-уруғчилик ҳаёт тарзига хос анъана, урф-одат ва маросимлар, ижтимоий ва иқтисодий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий ва ахлоқий қонун ва қоидалар, жумладан, оила- никоҳ, аждодлар ва авлодларга муносабат, мулкчилик ва ворислик, савдо-сотиқ, қарз муомалаларига хос кЎрсатмалар ва бошқалар Ўз ифодасини топган. Ана шу жумладан Қуръоннинг ахлоқ, инсоф, виждон, ҳалоллик каби соҳалардаги умумбашарий аҳамиятга молик йЎл-йЎриқлар, қоидала-ри ҳозирда ҳам ғоят зарур эканлигини алоҳида таъкидлаш керак. Юқорида айтиб Ўтилганидек, Қуръон мазмунида ҳаётнинг кЎп соҳаларига тааллуқли масалалар Ўз ифодасини топган. Бу Ўринда Қуръон қадимий араб тили, адабиётининг ғоят муҳим, илк ёдгорлиги эканлигини алоҳида таъкидлаб Ўтиш лозим. Араблар тарихида Қуръонгача бирор йирик

www.arxiv.uz ёзма асар бЎлган эмас. Қуръондан илгари маълум бЎлган ёдгорликлардан иккитасинигина тилга олиш мумкин. Булардан бири Жанубий Арабистонда- Яманда вужудга келган Сабоъ ёзувлари бЎлиб, улар фақат тошларга Ўйиб ёзилган лавҳалар шаклида сақланиб қолган. Кейинги бир ярим аср давомида Европа олимлари ана шу тош лавҳалардан 700 дан ортиқроғини топиб, тадқиқ қилганлар. Улар асосан араб ҳукмронлари ва қабила бошлиқлари ёзиб қолдирган жанг, ҳарбий юриш, сулолалар ҳақидаги қисқа маълумотлар, чегара белгиси сифатида қЎйилган лавҳалардан иборат. Иккинчи хил ёдгорликлар исломдан илгариги қабилалар ҳаётига, қаҳрамонлик, жанг, мардлик мавзуларига бағишланган қасидалардир. Бу ижод намуналари араб халифалиги вужудга келгандан сЎнг, Аббосийлар ҳукмронлиги даврларидагина тЎплаб, китоб қилинган. Шунинг учун ҳам Қуръон араб халқларининг адабий ижоди тарихида биринчи йирик насрий асар сифатида араб тилининг Ўша даврларга хос хусусиятларини, сЎз бойлиги, иборалари ва атамалари-ни, грамматик тузилиши ва бошқа хусусиятларини Ўзида ифода этган. Қуръон матни таҳлил қилиш жараёнида араб тили граммати-каси (сарф ва наҳв) батафсил ишлаб чиқилган, араб ёзуви ғоят мукаммал шаклга келган. Шунингдек, Қуръон тили ҳар бир араб мамлакати ва элатларининг Ўзига хос лаҳжалари сақланган ҳолда, барча араблар учун ягона бЎлган адабий тилнинг шаклланишига асос бЎлган. Ҳозир ҳам араб мамлакатларида нашр этилаётган китоблар ва вақтли матбуот ягона араб адабий тилида босилади ва у барча араблар учун тушунарлидир. Қуръоннинг услуби ҳам кейинги адабиётга катта таъсир Ўтказган, ундаги ривоят ва тасвирлар, Ўхшатиш, насиҳат ва маслаҳатлар фақат динийгина эмас, балки бутун бадиий адабиётга, назм ва насрга, тарихий, ахлоқий, фалсафий ва бошқа адабиётга сингиб кетган. Шунинг учун Қуръонни яхши билмасдан араб халқлари ва умуман мусулмон халқлар маданияти ва адабиётини чуқур Ўрганиш, тушуниш анча мушкулдир.

www.arxiv.uz Маълумки, ҳозирги пайтда кЎпчилик Ўқувчиларнинг фикр-мулоҳазалари эътиборга олиниб, Ўзбекистон мусулмонлари Диний идораси ташаббуси билан Қуръон Ўзбек тилига таржима қилиниб, нашр этилди. Қуръон жаҳондаги жуда кЎп тилларга таржима қилинган. Уни /арбий Европа тилларига таржима қилиш ХI асрдан, рус тилига ағдариш ХVIII асрдаги Пётр I нинг ташаббуси билан бошланган. 1790 йилда нашр этилган М.Н.Веровкин таржимаси эътиборли рус олимларининг фикрига кЎра, А.С.Пушкиннинг машҳур “Подражания Корану” (Қуръонга татаббуълар) асарига манба бЎлган. Г.С.Саблу-ковнинг арабчадан дастлабки русча таржимаси Қозонда уч марта (1878, 1894, 1907) нашр қилинган. Қуръоннинг академик И.Ю.Крач-ковский рус тилига қилган таржима нусхаси унинг вафотидан кейин (1963, 1986 йилларда) нашр қилинган. Қуръон туркий таржималарининг қЎлёзма нусхалари ҳам кЎп. 3. Ҳадис. Ҳадисларни тЎплаш ва тартибга солиниши. Дастлаб ислом жамоасида фақат Қуръон диншуносликнинг, шу билан бирга ҳуқуқнинг асоси ва манбаи деб тан олинган. Лекин араб истилоси даврларида (632-751 йиллар атрофида) бу манбанинг Ўзи талабни қондира олмагач, аста-секин унинг ёнига бошқа манба-Сунна қЎшилган. Арабча Сунна (ас-сунна, кЎпликда сунан)-йЎл, йЎналиш, кЎчма маъноси-“аждодлардан қолган урф-одатлар”, яъни “ривоят”, “нақл”, “хотира”, “одат”, “анъана”, “хатти-ҳаракат” маъноларини англатади. Сунна исломда Қуръондан кейинги, уни тЎлдирувчи манба, ислом илоҳиёти ва шариатининг иккинчи асоси сифатида эътироф этилган. У VII Ўрталаридан эътиборан йиғила бошлаган. Унда араб халифалигидаги синфий муносабат, ижтимоий зиддиятлар, ислом мафкураси доирасидаги ички курашлар Ўз ифодасини топган. Исломгача даврдаги Арабистонда бу ном билан одат тусини олган ахлоқий-ҳуқуқий йЎл-йЎриқлар мажмуаси-Шимолий Арабистон-даги эски жамоанинг оддий ҳуқуқлари аталган. Синфий жамият ва ислом вужудга келгандан сЎнг бу эски араб мажусий суннаси рад этилиб, аста-

www.arxiv.uz секин янгиси, мусулмон суннаси билан алмаштирила бошланган. Эскисидан янгисига Ўтган, қисмлар эса пайғамбар кЎрсатмаси сифатида талқин қилинган. Мусулмон сунналари кЎплаб ҳадислардан ташкил топган. Ҳадис сЎзининг дастлабки маъноси (ар. кЎпликда “аҳадис” сЎзидан)-“хабар”, “ҳикоя”, “билдириш”, тор маънода-“парча” (цитата). Расмий маънода ҳадис- Муҳаммад сЎзлари ва амалий ишлари ҳақидаги ривоятлардир. Бу маънода ҳадис фақат Муҳаммад сЎзларига нисбатангина ишлатилади. Баъзи уламолар эса, ҳадис деганда фақат Пайғамбарнинггина эмас, балки саҳоба ва тобеларнинг ҳам берган хабарларини тушунадилар. Баъзи ҳадисшунослар фақат Пайғамбар сЎзларинигина ҳадис деб, бошқаларникини эса хабар деб атаганлар. Шу боисдан ҳам Пайғамбар ҳадисларини тЎпловчилар муҳаддис, бошқа тарих, қисса кабиларни нақл қилувчилар ахборий дейилган. Қандайлигидан қатъи назар, ҳозир мусулмон оламида ҳадис дейилганда Пайғамбарнинг сЎзлари, феъл ва атворлари тушунилади. Ҳадис-исломда Қуръондан кейинги муқаддас манба ҳисоблан-ган. Бунда Муҳаммаднинг ҳаёти, фаолияти ва кЎрсатмалари, унинг диний, ахлоқий дастурлари ҳам Ўз ифодасини топган. Муҳаммад бирор гап айтган ёки маълум ишни қилиб кЎрсатган бЎлса, ёхуд бошқаларнинг қилаётган ишини кЎриб, уни ман этмаган бЎлса, шу уч ҳолатнинг ҳар бири ҳадис деб аталаверган. Маълумки, ҳадисларда ислом аҳкомлари, яъни фарз, вожиб, суннат, мустаҳаб, ҳалол. ҳаром, макруҳ, мубоҳ каби амал турларидан ташқари, ахлоқ-одобга доир дастурлар талқин этилади. Унда халқ орасида кенг тарқалган ахлоқ-одобга оид мақол, қимматли ҳикматли гаплар ҳам қамраб олинган. Ҳадисларда ибодатнинг тартиб-қоидалари ва уларни астойдил бажаришга даъват этиш билан бирга инсоний фазилатлар кенг ташвиқ қилинган, инсонийлик шаънига доғ тушрадиган разил хатти-ҳаракатлар кескин қораланган. Шунинг учун ҳам исломнинг илк тарқалиш давриданоқ мусулмонлар орасида ҳадисларга жуда катта аҳамият берилган. Эшитган ҳар бир ҳадисни янглишмай, асл ҳолича бошқаларга етказишга қатъий риоя

www.arxiv.uz қилинган. Бу тЎғрида Муҳаммаднинг Ўзи мусулмонларни тез-тез огоҳлантириб турган. Ҳадис мазмуни ва иборасини бузиб ёки Ўзича янги ҳадис тЎқиб тарқатувчилар қаттиқ қораланган. Бундай талабчанлик пайғамбар вафотидан анча кейингача ҳам ҳадисларнинг соф ҳолда сақланиб туришига имкон берган. Муайян бир ҳадис асосида ҳуқуқий ва урф-одат бЎлган йЎл-йЎриқлар, диний маросимлар софлиги, ноз-неъматлар ҳақидаги кЎрсатмалар, маиший турмушдаги ахлоқ ва одоб тартиб-қоидалари келтириб чиқарилган. Қуръоннинг айрим кЎрсатмаларига амал қилиш ҳам кЎпинча унинг маълум матни билан боғлиқ бЎлган ҳадис орқали белгиланар эди. Шу билан бирга тарихий характерга эга бЎлган ҳадислар бЎлган; улар Муҳаммад ёки саҳобалар таржимаи ҳолидаги айрим тафсилотларни акс эттирар эди. Шу ҳадислар асосида VIII-IХ асрларда Муҳаммад ва унинг яқинлари, ҳарбий юришлари ҳақида “Юришлар китоби” ёзилган. Бу араб тилидаги илк тарихий асар ва Муҳаммад таржимаи ҳоли эди. Шу тариқа, ҳадисларнинг муайян қисми-илк ислом тарихи бЎйича бир манба бЎлиб хизмат қилган. Маълумки, ҳадислар асосан Муҳаммад вафотидан кейин ёзила бошлаган. Исломда Муҳаммадга пайғамбарлик унинг қирқ ёшида насиб бЎлган, деб ҳисобланади. Шунга кЎра, Қуръон оятлари пайғамбар умрининг охиригача, яъни 23 йил давомида турли муносабатлар билан нозил бЎлиб турган. Пайғамбар сфдошлари-саҳобалар бу оятларни махсус саҳифаларга ёзиб борганлар, Уларнинг баъзилари пайғамбарнинг айтган сЎзи ва хатти- ҳаракатларини ҳам ёза бошлаганда пайғамбар бу ишни давом эттиришни таъқиқлаган ва бунга улар Қуръон билан Суннани ажратолмай қолишларидан чЎчишлигини сабаб қилиб кЎрсатган. Илк муҳаддислардан Ал-Худрий бу борада бундай ривоят қилади: Расулуллоҳ айтадики, “Мандан эшитганларингиздан ҳеч нарсани ёзиб юрманглар. Кимки Қуръон оятларидан бошқа бирор сЎзни мандан эшитиб ёзиб олган бЎлса, уни дарҳол йЎқотсин... Кимки менинг ҳақимда сЎз тарқатса, жаҳаннамга дохил бЎлишликка ҳозирлик кЎрверсин”. Дарҳақиқат ислом

www.arxiv.uz тарихидан Ал-Ҳудрий пайғамбар ҳадисларини ёзиб боришликка у кишидан ижозат сЎраганда, рад жавобини олганлиги маълум. Абу Хурайрадан яна бошқа мисол келтирилади: “Биз ҳадис ёзар эканмиз, пайғамбар алайҳиссалом ёнимизга келди ва: “Сизлар нимани ёзаяпсизлар?”-деб сЎради. Бизлар: “Сендан эшитган ҳадисларни”-деб жавоб бердик. Шунда пайғамбар: “Аллоҳнинг китоби-Қуръондан бошқа яна қандай китоб истайсиз? Сиздан бошқа миллатлар Оллоҳнинг китобидан ташқари яна бошқа китоблар ёзганлари учун залолатга кетдиларку!”-деган экан. Манбаларда кЎрсатилишича, ҳадисни тЎплаб чиқаришни тақиқлашнинг турли хил сабаблари бЎлган. Масалан, тарихчи ибн Қутайбанинг таъкидлашига кЎра, бундай сабаблардан бири саводли хаттотларнинг камлиги бЎлса, иккинчиси, араб алифбосининг ҳали етарли даражада такомиллашмаганлигидадир. Шу сабабдан пайғамбар мусулмонларнинг ҳаммаларига ҳам ҳадис ёзиб боришга ижозат бермаган. Бундан фақат саводли ва мЎътабар хаттотларгина мустасно эдилар. Илк ёзилган ҳадислар қаторига Муҳаммаднинг хорижий Ўлкаларга- Византия императорига, Эроншоҳига, Миср ҳам Ҳабашистон ҳукмдорларига йЎллаган мактублари ҳам киради. Ундан ташқари кЎплаб васиқа ва ҳужжатлар ҳам бЎлганки, улар ҳам илк бор ёзилган ҳадислардан ҳисобланиб, уларда исломга даъват этиш, муайян вазифаларга тайинлаш, ер ва ундан олинадиган солиқлар, имон ва тавсия мактублари, пайғамбарга келган хатларга жавоблар Ўрин олган. Халифа Абу Бакр ва Умар ҳам ҳадислар ёзмоққа бел боғлаганликлари, ҳатто Абу Бакрнинг беш юз ҳадисни бир китобга тЎплагани маълум; баъзи сабабларга кЎра бу китобни йЎқ қилиб юборганлиги ҳақида ҳам хабарлар бор. Ўз даврида Умар ҳам саҳобаларга ҳадис китоби ёзиш нияти борлигини изҳор қилган ва саҳобалар бу фикрни маъқуллаганлар. Орадан маълум бир муддат Ўтгач, у Ўз фикрини Ўзгартиради. Унинг назарида ҳадис китоби ёзилгудек бЎлса, мусулмонлар ҳадисга эътиборни кучайтириб, Қуръонни тарк этиши мумкин. Яна унинг назарича шундай кунлар келиши ҳам мумкинки, унда

www.arxiv.uz одамлар ёзилган ҳадислардан Ўзларининг ёвуз мақсадлари учун фойдаланишлари ҳам мумкин, деган фикрга боради. Шу боисдан Умар ҳам Сунна китобини ёзишдан воз кечади. Ҳадисларни сақлаб, келажакка етказувчилар биринчи навбатда саҳобалар- пайғамбарнинг қариндошлари, дЎстлари, ёрдамчилари ва шогирдлари, унинг Ўлимидан кейин асосан Мадинада яшаб келганлар ҳисобланганлар. Умуман “саҳоба” сЎзи арабча бЎлиб, “суҳбат” сЎзидан олингандир. Ҳадислардан бирига кЎра пайғамбарни кЎрган, у билан мулоқотда бЎлган ҳар бир мусулмонни “саҳобий” дейилган. Имом Бухорий ҳам шу фикрни тасдиқлаган. Ибн Ханбал таъбирича, пайғамбар билан бир йил, ё бир ой, ё бир кун ва ёки ҳатто бир соат суҳбат этган, ё бЎлмаса ҳаётида бир марта бЎлса ҳамки уни кЎрган мусулмон киши саҳобалардан ҳисобланаверади. Пайғамбар вафот этганда саҳобалар сони номаълум эди. Исломда қанча ҳақиқий мусулмон борлигига далолат қилувчи ҳадисга кЎра, пайғамбар: “Мусулмонлигини сЎзи ва амали билан исботлаганлар исмларини ёзсинлар”- деб буюрганда рЎйхатдан 1500 кишининг Ўтганлиги маълум бЎлади. Ибн Маҳлуд “Муснад” номли асарида зикр қилишича, ҳадис ривоят қилган саҳобаларнинг сони 1300 га етади. Ибн ал-Жавзийнинг мазкур асарига таяниб кЎрсатишича, саҳобалар сони 1060 нафардир. Бошқа олимларнинг фикрича, уларнинг орасида иккитадан ҳадис ривоят қилганларнинг сони 1000 та бЎлса, қолган 300 таси қисман ҳадис ривояти билан машғул бЎлган деса бЎлади. Абу Ҳурайрадан кейинги Ўринда турувчи муҳаддис халифа Умар Ўғли Абдуллоҳдур. У ривоят қилган 2630 ҳадисдан 2019 тасини ибн Ҳанбал Ўз китобида нақл қилган. Учинчи Ўринда турувчи саҳобий ибн Молик бЎлиб, 2286 ҳадис ривоят қилган. Ибн Ҳанбал эса Ўзининг “Муснад” ида 2178 ҳадисни келтирган. Ибн Молик ривоят этган 2210 ҳадисни пайғамбарнинг сЎнгги рафиқасиОйша ҳам таъкидлаган. Ундан кейинги Ўринда ибн Аббос туради; у 1660 ҳадис ривоят этган.

www.arxiv.uz Ундан кейин 1540 ҳадисни ёзган ал-Худрий туради. Ибн Ҳанбал Ўз китобида Жобирдан 1206, ал-Ҳудрийдан 958 ҳадис келтирган. Ҳадис ривоят қилган саҳобалар сони ҳар хил бЎлиб, муаллифлар ҳам ҳар хилдир. Масалан, 149 саҳобийнинг ривоят қилган ҳадислари ал-Бухорий ва Муслимнинг “Саҳиҳ” номли асарларида муштарак келган. Умуман ал- Бухорийда 208 та, Муслимда эса 213 та саҳобий-дан ривоят қилинган ҳадислар келтирилган. Ибн Моликнинг “Муватта” асарида 98, Абу Довуднинг “Муснад” ида 218, ибн Ҳанбал “Муснад” ида 700 га яқин саҳобий ривоят қилган ҳадислар берилган. Юқорида келтирилган рақамлар ҳадисларни саҳобалар ривоят қилганлиги туфайли бизнинг давримизга етиб келганлигига далил бЎла олади. Пайғамбарнинг сафдоши ва суҳбатдоши орасида 220 та Абдуллоҳ исмли саҳобалар бЎлган. Улар орасида фақат 4 таси Абдуллоҳ ибн аз-Зубайр, Абдуллоҳ ибн Аббос, Абдуллоҳ ибн Умар ва Абдуллоҳ ибн ал-Амр пайғамбар вафотидан кейин турли масалаларни ҳал қилишда жонкуяр бЎлганлар ва Абдуллоҳлар номи ила машҳур бЎлганлар. Яна 6-7 саҳобийлар борким, уларнинг ҳар бирлари турли масалалар бЎйича фатво беришда жуда катта обрЎ ва эътибор қозонганлар. Улар Умар билан Алидан ташқари, Абдуллоҳ ибн Маъсуд, Абдуллоҳ ибн Умар,Абдуллоҳ ибн Аббос, Зайд ибн Собит ва пайғамбарнинг рафиқаси Ойшадир. Улардан кейин ҳадисларни сақлаб, авлодларга етказганлар уларнинг Ўқувчилари ва буларнинг шогирдлари бЎлганлар. Кейинги авлод орасида кЎзга кЎринганлар аш Ша  би, ибн Зубайр, унинг шогирди аз-Зухра; ибн Мунаббих, Муса ибн Укба ва бошқалардир. Булар бутун ҳаётларини ҳадисларни тЎплаш ва ҳикоя қилишга бағишлаганлар. Дастлаб ҳадисларни тЎплаш, сақлаш оғзаки тарзда ёд олишга асосланган; кейинчалик ҳадисни пергамент қоғозга ёзишган ва улардан тЎпламлар тузилган. Қуръонни Ўрганиш тавсиф илмини вужудга келтирганидек, ҳадисларни йиғиш ва Ўрганиш ривоятлар илмини вужудга келтирган. Диний адабиётнинг

www.arxiv.uz бу икки тармоғи асосида илоҳиёт ва мусулмон диний қонуни (шариат) вужудга келган. КЎп вақт илоҳиёт ва ҳуқуқ бир-биридан аниқ ажратилмаган. Ҳадислар тарихини илмий жиҳатдан Ўрганиш соҳасида венгер олими Гольдциер ва голланд олими Снук Хюргроньенинг хизматлари каттадир. VIII аср бошларида ҳадис илмида уч мактаб ташкил топди: Мадина (Урва ибн Зубайр ва аз-Зуҳрий шу мактабга қарашли эди); Ироқ (Куфада, вакили аш- Ша  би) ва Сурия (Дамашқда) мактаблари. Мадина мактаби кЎпроқ Муҳаммад ва дастлабки тЎрт тақводор халифалар даври қатъий эътиқод руҳини сақлар эди; у асосан Муҳаммад ҳаёти ва юришларига бағишланган ҳадисларга эътибор берар эди. Лекин бу мактаб намояндалари Муҳаммад таржимаи ҳолини мунтазам тарзда биринчи бЎлиб баён қилган муаллиф ибн Исҳоқни қадарийлар оқими тарафдори сифатида шубҳа ила Мадина-дан қувиб юборганлар. Мадина мактаби намояндалари илоҳиётни ҳимоя қилар ва уммовий халифалар уларнинг сиёсати ва бошқариш усулларининг дунёвий хусусиятига қарши турар эдилар. Шаклланган анъанага кЎра ҳадис икки қисмдан иборат бЎлиши керак эди: 1. Иснод (ар. айнан - “таянч”), яъни шу ҳадисни етказган кишиларни санаб Ўтиш ва 2 матн, яъни ҳадиснинг мазмуни. VIII асрдаёқ ҳадислар тЎғрилигини аниқлашда бундай мезон шаклланган эди: унинг иснод қисми ҳадисшунослар номларининг мунтазам қаторидан иборат бЎлиб, кейингилари машҳур, номига доғ тушмаган, эътиқодли, ҳурматга лойиқ, тЎғри сЎз кишилар бЎлишлари керак эди. Ҳадисшунос- йиғувчи ва авлодларга етказувчиларни рид-жал сЎзи билан атар эдилар. Уларни ишонч нуқтаи назаридан текшириш ал-жарҳ ва т-та. дил дейилган. Ҳадисларни етказувчилар ишончга сазоворлиги ёки нолойиқлигини аниқлаб, ҳадис илмида янги,тармоқ-маърифат ар-рижал деб номланган соҳа пайдо бЎлган, табоқот деб номланувчи махсус китоб ва маълумотнома вужудга келган, уларда ҳамма машҳур саҳобалар, уларнинг шогирдлари, Муҳаммад замондошлари ва бошқа ҳадис тЎплаб етказувчилар таржимаи ҳоли алифбе тартибида туркумига қараб келтирилар эди. Булар жумласига Ибн Са  днинг

www.arxiv.uz “Табоқат”, саҳоба Ибн ал-Асирнинг алифбо тартибидаги луғати, шунингдек унинг машҳур тарихий “Ал-Комил фи-т-тарих” деган асари кирарди. Адабиётнинг шу услубига “ожизлар”, яъни ҳадис келтирувчилар ишончини қозонмаганлар ҳақида маълумот берувчи маълумотномалар ҳам кирарди. Ишончлилигига қараб ҳадислар уч гуруҳга ажратилар эди. Ҳикоя қилувчилар рЎйхати ҳеч қандай шубҳа туғдирмаса, бундай ҳадис саҳиҳ (ар, ишончли, тЎғри) дейилган. Агар ҳикоя қилувчилар рЎйха-тида айрим нуқсонлар бЎлса, масалан, иснодда айтилган бирон шахс кам танилган бЎлса ёки ҳамма муҳаддислар уни бенуқсон деб топмаган бЎлса, ёки рЎйхатда бирон ҳалқа, бЎлим узилиб қолган бЎлса, ҳадис тЎла қимматга эга деб тан олинмаса- да, барибир, қабул қилинган; бундай ҳадис ҳасан (ар. яхши, марҳаматли) деб номланган. Ниҳоят, агар ҳикоя қилувчилар рЎйхатида тақводорлиги ёки ахлоқий обрЎ-эътибори нуқтаи назаридан мувофиқ келмайдиган кишилар бЎлса, ҳадис ишончсиз ҳисобланган ва да  иф (ар. заиф) деб номланган. Ҳикоя қилувчилар рЎйхати мунтазам баён этилган бЎлса, бу ҳадис мутассил дейилган. Биронта ном, айниқса иккинчи ном, яъни саҳоба шогирди номи тушириб қолдирилган бЎлса, мунқати (узилган) дейилган. Ҳадис иснодида шогирд-табиъ кЎрсатилган бЎлиб, ҳадис қайси саҳобадан эшитилганлиги номаълум бЎлса,унда мурсал-“тушириб қолдирилган” деб номланган. Ҳамма ривоятлар ҳам пайғамбарнинг сЎзлари ёки амалий ишларига таянаверган эмас. Унга бориб тақалувчи ҳадислар марфу (пайғамбардан келиб чиққан) дейилади. Саҳобалар сЎзлари ёки амалий ишларига асосланувчи ривоятлар маукуф (ар. тЎхтатилган) деб номланган. Фақат табиълар, яъни саҳобаларнинг биринчи шогирдла-рига бориб тақалувчи ривоятлар макту (ар. кесик, кесилган) дейилган. Шундай ривоятлар (мурсал ҳадислари каби) айрим диншунос-қонуншунослар томонидан қабул қилинган, бошқалари рад этилган. Ривоят айтувчилар бир қатори дастлабки ҳадис айтувчи 1-саҳобага бориб тақалса, тариқ (ар. кЎплик, турук-йЎл) деб номланган. Айнан бир ҳадис бир неча тарих орқали ҳикоя қилинган бЎлса, яъни бир неча саҳобага бориб

www.arxiv.uz тақалса, у мутаватир (ар. мунтазам); уч саҳобага бориб тақалувчи ҳадис машҳур дейилган, икки саҳобага бориб тақалувчи-азиз, фақат бир саҳобага борувчи ҳадис-аҳади (ар. якка) дейилган. Дастлабки ҳадислар тЎплами тариқлар бЎйича тузилган, яъни алфавит тартибида пайғамбар издошлари санаб Ўтилган - саҳобалардан ҳар бирининг исми остида қайси ҳадис шу саҳобага тегишлилиги қайд этилган. Ҳадислар тЎпламининг бундай тури муснад деб номланган. У ала-р-риджал тамойили, яъни ҳадисларни дастлаб айтган ҳикоя қилувчилар номларига кЎра тавсифлаш асосида яратилган. Бизга қадар етиб келган шундай ҳадислардан нисбатан машҳур-лари 2 та. Бири Малик ибн Анас (795 й. ваф.) нинг “Ал-Муватта” (Текис сЎқмоқ) асаридир. ТЎпламда 1700 ҳадис бЎлиб, буларни у ишончли деб топган. Иккинчи тЎплам ибн Ҳанбалнинг “Муснад” асари бЎлиб, 3000 ҳадисдан иборат. СЎнгроқ ҳадисларни турли хусусиятларига қараб ҳар хил тартибда ёзиш ҳаракати бошланган. Бу ҳижратнинг иккинчи асри бошларига тЎғри келган. Масалан, ибн Ҳанбал каби баъзи муҳаддислар “Муснад” услубида ёзганлар. Унда саҳобалар исмлари исломга киришдаги тартиблари бЎйича жойлаштирилган. Масалан, “жаннатий” деб каромат берилган 10 саҳобалар, биринчи Ўринда келтирилган. Улардан кейин “Бадр жанги” да қатнашган саҳобалар, сЎнг “Худайбия жанги” қатнашчилари; кейин Худайбия билан Макка аҳолиси исломга киргунча Ўтган саҳобалар, сЎнг Макка фатҳ этилганда исломга кирганлар, ундан кейин кичик саҳобалар ва ниҳоят ровий аёлларнинг номлари берилган. Баъзи муҳаддислар ровийлар номини “Хуруфи ҳижо” (алфавит) тартибида берганлар. Бу услубни ат-Табароний, ибн Роҳвайҳ, Аби Шайба ва бошқалар жуда муваффақиятли амалга оширганлар. Улар ҳадисларни иснодлари (нақл этувчи ровийлар) билан келтирганлар. Яна улар сохта ҳадисларни тарк этиб, саҳиҳ ва заиф, қувватли ва иллатли каби кЎп турларга бЎлиб чиққанларким, бундай малака ҳар қандай илм соҳибига ҳам муяссар

www.arxiv.uz бЎлавермаган. Баъзи муҳаддислар фақат саҳиҳ, ҳадисларнинг Ўзини жамлашга ҳаракат қилганлар ва уларнинг тЎпламлари юзага келган. Биринчи бЎлиб бу ишни Исмоил Бухорий, кейин ибн Ҳажжож, сЎнг ибн-ал-Ашъас, улардан кейин Исо ат-Термизий, ан-Носии ва Ибн Можжолар бажаришган. Мана шу кишилар оламга машҳур бЎлган 6 та саҳиҳ ҳадислар тЎпламининг ижодкорлари ҳисобланади. Шу даврда яратилган, мусаннаф деб номланган ҳадислар кенг тарқалган ва оммалашган. Бу тЎпламда ҳадислар ривоят қилувчилар номи билан эмас, балки фикр юритилган буюмларга қараб жойлаш-тирилган. КЎпроқ тан олинган ва нуфузли ҳадислар тЎплами 6 та. Улар суннийлар орасида кенг тарқалган. Булар қуйидагилар: 1.”Ал-жомиъ ас-Саҳиҳ” (Ишончли тЎплам) ёки қисқача “ас-Саҳиҳ ал- Бухорий” (809-870). Олдинги тЎпламларга нисбатан бу анча маҳорат билан тузилган. Муаллиф бу тЎпламда фақат қонуншуносликка ва урф-одатларгагина эмас, Муҳаммад ҳаёти ва саҳобалар, ҳатто Муҳаммад даври тарихий ва этнографик томонларига хос ҳадисларни тЎплаган. Танқидий ёндашган ҳолда 600 мингга яқин ҳадис тЎплаб, бу тЎпламга ишончли деб билганларидан 7250 тасини киритган. Бу тЎплам катта шуҳрат қозонган ва кЎп марта нашр қилинган. 2. Шундай шуҳратга Муслим ан-Нишопури (817-875 й.) нинг “ас-Саҳиҳ” асари эга бЎлган. У 300 мингга яқин ҳадисларни кЎриб чиққан ва улардан 12 минг, яъни 4 фоизини танлаб олган. Улардан кейинги Ўринларда: 3-”Суннан” (Сунналар) Ибн Маожига (886 й. ваф.), 4-Абу Дауд ас-Сижистони (888 й. ваф.) нинг шу номли асари, 5- Муҳаммад ат-Термизий (892 й. ваф.) нинг “Ал-жа  ми ал-Кабир” катта тЎплами. 6-Ан-Ниса  и (915 й.ваф.) - Ашхобод яқинидаги Ниса деган жойда туғилган, Абу Дауд шогирди; Асари-“Суннан”. Бу олти асарнинг кейинги тЎрттаси анча заиф. Танқидийлик оз. Инкор этувчи ишончли асос бЎлмаган, ҳар қандай ҳадисни тан олинаверган. Булар кЎпроқ ҳуқуқий масалаларга қизиққанлар. Биографик ва тарихий ҳадислар уларни қизиқтирмаган.

www.arxiv.uz Маълумки, Марказий Осиёда ислом дини 708 йилдан кейин кенг тарқала бошлаганига қарамай, илоҳиёт қатори муҳаддислик ҳам илдам ривожланган. Ислом оламида машҳур ва энг ишончли деб эътироф этилган 6 ҳадислар тЎплами муаллифларининг аксарияти Марказий Осиёдан чиққанлар. Масалан, Исмоил Бухорий (810-870), ат-Термизий (824-897), ад-Доримий ас- Самарқандий (797-868) ва КаспийбЎйи халқларидан ибн Можжа (824-886) ва бошқалар бу соҳанинг тараққиётига улкан ҳисса қЎшганлар. Ҳадислар тарихий манба сифатида катта аҳамиятга эга бЎлмаган. VII аср иккинчи ярми ва IХ аср охирларида яратилган ҳадисларнинг кЎп қисми халифалик мамлакатларида ижтимоий муносабатлар, тарихий силжишлар ва Ўша даврда шаклланган ҳуқуқий қарашларни Ўзида акс эттирган. Ҳадислар илк Ўрта аср даврида халифалик мамлакатлари ижтимоий ва давлат тараққиёти тарихи учун манба аҳамиятига эгадир. Ҳозир Ўзбекистон қомуслар бош таҳририяти Имом Бухорийнинг бу 4 жилдлик бетакрор мумтоз асарини арабчадан Ўзбекчага Ўгириб нашр қилди. Ҳадислар арабшунос олим профессор Н.Иброҳимов ва шоир М.Кенжабек таҳрири остида босилиб чиқди. У 870 йил 1 сентябрда 62 ёшида вафот этган. Эртаси ҳайит куни жаноза Ўқилиб, шу Хартангда дафн қилинган. Ҳозирги вақтда Самарқанд яқинидаги Пойариқ тумани ҳудудида Имом Бухорий номи билан боғлиқ зиёратгоҳ мавжуд бЎлиб, у Ҳожи Исмоил масжиди номи билан машҳур. Уни Бухоро амири Абдуллахон қурдирган.1974 йили Имом Бухорийнинг 1200 йиллигига бағишланган жаҳон анжумани Ўтказилган эди. Мустақиллигимиз йилларида буюк ватандошимиз ал-Бухорий-нинг меросини Ўрганишга, унинг мачити ва қабрини таъмирлашга алоҳида эътибор берилди.1996 йили Ўзбекистон Республикаси Вазир-лар Маҳкамаси Имом Бухорийнинг 1998 йилда Ўтказиладиган 1225 йиллик юбелейини муносиб тайёргарлик билан кутиб олиш ҳақида махсус қарор қабул қилди. Ушбу қарорга

www.arxiv.uz асосан Имом ал-Бухорийнинг Самарқанддаги мачити ва қабри қайта таъмирланди. 1998 йили, унинг таваллуд топган кунини нишонлашга йиғилган ватандошлар, олиму, имом-ҳатиблар, чет элдан келган диний арбоблар бу янги тарихий обиданинг исломий қадриятларнинг тикланиши деб баҳоладилар. Президентимиз И.А.Каримов ташаббуси билан амалга оширилган бу шижоат мусулмонларнинг ҳар галдаги ҳаж сафаридан олдин келиб зиёрат қилинадиган обидага айланди. Имом Термизий пайғамбар ҳадислари, хатти-ҳаракатлари тЎғрисидаги саҳиҳ ривоятларни, ул зотнинг оила аъзолари, яқинлари ва саҳобаларидан тЎплаб келажак авлод учун улкан ва бебаҳо мерос қолдирган. Ислом дунёсида олтита саҳиҳ ҳадис тЎпловчилар тан олинган ва Имом Термизий улар орасида муносиб Ўринда туради. Азиз ватандошимиз буюк муҳаддиснинг тЎла исми шарифлари Абу Исо Муҳаммад ибн Исо бин Савра бин Мусо бин ал-Заҳҳоҳ аз-Зарир ат-Термизий ал-Буғий. Ул Зот ислом оламидаги машҳур муҳаддислардан бири бЎлиб, ҳадис, тарих ва бошқа кЎплаб илмлар соҳасида асарлар ёзган. Тарихий маълумотларга қараганда, Имом Термизий 824 йили Термиз шаҳрида туғилган. Ёшлик чоғларидан илмга катта қизиқиш ва иштиёқ кЎрсатган. Ҳадис Ўрганиш мақсадида у 850 йилдан бошлаб Ислом дунёсининг турли шаҳар ва диёрларига сафар қилган. Хижоз, Хуросон ва бошқа жойларда бЎлиб, машҳур муҳаддислар, уламолар билан мулоқотда бЎлган, улардан таълим олган. Имом ал-Бухорийга шогирдликдан ташқари ат-Термизий Муслим ибн Саъид, ибн Мусо, ибн Гийлон, ибн Абдураҳмон, ибн Башшор, ибн Ҳужр, ибн Муниъ, ибн ал-Мусанно, Суфён, ибн Вақиъ каби йирик муҳаддисларни Ўзига устоз деб билган. Манбаларда кЎрсатилишича, Имом ал-Бухорий Имом ат-Термизий тЎплаган ҳадислар синчиклаб Ўрганишдаги нодир қобилияти, тақводаги устунлигини тан олган ва бунга шоҳидлик берган. Таниқли муҳаддисларнинг кЎплари Имом ат-Термизийнинг ҳадис илмини такомиллаштириш ва уни келгуси авлодларга соф ҳолда етказишдаги

www.arxiv.uz хизматларини юқори баҳолаганлар. Ҳадис имомларидан ал-Идрисийнинг таъбирича, у киши “ҳадис бобида иқтидо қилинадиган имомлардан биридир”. “Китоб ал-Жомеъ ас-Саҳиҳ” ёки “Сунани Термизий”, “Китоб аш-Шамоил ан-Набавия”. “Китоб Илал” (“Илал сағир ва илал кабир”), “Китоб ат-Тарих”, “Китоб аз-Зуҳд”, “Китоб ал-Асно ва куна” Ат-Термизий қаламига мансуб асарларнинг тЎла бЎлмаган рЎйхатидир. Имом ат-Термизийнинг “Кутуби ситта” (“Олтин китоб”) муаллифлари орасида тутган Ўрнини белгилаш борасида кЎпчилик уламолар Ўз фикр ва мулоҳазаларини баён қилганлар. Жумладан, турк олимларидан профессор Талъат КЎжйигитнинг кЎрсатишича, ат-Термизийнинг “Сунан” китоби ҳадисчи имолардан бЎлмиш ан-Насоний ва Абу Довуднинг китобларидан кейин учинчи Ўринда туради. Демак, биринчи ва иккинчи Ўринларни ал-Бухорий ва Муслимнинг “ал- Жомеъ ас-Саҳиҳ” китоблари олса, тибиийки, ат-Термизийнинг “Сунан” и тЎғридан-тЎғри мазкурлардан кейинги китоб ҳисобланади. Бу фикрни машҳур “Кашф аз-зунун” (Иккила-нишлар пардасини очиш) асарида Ҳожи Халифа ҳам тасдиқлаган ва “Жомеъ” ат-Термизий “Кутуби ситта” нинг учинчисидир” - деган. Муаллифга нисбат берилиб, шуҳрат қозонган бу китобни “Жомеъ ат- Термизий” ҳам дейишади. (“Уни “Сунан” деб ҳам атай-дилар, фақат биринчиси машҳурроқдир). Имом ал-Ансорий ат-Термизийнинг китобини ал-Бухорий ва Муслимнинг китобларидан юқори қЎйган. Зеро, унинг айтишича, уларнинг китобларидан фақат имоларгина фойдаланадилар, ат-Термизийнинг китоби эса ҳар бир оддий инсон учун фойдалидир. Имом ат-Термизий Ўзининг шоҳ асарини ёзиб тугатгач, уни замонасининг машҳур уламоларига кЎрсатган ва уларнинг розилигини олган. Бу ҳақда ат-Термизийнинг Ўзи шундай дейди: “Бу китобни тасниф этгандан кейин, уни Хижоз, Ироқ ва Хуросон уламоларига кЎрсатдим ва уларга маъқул бЎлди”. Пайғамбар ҳадисларини тЎплаш ва Ўрганишда ат-Термизий икки хил

www.arxiv.uz йЎлдан борган. Биринчидан, ҳадисларнинг иснод (асл) манбаларининг мазмунини танқидий таҳлил этган. Иккинчидан, ҳар бир ҳадис атрофида борган мазҳаблараро нуқтаи назарлар курашига эътибор қилган, уларга танқидий ёндашган. У Абу Ханифа, Имом Шофеъийлар изидан бориб, бир томондан исломга Ижмоъ, Қиёс, Раъй каби оқилона тамойилларни киритган. Асарлари мусулмон Шарқидаги ҳурфикрлилик, диний-фалсафий, диний-ахлоқий тафаккурнинг кенг қамровлигини, умуман исломнинг ниҳоятда замон ва шарт-шароитларга мослаша олиш қобилияти шаклланишида муҳим рол Ўйнаган. Бошқа томондан эса, ат-Термизий Марказий Осиё, Эрон халқларининг урф-одатлари, давлатчилик қонун-қоидалари ва қа-димги диний эътиқодларни исломга мослаштирилган тарзда сингди-ришда ҳам катта хизмат кЎрсатган. Масалан. илк исломда жуда катта мунозараларга сабаб бЎлган азиз- авлиёларнинг исломдаги нуфузи тан олинишида у зот катта хизмат кЎрсатган. Хусусан, “Кафш ал-Маҳжуб” асари муаллифи Хужвирийнинг фикрича, ат- Термизий суфийлар таълимотига валийлар ва уларнинг нуфузлари, даражалари тЎғрисидаги муаззам муаммони киритган. Имом Термизий юксак ахлоқий ва инсоний фазилатларга эга, юксак заковат ва зеҳн соҳиби, фаннинг турли соҳаларида атрофлича чуқур ва етук билимга эга бЎлган киши эди. Турмушда алоҳида ажралиб турар, кам таом истеъмол қилиб, кЎп меҳнат ва ижод қилар, ахлоқсизликни қоралар эди. У зот ҳар доим илм-фанни тарғиб қилар, айниқса ёшларни илм олишга даъват этарди. Айни пайтда, мулойимлик ва хушфеъллик ул кишининг гЎзал фазилатларидан бири эди. Умр бЎйи қилинган узлуксиз илмий изланишлар, мутолаа, асарлар яратиш машаққати, ҳаётий уқубатлар Ўз асоратини кЎрсатган, умрининг охирги йилларига келиб кЎзлари ожиз бЎлиб қолган ва 892 йили 70 ёшида Термизда вафот этган. Ҳозирги вақтда ат-Термизийнинг мақбараси Шеробод тумани маркази яқинидаги қишлоқ қабристонида қад кЎтариб турибди. Мустақиллигимиз

www.arxiv.uz йилларида бу қабирстонни янгитдан таъмирланди, теварак-атрофи ободонлаштирилиб, зиёратгоҳга айлантирилди. Қадим-қадимдан мусулмонлар учун бу ер зиёратгоҳ ҳисобланади. Бобокалонимиз ат-Термизийнинг буюклиги шундаки, у Ўз китобларида асосан шу ғояни тараннум этган: “Инсон инсоннинг дЎсти, биродаридир. Инсон инсонга зулм ҳам қилмаслиги, муҳтож дамларда инсон инсонни ташлаб ҳам қЎймаслиги керак”. Худди шунинг учун ҳам жаҳон халқлари бу маърифатпарвар зотни неча юз йиллар давомида эъзозлаб келяпти. Хулоса шуки, ҳадиси шарифларда айтилган ибратомуз фикрлар асрлар оша мусулмонларни яхши хулқ, одат, инсоф ва виждонийликка чорлаган. Кишилар Ўртасидаги илиқ муносабатларнинг шаклланишига хизмат қилган. Қуръони Каримдан кейинги манба ҳисобланган ҳадисларнинг буюк алломалари Имом ал-Бухорий, Имом ат-Термизий ва бошқалар бизнинг юртдошларимиз бЎлганлигидан ҳақли равишда фахрланамиз. 4. Машҳур муҳаддислар Исмоил ал-Бухорий, Исо ат-Термизий. Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ислом оламида энг етук ва машҳур муҳаддис Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий 809 йил 13 майда Бухорода туғилган. Оталари шайх Исмоил ибн Иброҳим аҳли ҳадислардан бЎлиб, озгина тижорат ишлари билан ҳам шуғулланган. Катта бобоси ал-Муғира яманлик Жуъфий ибн Саъд қабиласидан бЎлмиш Бухорода истиқомат қилувчи ал-Яман ал-Жуъфий деган кишининг таъсирида мусулмон бЎлгани учун Имом Бухорийга ҳам ал-Жуъфий деб нисбат берган. Имом Бухорий гЎдаклигиданоқ отадан етим қолиб, она қЎлида катта бЎлган. У 10 ёшиданоқ араб тили ва ҳадис китобларини Ўқиш ва уларни ёдлашга қунт билан киришган. Кейин бухоролик муҳаддислар Муҳаммад ибн Саллалол Пайкоидий, Абдуллоҳ ибн ал-Маснадий ал-Жуъфийлардан ҳадис илмини Ўрганиб, кЎп ҳадисларни ёд олган. 16 ёшида онаси ва акалари билан бирга ҳажга сафар қилиб, 4 йил Маккада яшаган. Сафар асносида қайси

www.arxiv.uz шаҳарда тЎхтасалар, Ўша ердаги муҳаддислардан озми-кЎпми ҳадис Ўрганмай Ўтмасдилар. Шу тариқа Балх, Басра, Куфа, Бағдод, Хумс, Дамашқ, Миср, Макка ва Мадина каби кЎплаб шаҳарлардаги машҳур ҳадисчи олимлардан шу илм асрорларини Ўрганган. Имом Бухорий Ўта истеъдодли, зийрак, Ўткир зЎҳнли, қобилиятли уламо эди. Ривоят қилишларича, қайси бир китобни қЎлга олиб, бир мартаба мутолаа қилсалар, ҳаммаси ёд бЎлаверарди. Имом Бухорийнинг Ўз сЎзига кЎра юз минг саҳиҳ (ишончли) ва икки юз минг ғайри саҳиҳ (ишончсиз) ҳадисни ёд билар экан. Басрада ҳадис дарсига қатнашган шерикларидан бири Хошид ибн Исмоил айтган экан: “Имом Бухорий бизлар билан бирга устознинг дарсини эшитарди. Устоз ривоят қилган ҳадисларни биз ёзиб олар эдик, аммо Бухорий фақат қулоқ солибгина Ўтирарди. Шу тарзда қанча кунлар Ўтиб, орада устоз қарийб 15 минг ҳадис ривоят қилди. Шунда биз Бухорийга: “Сен нега ҳадисларни ёзмайсан?-деб таъна қилган вақтимизда: “Сизлар ёзиб бораётган ҳадисларни мен устоз оғзидан ёдлаб олаётирман”,-деди-да, устоз ривоят қилган ҳамма ҳадисларни бир чеккадан ёддан Ўқиб берди. Шундан кейин биз ёзиб олган ҳадисларимиздаги хатоларни унинг ёдлаганидан тузатиб оладиган бЎлдик”. Баъзи ривоятларга кЎра, Имом Бухорий 16 ёшга қадам қЎйганда ал- Марвазий (736-798), ал-Жарроҳ (747-812)ларнинг китобларини батамом ёдлаб олган экан. Имом Бухорий йигирма ёшларидан бошлаб китоб ёза бошлаган. Унинг “ал-Жомеъ ас-Саҳиҳ” ва “ал-Адаб ал-Муфрад”дан ташқа-ри йигирмага яқин китоблари бЎлиб, кЎплари бизгача етиб келмаган. Мовароуннаҳр мусулмонлари диний бошқармаси қарамоғидаги кутубхонада “ал-Жомеъ ас- Саҳиҳ” (Ишончли тЎплам), “ат-Тарих ал-Кабир” (Катта тарих), “ат-Тарих ас- Сахир” (“Кичик тарих”), “ал-Қироату халфа-л-Имом” (“Имом ортида туриб намоз Ўқиш”), “Рафъул-йадани фи-с салот” (“Намозда икки қЎлни кЎтариш”) каби асарларнинг қаламий нусхалари мавжуддир. Имом Бухорийнинг бошқа бир қанча асарлари ҳам бор: “Китоб асмо-ас-Саҳоба”, “Китоб афъол ил-Ибод”,

www.arxiv.uz “Китоб бад и-л-Махлуқот”, “Китоб бирр ил-Волидайн”, “Тарих ус-сиқат ва-з- зуъафо мин рувот ил-Ҳадис”, “Таърихи Бухоро”, “Китоб ус сулосийосат”, “Ал- жомиъ Ассағийр”, “Ал-Жомиъ ал-Кабийр”, “Китоб ул-Фафоид”, “Китоб ул- қиро а халфа-л-Имом”, “Китоб ул-Виждон”, “Китоб ул-Ҳиба”, “Хулқ афъол ил- Ибод”, “Китоб ул-муснод ал-Кабийр” ва бошқалар. Имом Бухорийнинг “Ал-Жомиъ ас-Саҳиҳ” деб номланган 4 жилд (жузъ) дан иборат ҳадислар тЎплами ислом оламидаги бошқа муҳаддислар тузган тЎпламлар орасида энг ишонарли ва мукаммали-дир. ТЎпламда Муҳаммад ва унинг саҳобалари ҳақидаги ҳадислардан ташқари фиқҳ, ислом маросимчилиги, ахлоқ-одоб, таълим-тарбия ҳамда Ўша давр тарихи ва этнографиясига оид ҳадислар ҳам мавжуд бЎлиб, унга 600 минг ҳадисдан фақат 7250 та энг “саҳиҳ” - ҳаққоний, ишончли ҳадислар киритилган. Мазкур тЎплам Миср ва бошқа бир қанча мамлакатларда жуда кЎп марта чоп этилган, унга йирик уламолар томонидан шарҳлар битилган. Бу китоб ёзилганига ҳижрий бЎйича 1200 йилча бЎлди. Ўша даврдан бошлаб барча уламолар бу асарга Қуръондан кейинги иккинчи Ўринда турадиган манба деб баҳо бериб келадилар. Имом Бухорийнинг ушбу китоби маънавий қадри-ятларимизни тиклашда, кишиларда ахлоқ-одоб, ҳалоллик, ростгЎйлик, поклик сингари умуминсоний фазилатларни қарор топтириш ва мустаҳкамлашда муҳим аҳамиятга эгадир. Имом ал-Бухорийнинг “Ал-Адаб ал-Муфрад” (Адаб дурдона-лари) китобига кирган баъзи ҳадислардан келтирамиз. Масалан, фарзандларнинг ота- она олдидаги бурчи ҳақида бундай дейилади: Расулуллоҳдан: “Эй Расулуллоҳ, мен яхшилигимни кимга қилсам бЎ-лади?”-деб сЎралганда, “Онангга”,- дедилар. Мен шу саволни уч мартаба қайтарсам ҳам, Расулуллоҳ: “Онангга”,- деявердилар. ТЎр-тинчи маротаба сЎраганимда: “Отангга ва яқин бЎлган қариндошла-рингга”,-дедилар. Ҳадисларда Расул Акрамнинг яна шундай табаррук сЎзлари келтирилади: “Ота-оналарнинг кексалик вақтида ҳар иккиси ёки бири бЎлмаганда, бошқасини рози қилиб, жаннатий бЎлиб олмаган фарзанд хор бЎлсин, хор бЎлсин ва яна хор бЎлсин”.

www.arxiv.uz Ота-онани ҳурмат қилиш ҳар бир инсоннинг муқаддас бурчидир. Инсониятнинг яшаши билан боғлиқ шахсий, ижодий муносабатлар, оила, жамият, ватанга садоқат, ахлоқ-одобга оид кЎрсатмалар ватандошимиз Имом ал-Бухорийнинг ҳадиси шарифларида кенг ва мужассам Ўз баёнини топган. Ҳозир Ўзбекистон қомуслар бош таҳририяти Имом Бухорийнинг бу 4 жилдлик бетакрор мумтоз асарини арабчадан Ўзбекчага Ўгириб нашр қилди. Ҳадислар арабшунос олим профессор Н.Иброҳимов ва шоир М.Кенжабек таҳрири остида босилиб чиқди. Имом Бухорий чет эл сафаридан Бухорога қайтгач, маҳаллий уламолар ундан таҳсил кЎра бошлаган. Шу вақтда Аббосий халифалигининг Бухородаги ноиби аз-Зуҳалий: “Бундан буён амирлик саройига келиб туринг ва болаларимга (иккинчи ривоятда: сарой аҳлига) “ал-Жомеъ ас-Саҳиҳ” дан дарс беринг”, - деб мактуб юборади. Имом бу таклифни қабул қилмайдилар ва: “Мен илмни хорлаб султону амирлар эшигига олиб бормайман. Агар амирга илм керак бЎлса, болаларини (иккинчи ривоятда саройдагиларни) уйимга ёки масжидимга юборсин!” - деб жавоб қайтарган. Натижада у кишини кЎролмаган баъзи ҳасадгЎй, дили қора, худбин шахсларнинг фитна ва иғволари туфайли амир аз-Зуҳалий унинг Бухорони тарк этиши шартлиги ҳақида фармон берган. Натижада у Самарқанднинг Хартанг қишлоғидаги қариндоши ибн Жибрил деган кишининг уйига кЎчиб кетади ва Ўша ерда бетоб бЎлиб ётиб қолган. У 870 йил 1 сентябрда 62 ёшида вафот этган. Эртаси ҳайит куни жаноза Ўқилиб, шу Хартангда дафн қилинган. Ҳозирги вақтда Самарқанд яқинидаги Пойариқ тумани ҳудудида Имом Бухорий номи билан боғлиқ зиёратгоҳ мавжуд бЎлиб, у Ҳожи Исмоил масжиди номи билан машҳур. Уни Бухоро амири Абдуллахон қурдирган.1974 йили Имом Бухорийнинг 1200 йиллигига бағишланган жаҳон анжумани Ўтказилган эди. Мустақиллигимиз йилларида буюк ватандошимиз ал-Бухорийнинг меросини Ўрганишга, унинг мачити ва қабрини таъмирлашга алоҳида эътибор берилди.1996 йили Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Имом

www.arxiv.uz Бухорийнинг 1998 йилда Ўтказиладиган 1225 йиллик юбелейини муносиб тайёргарлик билан кутиб олиш ҳақида махсус қарор қабул қилди. Ушбу қарорга асосан Имом ал-Бухорийнинг Самарқанддаги мачити ва қабри қайта таъмирланди. 1998 йили, унинг таваллуд топган кунини нишонлашга йиғилган ватандошлар, олиму, имом-ҳатиблар, чет элдан келган диний арбоблар бу янги тарихий обиданинг исломий қадриятларнинг тикланиши деб баҳоладилар. Президентимиз И.А.Каримов ташаббуси билан амалга оширилган бу шижоат мусулмонларнинг ҳар галдаги ҳаж сафаридан олдин келиб зиёрат қилинадиган обидага айланди. Исо ат-Термизий Маълумки, 1990 йил 14-17 сентябрда Тошкент шаҳрида буюк аллома, муҳаддис Абу Исо Муҳаммад ибн ат-Термизий таваллудининг 1200 йиллигига бағишланган “Имом Абу Исо Термизийнинг илмий мероси ва ҳозирги замон” деган мавзуда халқаро Ислом анжмани бЎлиб Ўтган эди. Имом Термизий пайғамбар ҳадислари, хатти-ҳаракатлари тЎғрисидаги саҳиҳ ривоятларни, ул зотнинг оила аъзолари, яқинлари ва саҳобаларидан тЎплаб келажак авлод учун улкан ва бебаҳо мерос қолдирган. Ислом дунёсида олтита саҳиҳ ҳадис тЎпловчилар тан олинган ва Имом Термизий улар орасида муносиб Ўринда туради. Азиз ватандошимиз буюк муҳаддиснинг тЎла исми шарифлари Абу Исо Муҳаммад ибн Исо бин Савра бин Мусо бин ал-Заҳҳоҳ аз-Зарир ат-Термизий ал-Буғий. Ул Зот ислом оламидаги машҳур муҳаддислардан бири бЎлиб, ҳадис, тарих ва бошқа кЎплаб илмлар соҳасида асарлар ёзган. Тарихий маълумотларга қараганда, Имом Термизий 824 йили Термиз шаҳрида туғилган. Ёшлик чоғларидан илмга катта қизиқиш ва иштиёқ кЎрсатган. Ҳадис Ўрганиш мақсадида у 850 йилдан бошлаб Ислом дунёсининг турли шаҳар ва диёрларига сафар қилган. Хижоз, Хуросон ва бошқа жойларда бЎлиб, машҳур муҳаддислар, уламолар билан мулоқотда бЎлган, улардан таълим олган. Имом ал-Бухорийга шогирдликдан ташқари ат-Термизий

www.arxiv.uz Муслим ибн Саъид, ибн Мусо, ибн Гийлон, ибн Абдураҳмон, ибн Башшор, ибн Ҳужр, ибн Муниъ, ибн ал-Мусанно, Суфён, ибн Вақиъ каби йирик муҳаддисларни Ўзига устоз деб билган. Манбаларда кЎрсатилишича, Имом ал-Бухорий Имом ат-Термизий тЎплаган ҳадислар синчиклаб Ўрганишдаги нодир қобилияти, тақводаги устунлигини тан олган ва бунга шоҳидлик берган. Таниқли муҳаддисларнинг кЎплари Имом ат-Термизийнинг ҳадис илмини такомиллаштириш ва уни келгуси авлодларга соф ҳолда етказишдаги хизматларини юқори баҳолаганлар. Ҳадис имомларидан ал-Идрисийнинг таъбирича, у киши “ҳадис бобида иқтидо қилинадиган имомлардан биридир”. “Китоб ал-Жомеъ ас-Саҳиҳ” ёки “Сунани Термизий”, “Китоб аш-Шамоил ан-Набавия”. “Китоб Илал” (“Илал сағир ва илал кабир”), “Китоб ат-Тарих”, “Китоб аз-Зуҳд”, “Китоб ал-Асно ва куна” Ат-Термизий қаламига мансуб асарларнинг тЎла бЎлмаган рЎйхатидир. Ат-Термизийнинг фиқҳ бобларига мослаб тасниф қилган “Сунан” номли китоби тегишли мавзуларни Ўз ичига атрофлича қамраб олганлиги сабабли “Ал-Жомеъ ас-Саҳиҳ” деб ном олган. Бу асар 1867-68 йилларда Миртоҳда тошбосмада, сЎнгра 1876-77 йиллари 2 жилд бЎлиб Қоҳирада нашр этилган. Ат-Термизий тайёрлаган ҳадислар мажмуаси ҳам Қоҳирада “Саҳиҳ” деб, бошқаси “Жомеъ” деган ном билан чиққан. Унинг бу китобида такрор ҳадислар учрамаслиги Ўтмиш муҳаддислар асарларида зикр қилинмаган. “Маноқиб” ва “Тафсири Қуръон” бобларининг кенгайтириб берилганлиги мазкур китобнинг қийматини янада оширади. Ундаги ҳадислар уч гуруҳга бЎлинган: Саҳиҳ, Ҳасан ва Заиф. Ҳар бир ҳадисни зикр қилган, уни қайси гуруҳга мансуб эканлигини айтиб кетади. (Масалан: “Бу ҳадис саҳиҳ, буниси эса Ҳасан ёки Заиф”). Имом Термизийнинг “Жомеъ ас-Саҳиҳ” китобларига ибн Арабий номи билан машҳур бЎлган имом ал-Амбили “Оридат ал Ахвази фи шархи сунани ат-Термизий”, Жалолуддин Суютий эса “Куталь - муттози ало Жомеъ ат- Термизий” деган шарҳ ёзганлар.

www.arxiv.uz Имом ат-Термизийнинг “Кутуби ситта” (“Олтин китоб”) муаллифлари орасида тутган Ўрнини белгилаш борасида кЎпчилик уламолар Ўз фикр ва мулоҳазаларини баён қилганлар. Жумладан, турк олимларидан профессор Талъат КЎжйигитнинг кЎрсатишича, ат-Термизийнинг “Сунан” китоби ҳадисчи имолардан бЎлмиш ан-Насоний ва Абу Довуднинг китобларидан кейин учинчи Ўринда туради. Демак, биринчи ва иккинчи Ўринларни ал-Бухорий ва Муслимнинг “ал- Жомеъ ас-Саҳиҳ” китоблари олса, тибиийки, ат-Термизийнинг “Сунан” и тЎғридан-тЎғри мазкурлардан кейинги китоб ҳисобланади. Бу фикрни машҳур “Кашф аз-зунун” (Иккиланишлар пардасини очиш) асарида Ҳожи Халифа ҳам тасдиқлаган ва “Жомеъ” ат-Термизий “Кутуби ситта” нинг учинчисидир” - деган. Муаллифга нисбат берилиб, шуҳрат қозонган бу китобни “Жомеъ ат- Термизий” ҳам дейишади. (“Уни “Сунан” деб ҳам атайдилар, фақат биринчиси машҳурроқдир). Имом ал-Ансорий ат-Термизийнинг китобини ал-Бухорий ва Муслимнинг китобларидан юқори қЎйган. Зеро, унинг айтишича, уларнинг китобларидан фақат имоларгина фойдаланадилар, ат-Термизийнинг китоби эса ҳар бир оддий инсон учун фойдалидир. Имом ат-Термизий Ўзининг шоҳ асарини ёзиб тугатгач, уни замонасининг машҳур уламоларига кЎрсатган ва уларнинг розилигини олган. Бу ҳақда ат-Термизийнинг Ўзи шундай дейди: “Бу китобни тасниф этгандан кейин, уни Хижоз, Ироқ ва Хуросон уламоларига кЎрсатдим ва уларга маъқул бЎлди”. Пайғамбар ҳадисларини тЎплаш ва Ўрганишда ат-Термизий икки хил йЎлдан борган. Биринчидан, ҳадисларнинг иснод (асл) манбаларининг мазмунини танқидий таҳлил этган. Иккинчидан, ҳар бир ҳадис атрофида борган мазҳаблараро нуқтаи назарлар курашига эътибор қилган, уларга танқидий ёндашган. У Абу Ханифа, Имом Шофеъийлар изидан бориб, бир томондан исломга Ижмоъ, Қиёс, Раъй каби оқилона тамойилларни киритган. Асарлари мусулмон

www.arxiv.uz Шарқидаги ҳурфикрлилик, диний-фалсафий, диний-ахлоқий тафаккурнинг кенг қамровлигини, умуман исломнинг ниҳоятда замон ва шарт-шароитларга мослаша олиш қобилияти шаклланишида муҳим рол Ўйнаган. Бошқа томондан эса, ат-Термизий Марказий Осиё, Эрон халқларининг урф-одатлари, давлатчилик қонун-қоидалари ва қадимги диний эътиқодларни исломга мослаштирилган тарзда сингдиришда ҳам катта хизмат кЎрсатган. Масалан. илк исломда жуда катта мунозараларга сабаб бЎлган азиз- авлиёларнинг исломдаги нуфузи тан олинишида у зот катта хизмат кЎрсатган. Хусусан, “Кафш ал-Маҳжуб” асари муаллифи Хужвирийнинг фикрича, ат- Термизий суфийлар таълимотига валийлар ва уларнинг нуфузлари, даражалари тЎғрисидаги муаззам муаммони киритган. Имом Термизий юксак ахлоқий ва инсоний фазилатларга эга, юксак заковат ва зеҳн соҳиби, фаннинг турли соҳаларида атрофлича чуқур ва етук билимга эга бЎлган киши эди. Турмушда алоҳида ажралиб турар, кам таом истеъмол қилиб, кЎп меҳнат ва ижод қилар, ахлоқсизликни қоралар эди. У зот ҳар доим илм-фанни тарғиб қилар, айниқса ёшларни илм олишга даъват этарди. Айни пайтда, мулойимлик ва хушфеъллик ул кишининг гЎзал фазилатларидан бири эди. Умр бЎйи қилинган узлуксиз илмий изланишлар, мутолаа, асарлар яратиш машаққати, ҳаётий уқубатлар Ўз асоратини кЎрсатган, умрининг охирги йилларига келиб кЎзлари ожиз бЎлиб қолган ва 892 йили 70 ёшида Термизда вафот этган. Ҳозирги вақтда ат-Термизийнинг мақбараси Шеробод тумани маркази яқинидаги қишлоқ қабристонида қад кЎтариб турибди. Мустақиллигимиз йилларида бу қабирстонни янгитдан таъмирланди, теварак-атрофи ободонлаштирилиб, зиёратгоҳга айлантирилди. Қадим-қадимдан мусулмонлар учун бу ер зиёратгоҳ ҳисобланади. Бобокалонимиз ат-Термизийнинг буюклиги шундаки, у Ўз китобларида асосан шу ғояни тараннум этган: “Инсон инсоннинг дЎсти, биродаридир. Инсон инсонга зулм ҳам қилмаслиги, муҳтож дамларда инсон инсонни ташлаб

www.arxiv.uz ҳам қЎймаслиги керак”. Худди шунинг учун ҳам жаҳон халқлари бу маърифатпарвар зотни неча юз йиллар давомида эъзозлаб келяпти. Ҳадиси шарифда айтилган ибратомус сЎзлардан намуналар келтирамиз: Ҳадисда инсон иймони мукаммал бЎлмоғининг уч шарти келтирилган: -тЎғри эътиқодли бЎлмоқ; -кишилар билан яхши муносабатда бЎлмоқ; -киши Ўз устида ишламоғи ва Ўзини ибодат ва тоатда чиниқтирмоғи, лозимлиги айтилган. -“Ватанни севмоқ иймондандир”. -“Аллоҳ Таоланинг рози бЎлиши отанинг рози бЎлишига ва унинг ғазаби ҳам отанинг ғазабига боғлиқдир”. Ҳадисларда айтилишича, гуноҳларнинг энг каттаси “Аллоҳ Таолага ширк келтириш ва ота-онага оқ бЎлиш”. Расули Акрам “Огоҳ бЎлинглар! Шу катта гуноҳлардан бири ёлғон гапирмоқ, туҳмат қилмоқликдир”, деганлар. -“Ким ота-онасини рози қилса унга тубо (жаннат) насиб бЎлиб, Аллоҳ Таола унинг умрини ҳам зиёда қилади”. -“Ота-она кексайган пайтда дуоларини олмаган кишилар хор бЎлади”. Ҳадисларда миллатлараро тотувликка оид фикрлар ҳам кЎп учрайди, масалан: -“Кимки мусулмон мамлакатида яшовчи бошқа динга мансуб кишини ҳақорат қилса, қиёмат куни Ўтдан ясалган қамчи билан саваланади”. -“Кимки сулҳ битими билан яшаётган ғайридинни Ўлдирса, у жаннатнинг бЎйини ҳам ҳидламайди”. Ҳадисларда илм олиш ҳақида ҳам яхши фикрлар билдирилган: -“Илм ибодатдан устундир. Тақво динини тутиб турувчи устундир”. -“Гарчи Чинда бЎлса ҳам илмга интилинглар, чунки илм олишга интилиш ҳар бир мЎминга фарздир”. Имом ат-Термизий ҳадисларидан баъзи намуналарини келтирамиз: -“Ҳар бир маст қилувчи нарса харомдир”.

www.arxiv.uz -“Уч хил дуо шаксиз мустажобдир: мазлумнинг дуоси; мусофирнинг дуоси, отанинг болага қилган дуоси”. -“Қайсингизнинг учта қизингиз ёки учта синглингиз бЎлса, уларга яхшилик қилсангиз, жаннатга кирасиз”. -“Бир-бирингизнинг орангизни узманг, бир-бирингизни орқангиздан айб қидирманг, бир-бирингизни ёмон кЎрманг, бир-бирингизга ҳасад қилманг”. -“Яхши хулқ очиқ юзликдир, эзгуликни ёйиш ва одамлардан азиятли нарсани узоқлаштиришдир”. -“Шарму ҳаё ва тортинчоқлик иймоннинг икки шаҳобчасидир. Б е ш а р м л и к ва с у р б е т л и к эса нифоқнинг икки шаҳобчасидир”. Ҳадислардаги намуналарни давом эттириш мумкин ва лозим. Хулоса шуки, ҳадиси шарифларда айтилган ибратомуз фикрлар асрлар оша мусулмонларни яхши хулқ, одат, инсоф ва виждонийликка чорлаган. Кишилар Ўртасидаги илиқ муносабатларнинг шаклланишига хизмат қилган. Қуръони Каримдан кейинги манба ҳисобланган ҳадисларнинг буюк алломалари Имом ал-Бухорий, Имом ат-Термизий ва бошқалар бизнинг юртдошларимиз бЎлганлигидан ҳақли равишда фахрланамиз.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Мустақиллик изоҳли илмий-оммабоп луғат. Т.: «Фан», 1998. Ал Бухорий (9- 10 бет), Ат Термезий (17 бет), Яссавий (252-253 бет), Қуръон (283-285 бет), Ҳадис (285-286 бет). 2. ЖЎраев У., Саиджонов Й. Дунё динлари тарихи. Т., “Шарқ“, 1998. 3. Журжоний А. Ислом хуқуқшунослиги, ханафий мазхаби ва Ўрта Осиё фақихлари. Т., 2002 й. 4. Хасанов А.А. Макка ва Мадина тарихи. Т., 1992. 5. Ислом. Справочник. Т., 1989. 6. Эгамбердиев Н. Қуръоннинг тузилиши ва унинг мусулмонлар ҳаётидаги тарихий роли. Ўша тЎплам. 16-23 бет. 7. МЎминов А. ЮлдошхЎжаев Х, Рахимжонов Д, Комилов М, Абдусатторов А, Орипов А. Диншунослик. Дарслик, Т., Мехнат, 2004. 8. Мухтасар (Шарият қонунларига қисқача шарх) Т., 1994 й. 9. МЎминов А. Имом Аъзам Абу Ханифа. Мулоқат журнали №7-8 1994. 10. Караматов Қуръон ва Ўзбек адабиёти. Т., 1993 11. Қодиров З. Имом Аъзам хаёт йЎли ва фиқҳ усуллари. Т., 1999. 12. Мансур А. Иброхимов Н. ТЎхлиқов Н. Илми маърифат нури. Т., Миллий энциклопедияси. 1998 й. 13. Қуръони Карим. Ўзбек тилидаги изоҳли таржима. Таржима ва изоҳлар муаллифи А.Мансур. Т., 1992. 14. Абу Исо Термизий. Сахиҳи Термизий. Т., 1993. 15. Исмоил ал Бухорий. Хадис. 1-4 жилдлар. Т., 1991-1997 йиллар. 16. Исмоил ал Бухорий. ал-Адаб ал-Муфрад, (адаб дурдоналари). Т., 1990. 17. www.ziyonet.uz 18. www.pedagog.uz

O'xshashlar

Араб яримороли, араблар ва исломнинг пайдо бўлиши хақида тарихий маълумот

Ўрта асрлар тарихи курсининг предмети, манбалари ва ўрганиш ахамияти

Узбекистон тарихи фанининг предмети, назарий-методологик асослари, манбалари ва ахамияти

Ислом дини

Ўзбекистон тарихи фанининг предмети, назарий-методологик асослари, манбалари ва уни ўрганишнинг аҳамияти