Араб яримороли, араблар ва исломнинг пайдо бўлиши хақида тарихий маълумот - Tarix - Referatlar

Араб яримороли, араблар ва исломнинг пайдо бўлиши хақида тарихий маълумот

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5 KB

Ko'chirib olish

Араб яримороли, араблар ва исломнинг пайдо бўлиши хақида тарихий маълумот Режа: 1.Арабистон табиати, аҳолиси ва унинг машғулоти. 2.Муҳаммад пайғамбар (с.а.в.) ва Исломнинг пайдо бўлиши 3.Тўғри йўлдан борган халифалар (хулафои рошидин) 1

Маълумки, Ислом динининг асосий халқи қолоқ, бадавий, бутпараст бўлган Марказий ва Шимолий Арабистонда вужудга келиши ҳар бир мусулмон, ҳатто, му- сулмон бўлмаган киши учун ҳам ақл бовар қилмайдиган бир мўъжизадир. Жанубий Арабистондаги Яман давлати денгаз ва қуруқликдаги савдо-сотиқ ишларида ривожланган, Қизил денгиз ва Ҳинд океани бўйлаб ўтадиган кемалар тўхтайдиган, Сурия ва Мисрдан карвон йўллари келиб тақаладиган марказ, сув иншоотлари ривожланган, яккаҳокимлик ҳукм сурган мамлакат эди. Шунга қарамасдан, Ислом Жанубий Арабистонда эмас, Марказий, Ғарбий ва Шимолий Арабистонда вужудга келди. Кўчманчи араблар саҳроларда чодир қуриб, шаҳарликлар фақат савдо-сотиқ ва ҳаж қилувчилардан тушган даромад билан яшаганлар. Яриморолнинг ўтроқ халкдари орасида қабилачилик тузуми сақланиб қолган эди. Қабилалар мустақил бўлиб, баъзан қўшилиб иттифоқ бўлишар, баъзан тезда ажралиб кетишарди. «Араб» сўзини «саҳройи» ёки «кўчманчи» деб тушуниш мумкин. Туякаш- бадавий (саҳролик) араблар турмуш тарзи жуда ибтидоий бўлиб, улар Араб ярим- оролида тахминан эрамиздан олдинги XI асрда пайдо бўлганлар, шунинг учун бу ер Араб яримороли дейилади. Саҳродан фақат туя орқали ўтиш мумкин бўлган. У 250—300 кг қадар юкни кўтариш қобилиятига эга, бир кунда 160 кмга қадар йўл боса олган, бу 57° гача бўлган иссиққа беш кунгача сувсиз юриши мумкин бўлган ҳайвондир. Туякашлик ниҳоятда ривожланган бўлса ҳам, туя ҳарбий ишларда қўлланилмаган эди. Ўн олти аср давомида маҳаллий бадавийлар яриморолда ўзларининг ҳеч қандай йирик давлатларини тузмадилар. Яриморол чегарасида пайдо бўлган Набатийлар давлати (106 й. Рим империясига қўшиб олинган), Палмира шақар-давлати (унинг гуллаган даври 260 йил бўлган, 270—273 йиллари Аврелиан томонидан вайрон қилинган) бадавийлар томонидан асосланмаган. IV—V асрларда румлар (византияликлар), эронликлар ва яманликлар асос солган яна учта давлат бўлган: 1) ғассонийлар, III асрда Жанубий Яманда ташкил топиб Ҳурон, Иорданиянинг шарқи, Финикия, 2

Ливан ва Фаластинни ўз ичига олган, пойтахти Ҳира шақри бўлган, румликларга хизмат қилган; 2) лахмийлар (602 йилгача) ички Арабистонда вужудга келган; 3) кин-дийлар давлати, пойтахти Ҳазрамавт шаҳри бўлган. Араб қабилалари жуда кўп маблағларини ўзаро урушларга сарфлаган эдилар. Бу уларни ниҳоятда кучсизлантириб қўйган ва Ислом ғояси тез тарқалишига имкон туғдирган эди. Бадавий арабларнинг моддий аҳволи ночор бўлган. Улар табиат инжиқликларига қарши курашишда ожиз бўлганлар. Кўплаб чорва ҳайвонларига эга бўлсалар ҳам, турмуш тарзи бу ҳайвонларни узоқ ушлашга имкон бермаган. Баъзи кучли қабилалар ўз ерларидан ўтган савдогарлардан бож олиб ҳам турганлар, баъзи бадавийлар эса Рум (Византия) ва Эронга муҳожир бўлиб кетиб, уларнинг қўшинида ёлланиб аскарлик қилиб яшаганлар. Бадавийларча яшашнинг энг яхши йўлларидан бири ўтроқ деҳқонларни талаш ёки бошқа кўчманчиларга ҳужум қилиш бўлган. Бу ҳолда чорва моллари қў л дан-қўлга ўтиб турса ҳам, қабилалар бойлиги кўпаймаган. Бунинг устига табиат офатлари ҳам бўлиб турган. Адабиётларда ёзилишича, эрамизнинг биринчи минг йиллигида Араб яриморолида ёғингарчилик секин-аста кўпайиб борган. Бундан ташқари, саҳрода яшовчилар ҳокимияти кучсизланиб қолган, маданий тараққий этган жойларга кириб бориш билан ҳам ўз модций аҳволини яхшилашлари мумкин эди. Бошқача айтганда, аҳоли ҳаётида иқлим шароити ва моддий сабабларга қараганда сиёсий сабаблар катта роль ўйнаган. Масалан, Жанубий Ямандаги машҳур Мариб тўғони 450 йили вайрон бўлади, Жанубий Яман подшоҳлиги атрофдаги қабилаларни таклиф этиб, уни тузатади. 542 йили тўғон яна вайрон бўлади, у маҳаллий бойлар томонидан яна тикланади. 570 йилдаги тўғоннинг қайта вайрон бўлишидан кейин уни тузатиб бўлмади. Бундан мамлакатга жуда катта зарар етди. IV аср охирида бадавийлар қайтадан ярим орол жанубида катта майдонни босиб олиши аҳолининг кўпчилик қисмини кўчманчилик ҳаётига қайтишга олиб келди. Араб ярим- оролининг ғарбида Қизил денгиз соҳиллари бўйлаб чўзилган Ҳижоз вилояти бу даврда иқ т исодий жиҳатдан бир мунча ривожланган эди. Бу ердан ўтадиган карвон йўли IV аср ўрталарида жанубда Яман орқали Ҳабашистон ва Ҳиндистонни, 3

шимолда Сурия орқали Миср, Византия (Рум) ва Эронни боғлаган эди. Ҳижознинг энг йирик қадимий шаҳри Макка йирик савдо-сотиқ ва диний маросимлар марказига айланди. 500 йил охирига келиб, бу шаҳарни қурайшийлар босиб олиб, унинг яқинида яшайдиган Кинона қабиласи билан шартнома тузади. Шимолдан жанубга қараб кетиб, Қизил денгизни Эрон билан боғлайдиган йирик савдо йўли туташтирилди. Жазирама иссиқ, бағри тоғу тошлар билан ўралган ҳосилсиз водийда жойлашган Макка авваллари битта Замзам булоғи туфайлигина яшарди. Кейинчалик бу булоқ муқаддас сувга айлантирилди. Макка Птолемей томонвдан тилга олинган қадимий шаҳардир. Шаҳарни қурайший уруғларидан бўлмиш зодагонлар бошқарар эди. Шаҳар Ҳабашистондан ёллаб келтирилган ҳабашлар томонидан мудофаа қилинарди. Кейинчалик уларга қўшни қабилалардан ёлланганлар ҳам қўшилди. Макканинг кўпчилик аҳолисини қурайший бўлмаган араблар, бошқа юртликлар, қуллар ташкил этган, Маккага ёз ва қиш фаслларида катта карвонлар юборилиб туриши ҳақида ривоят Қуръоннинг қурайш сурасида тилга олинган. Карвон савдоси сиёсий тартиб ўрнатиш, маълум йирик намояндаларни етишиб чиқишига олиб келди. Савдо-сотиқ асосан мол айрибошлаш орқали бўлса ҳам, Маккада Византия ва Эрон тангалари ҳам муомалада юрарди. Чет эл савдогарларининг кўплаб кириб келиши Макка халқининг дунёқарашини ўзгартирди. Четдан турли диний тушунчалар кириб келди. Макка ҳоким табақаларининг бирдамлиги, бетарафлиги туфайли ташқаридан бўладиган ҳужум ва ички ўзаро ихтилофлардан холи эди. Ундан 450 км Шимолда жойлашган Ясриб (Мадина)да эса IV аср охирларида қабилалараро қон тўкиш кучайган эди. Шундай қилиб, савдо маркази сифатида ва атрофдаги қабилаларга таъсири жиҳатидан Макканинг бошқа шаҳарларга нисбатан мавқеи катта эди. Маккада Каъба ибодатхонаси мавжуд бўлиб, ундаги қоратош ва уч юздан ортиқ қабила худоларининг бутлари туфайли бу шаҳар атрофдаги жуда кўп қабилалар халқлари учун муқаддас шаҳар ҳисобланарди. Ўша даврда кучли давлатлар бўлган Византия би лан Эрон ўртасида Яманни қўлга киритиш ва карвон йўлларини ўз қўлига олиш учун кураш кетади. Яман 4

сосонийлар ҳукмронлигига ўтган даврларда (572—628) Форс кўрфази орқали Ҳиндистонга борадиган савдо йўли ривожлана бошлади ва Ҳижоз орқали ўтган савдо йўли инқирозга учради. Бу ҳолат Ҳижоз шаҳарлари ва араб қабилалари ҳаётига маълум таъсир кўрсатиб, ижтимоий-иқтисодий тангликларнинг бошланишига сабаб бўлди. Макка ва бошқа шаҳарларда синфий қарама- қаршиликлар кескинлашди. Макка зодагонлари ўз ҳокимиятини мустаҳкамлаш ва иқтисодий тангликдан қутулиш йўлларини қидира бошладилар. Маълумки, яҳудийлик дини (иудаизм) милоддан аввал бир мингинчи йиллар бошларида Фаластин (Қуддус)да вужудга келган. Арабистон яриморолида кўчиб юрган яҳудий қабилалари милоддан аввалги XIII асрда Фаластинни босиб олиб, яҳудий давлатини тузганлар. Яҳудийлик ана шу қабилаларнинг диний урф-одати ва Фаластин халкларининг айрим эътиқодларини ўзида мужассамлаштирган диндир. Кейинчалик бу дин дунёнинг бир қанча давлатларига тарқалиб, ҳозиргача яшаб келмоқда. Насоро (христиан) дини эса I асрнинг иккинчи ярмида Рим империясининг шарқий қисмида яшовчи яҳудийлар ўртасида пайдо бўлган ва биринчи ўн йил- лиқдаёқ бошқа этник гурухлар орасида тарқалган. Насороликнинг тез ёйилишига сабаб, у қулларнинг, умуман эзилган омманинг мавжуд тартиб ва қулдорлик тузумига қарши норозилигани ифодалаган. Насоро динининг шаклланишида яҳудийликнинг кўп ғоялари, қадимги шарқ динларига хос айрим тасаввурлар, хусусан, садақа бериб, гуноҳдан халос бўлиш, илоҳий халоскорлар ҳақидаги тасаввурлар асос бўлган. Бу дин Араб яримороли халқлари орасида ҳам кенг тарқалган эди. Яҳуди йли к Яман араблари ўртасида кенг тарқалган бўлиб, яҳудийликка эътиқод қилувчи қабилалар Марказий ва Ғарбий Арабистоннинг айрим воҳаларида ҳам бор эди. Насоро дини эса, асосан, Араб яриморолининг шимолий қисмида Сурия, Фаластин, ал-Жазира (Месопатамия — имки дарё: Фурот ва Дажла оралиғи)да яшайдиган араб қабилаларининг айримлари ўртасида тарқалган эди. Шундай қилиб, яҳудий ва насоро динлари уларнинг айрим мазҳаб ва оқимлари Исломдан оддин араб қабилалари орасида тарқалган ва етарли мавқеига эга бўлган. 5

Яҳудийлик ва насороликнинг анча таъсирига қарамай, у кўп худога ишонишда араб маданиятининг шимолий томонларига таъсир кўрсатолмаган эди. Араб қабилаларини бирлаштириш, ягона давлат тузиш учун кўпхудоликни, санамларга сиғинишни тугатиш ва яккахудолик эътиқоди лозим эди. Исломдан олдин ҳанифалар (якка Худога ибодат қилишни тарғиб қилувчилар) пайдо бўлиб, ҳар хил қабила худоларига, бут-санамларга эмас, ягона Худога (Аллоҳга) ишониш, унга ибодат қилишга даъват этган эдилар. Ҳанифалик IV аср Эхири — V аср бошларида Араб яриморолининг бир қанча вилоятларида тарқалган эди. Мана шу оқим ибтидоий муносабатлар емирилаётган ва давлат юзага келаётган бир даврда тарқоқ араб қабилаларининг ягона давлатга бирлашишга бўлган интилишларини ўзида акс эттирди. Қуръон ва бошқа диний асарларда Исломдан аввалги давр «жоҳилия» (нодонлик, жохиллик) деб аталади. У даврдаги санамлардан бизгача ёдгорликлар етиб келмаган. Исломгача маккаликларнинг энг муқаддас тавоф қиладиган жойи Каъба бўлган. Унинг атрофига кўпчилик араб худоларининг санамлари ўрнатилган ва бу Каъбани умумараб муқаддас жойига айлантирган. Исломдан кейин унинг атрофидаги санамлар йўқ қилиб ташланган ва у мусулмонларнинг ягона тавоф қиладиган ва унга қараб намоз ўқийдиган муқаддас жойига айлантирилган. Араб яриморолида тараққиёт Эрон ва Юнон — Рим маданиятига нисбатан анча орқада бўлган, бунга қарама-қарши ўлароқ, Миср, Сурия ва Ироқ анча тараққий этган ўлкалар бўлган. Аммо қадимги Яманнинг тараққиёт даражаси анча юқори турган, ҳатто у ўзининг ёзувига ҳам эга бўлган. Араб ёзуви масаласига келсак, эрамизгача мингинчи йилнинг ярмидан бошлаб жанубий арабларда ёзув маданияти пайдо бўлган. Арабларнинг ўз мустақил ёзуви эрамизнинг IV асридан бошланди (лахмийлар подшоси Имруул Қайс даврида ан- Намарда 328 йили ёзилган ёзув), яна 515 ва 563 йиллардаги ёзувлар ҳам маъ лум. Маккаликлар ўзларининг дипломатик ва савдо ишларида араб тилидан фойдаланганлар. Ҳеч шубҳасиз айтиш мумкинки, араб яҳудийларида ўз муқаддас китоблари — Таврот ва араб насороларида ўз Инжиллари бўлган, лекин Инжилнинг арабча таржимаси VIII асрдан олдин бўлмаган. 6

Исломгача бўлган арабларда санъат обидалари деярли йўқ деса бўлади. Аммо шеърият кенг қулоч ёйганлиги маълум. Қасида, ҳажв, васфий шеърлардан жуда кўп намуналар сақланиб қолган. Қасида араб шеъриятида Муҳаммад (с.а.в)дан 150 йиллар илгари пайдо бўлган. Қасидаларда қабила бошлиқлари мақталган, ҳар бир шоир ўз қабиласининг шуҳратини оширишга ҳаракат қилган. Душман қабила бошлиқларини ҳажв тиғига олган, баъзан ўз қабиласи ва унинг бошлиғини ҳам қаттиқ ҳажв қилиб, бошқа қабилаларга сотилиб кетган шоирлар ҳам бўлган. Қасидада шоирлар ўзининг саҳродаги саёҳати, кўчманчилар яшаган манзиллари, у ерда ўз маҳбуби билан кечирган ҳаёти ҳақида ёзади. Қасиданинг васф қисмида эса ўз туясига минган ҳолда саҳрода саёҳат қилиб, овчилик, саҳро мўъжизалари ҳақида ҳикоя қилади ва туяни мақташга юзлаб байтлар бағишлайди. Бадавий шоирлар яратган бувдай қасидалар сони ниҳоятда кўп бўлган. Манбаларда кўрсатилишича, Исломгача бўлган шеъриятнинг йирик бир вакили араб алифбосининг ҳар бир ҳарфига қофияланган мингтадан — жами 28 минг қасидани ёд билган. Иккинчи бир киши ҳаммасининг исми Амр бўлган юзта шоир қасидасини ёд билган. Араб шоирлари ўз қасидаларини ёзишда санъат ва маҳорат кўрсатганлар. Масалан, араб алифбосининг ҳар бир ҳарфига қофияланадиган алоҳида-алоҳида қасида ёзиш, нуқтасиз ҳарфлардан иборат қасида ёзиш кабилар. Жоҳилия давр шеъриятининг энг дурдонаси еттита шоир томонидан яратилган ва «муаллақот» номи билан шуҳрат қозонган еттита йирик қасидадир. Бу шоирлар: Имруул Қайс, Тарафа ибн ал-Абд, Зуҳайр ибн Абу Салмо, Лабид ибн Рабиъа, Амр ибн Кулсум, ал-Хорис ибн Ҳаллаза ва Антара ибн Шаддодлардир. Албатта, кўчманчилик ҳаёти маданий тараққиётга имкон бермас эди. Бунинг учун ўтроқ яшашга ўтиш ёки ўтроқ ҳаёт кечирувчи, тараққий этган халқлар ғоясини қабул этиш керак эди. Бадавийлар ҳаётида қатьий интизом йўқлиги ва уларда узоққа мўлжалланган тадбирларни ишлаб чиқиш қобилияти йўқииги яриморолнинг янги ўзгаришларга ўтишига тўсқинлик қиларди. Исломгача бўлган арабларда қабилалар ўртасида ўзаро тўхтовсиз урушлар, эркакларнинг қирилиб кетиши натижасида оиладаги қашшоқлик, қиз туғилса, тириклай кўмиб юбориш, ичкиликбозлик, қимор, қароқчилик ва бошқа жуда кўп 7

ёмон одатлар авж олган эди. Худди мана шундай бир шароитда, бир қолоқ мамлакат — Араб яриморолида Ислом динининг вужудга келиши ва уни дунёдаги сиёсий, иқгисодий жиҳатдан арабларга нисбатан бир қанча устун турган давлатлар халқлари томонидан тез вақтда қабул этилиб, тарқалиб кетиши ҳақиқатан мўъжиза эди. Иккинчи савол баёни: Ислом динининг асосчиси, «Аллохнинг элчиси» (расулуллоҳ), «пайғамбарларнинг энг охиргиси» (хотам-ун-набийин) Муҳаммаднинг (с.а.в) болалик ва ёшлик йиллари ҳақида жуда кам маълумотлар бор. У зотни 570 йилда туғилган деб кўрсатаб келинмоқда. У киши ёшлигидаёқ етим қоладилар, оталари Абдуллоҳ пайғамбар туғилмай туриб вафот этган. Оналари Омина эса олти ёшликларида оламдан ўтган. Икки йилдан кейин у кишини ўз тарбиясига олган (ота томондан) бувалари Абдулмутталиб ҳам вафот этади. Ёш етимни амакилари Абу Толиб ўз тарбиясига олди. Бувалари ва амакиларига пайғамбар (с.а.в) умрбод миннатдорчилик билдириб, улар номини меҳр-муҳаббат билан тилга олганлар. Ўн икки ёшида Муҳаммад (с.а.в) Абу Толибнинг савдогарчилик билан Сурияга қилган узоқ сафарида ҳамроҳ бўлганлар. Бу биринчи сафарда Муҳаммад (с.а.в) ўзларига бутунлай ёт бўлган насоро, яҳудий ва бошқа динларга тегишли жамоалар билан танишадилар. Бу у зот туғилган ва вояга етган будпарастлик уруғ- қабилачилик муҳитига бутунлай қарама-қарши ҳаёт эди. Мана бу янги ҳаёт билан танишиш ёш Муҳаммадда ўчмас таассуротлар қолдирди ва кейинги бутун ҳаётларида доимо кучайиб борган ва охир уни янги дин асосчисига айлантирган бир руҳий ҳолатни юзага келтирди. Муҳаммад (с.а.в) 21 ёшга тўлганларида Макка жамоалари орасида амин (ишончли, садоқатли) деган номни оладилар ва Абу Толибнинг хоҳиши билан Макканинг бой беваси Хадича бинти Ҳувайлид ибн Асадга савдо хизматчиси бўлиб ишга кирадилар. Хадичанинг савдо ишларини бошқарган Муҳаммад (с.а.в) иккинчи марта Сурияга сафар қилиб, Ҳалаб ва Дамашқ шаҳарларида ҳам бўладилар. Турли диний жамоалар, айниқса, яҳудийлик ва насоролик билан янада 8

яқинроқ танишиш, уларнинг ҳаёт тарзи ва ғояси билан яқинлашиш туфайли Муҳаммад (с.а.в)нинг маънавий тажрибалари ошиб, руҳий тушунчалари кенгайди. Насоро коҳинлари билан махсус учрашиб, суҳбатлар қилдилар. Яҳудий ва насороликда умумий бўлган бош ақида — яккахудолик таълимоти Муҳаммад (с.а.в)да бир Худога ишониш ғояларининг такомиллашувига сабаб бўлди. Яҳудийлар ва насоролардаги бир-бирини тан олмаслик, «Йўлдан озишда» бир- бирларига душманлик муносабатида бўлишлари Муҳаммадга (с.а.в) Худога етишиш учун ҳақиқий йўл топишга қўшимча туртки бўлди. 595 йили Муҳаммад (с.а.в) Хадичага уйландилар. Хадича 40 ёшда бўлиб, аввал икки марта турмуш қурган бўлади. Улардан икки ўғил ва бир қиз бўлган эди. Хадича Муҳаммаддан (с.а.в) икки ўғил ва тўрт қиз кўрган эди. Тўнғич ўғли Қосим и кк и ёшида, иккинчи ўғли Абдуллоҳ гўдаклигида вафот этиб кетишган. Қизлари Зайнаб, Руқайя, Умм Кулсум ва Фотима бўлиб, улардан фақат Фотима пайғамбар авлодларини давом эттирди. Муҳаммад (с.а.в) билан Хадича ўртасида муҳаббат афсонага айланиб кетган. Хадича атрофидагилар ичида биринчи бўлиб, унинг пайғамбарлигини тан олади, уни қўллаб-қувватлаш учун ўзининг куч-ғайрати ва мол-мулкини аямайди. Муҳаммад (с.а.в) ҳам Хадичага жуда ҳурмат билан қараганлар, унга доим миннатдорчилик билдириб, 25 йил Хадича билан бирга яшаб, бошқа ҳеч қизга уйланмаганлар. Қирқ ёшларида, 610 йиллардан бошлаб Муҳаммад (с.а.в) ҳаётларида диний фикр этиш ва янги таълимот ахтариш кучая бошлайди. У кишвдаги ҳис-туйғулар мисли кўрилмаган даражага кўтарилади. Муҳаммад (с.а.в) баъзан Маккага яқин Ҳир ғорига бориб, ўз диний ғоялари билан вақтан танҳо бедор ўтказадилар. Ана шундай пайтлардан бирида Жаброил келиб, у зотга одамларга ҳақ Аллоҳнинг гапини «ўқиб бер» деб буюради. Мана бу пайғамбарлик ваҳйи келиши эди. Шундан кейин у зот Маккада диний таълимотни бошлайдилар ва ўзлари Аллоҳдан ваҳйи олаётганларини эълон қилдилар. Уларнинг пайғамбарлигини биринчи бўлиб Хадича тан олади, кейин амакиваччалари Али ибн Абу Толиб, асранди ўғиллари Зайд ибн Ҳорис эътироф этишди. Кўп ўтмай Макканинг энг нуфузли савдогарларидан Абу Бакр, аз-Зубайр, 9

Талҳа, Саъд ибн Абу Ваққос, Абдураҳмон ибн Авф, Усмон ибн Аффонлар пайғамбар (с.а.в) таълимотларига қўшиладилар. Муҳаммад (с.а.в) издошлари жамоаси дастлаб 50 кишидан ошмаган. Макканинг қолган аҳолиси, айниқса, нуфузли курайшийлар Муҳаммад (с.а.в) таълимотига очиқдан-очиқ қарши чиқдилар. Бунинг натижасида у кишининг тарафдорларидан 11 хонадон (оилалари билан) тезда Ҳабашистонга кўчиб кетишган. Янги диний жамоага жасурлиги, куч-ғайрати билан машҳур бўлган Ҳамза билан Умарнинг қўшилиши унинг мавқеини оширди. Шу билан бирга қурайш зодагонларининг Муҳаммад (с.а.в) ва уларнинг тарафдорларига душманлиги ҳам кучайди. 610—620 йиллар давомида Макканинг анъанавий бутпараст жамоалари билан янги дин тарафдорлари орасида тўхтовсиз кураш кетади. Бу кураш 620 йили Хадича, сўнгра Абу Толибнинг вафотидан кейин янада кескин тус одди. Яқин ёрдамчиларидан жудо бўлган ва ўз қабиласи томонидан рад этилган Муҳаммад (с.а.в) Маккадан 100 км шарқда жойлашган Тоифда ўзларига ёрдамчи топишга уриндилар. Лекин бу фойда бермади. Маккага ҳар йилги анъанавий бутпарастлик зиёратига келган Ясриб (Мадина)лик авс ва ҳазраж қабилалари вакилларидан 12 киши пайғамбар (с.а.в) билан учрашиб, уларга сбдиқлик биддиришади, у кишининг таълимотини қабул қилишади, ёрдам беришга ваъда қилиб, Ясрибга кўчиб кетишга даъват этишади. Кейинчалик булар ансорлар (пайғамбар ёрдамчилари) деб атадцилар. Навбатдаги зиёратда 70 та ясрибликлар Муҳаммадга (с.а.в) қасам ичиб, Исломни қабул қилдилар ва уни жонлари билан сақлашга қасамёд қиддилар. Пайғамбарга Ислом ғоялари Ясрибда қулай шароит топгани очиқ-ойдин бўлди ва у ерга кўчиб кетишга қарор қилдилар. Чунки Маккада пайғамбар ва тарафдорлари ҳаёти хавф остида бўлиб, улар жисмоний йўқ қилиниши мумкин эди. Аввал Муҳаммад (с.а.в) издошлари (асҳоблар) ўз оилалари билан қурайш зодагонларидан махфий равишда гуруҳ-гуруҳ бўлиб кўчдилар. Охирида пайғамбар оила аъзолари ва яқин кишилари билан кўчдилар. Бу машҳур ҳижрат 26 июл 622 йили юз бериб, шу йил мусулмон ой йилининг биринчи куни деб қабул қилинган ва ҳозиргача мусулмон давлатларида расмий тақвим бўлиб келмоқда. Муҳаммад (с.а.в) кўчиб келганларидан кейин Ясриб шаҳри Мадина аннабий 10

(Пайғамбар шаҳри) номини олди. Муҳаммад (с.а.в) Аллохнинг элчиси (расулуллоҳ), одамларга илохий йўл-йўриқ ва қонунларни етказувчи пайғамбар деб танилдилар. Мадинада пайғамбар атрофларида бирлашган муҳожирлар ва ансорлардан иборат мусулмонлар жамоаси (уммат) вужудга келди. Бу жамоа Арабистонда азалдан ҳукм суриб келган қон-қариндошлиқдан иборат уруғ- қабилачилик жамоаси бўлмай, ягона диний таълимот асосида вужудга келган эди. Бу жамоага ким Исломни қабул қилса, аъзо бўлаверарди. Уммат диний руҳцаги ташкилот бўлиб, Муҳаммад алайхиссалом унинг ҳам диний, ҳам дунёвий, ҳам ҳарбий раҳбари эдилар. Ҳижратдан сўнгги бир неча йил давомида Муҳаммад (с.а.в) жамоасига Мадинанинг ҳамма араб (аниқроғи, бутпараст) аҳолиси аъзо бўлиб кирди. Ҳижратнинг иккинчи йили пайғамбар қиблани ўзгартирдилар, аввал Байтулмуқаддас (Иерусалим)га қараб намоз ўқилган бўлса, энди Макка ибодатхонаси Каъбага қараб намоз ўқишга тарғиб қилдилар. Бу фақат Мадина яҳудийларига қарши кураш натижаси бўлиб қолмай, шу билан бирга Муҳаммаднинг (с.а.в) бутун Ғарбий Арабистоннинг бош шаҳри Маккани ўзига бўйсундириш учун бўлган мақсадини акс эттирарди. Маккаликларга қарши уюштирилган иқтисодий уруш, улар фаровоглтгининг асосий манбаи бўлган савдо кархонлари қатновини йўлдан чиқариш ҳам шу мақсадни кўзда тутган эди. 624 йили Бадр қудуғи олдида ҳақиқий ҳарбий жанг бўдди, бувда маккаликлар мағлубиятга учрадилар. 625 йили Ухуд тоғи этагида бўлган жангда маккаликлар мадиналиклар қўшинини тор-мор қилиб ғалаба қозондилар. 626 йили эса маккаликлар мадиналикларга узилкесил зарба бериш мақсадида Мадина жамоасига қарши йирик жангга отландилар ва бу билан ўзларининг карвон йўлларини тўла хавфсизлигини таъминламоқчи бўлдилар. Улар бадавий қабилалари ва Маккадан қувилган ва Ҳайбар воҳасида бошпана топган яҳудийлар билан иттифоқ туздилар. Муҳаммад алайҳиссалом узоқ қамал шароитига тайёрландилар, шаҳар атрофига чуқур хандақлар қаздириб, у ерларга камончи ўқчилар жойлаштирилди. Бу Арабистонда аввал маълум бўлмаган 11

янги ҳарбий усул маккаликлар кучининг бош зарбдор қисми бўлмиш отлиқларни пароканда қилди. Шаҳарга тўғридан-тўғри ҳужум қилиш режаси барбод бўлди. Қаҳратон қиш ва изғирин шамоллар шаҳарни қамал қилувчиларнинг тинкасини қуритди, улар ўртасида низолар бошланди. Натижада Мадина қамали бекор қилинди ва ғалаба Мадина жамоасини жипслантирди ва унга янги бадавий қабилаларини қўшилишига сабаб бўлди. Ҳижрийнинг 6-йилида маккалик қурайш зодагонлари мавжуд муаммоларни келишув йўли билан ҳал этиш учун Муҳаммад (с.а.в) билан тенгма-тенг музо- карага ўтишга мажбур бўлишди. Худайбияда битим тузилиб, унга биноан маккаликлар келаси йили Мадина мусулмонларининг Каъба зиёратларига келишларига тўсқинлик қилмаслик, улар Маккага келган кунларда уч кун шаҳардан ташқарига чиқиб туриш мажбуриятини олдилар. Мадиналиклар ҳам бундан буён Макка карвонларига тегмаслик мажбуриятини олдилар. 628 йили муҳржирлар ва ансорларнинг Маккага зиёрати тамом бўлгандан кейин, маккаликлар Муҳаммад (с.а.в) уларнинг шаҳарларига тажовуз қилаётганига ишонч ҳосил қилдилар, бу ҳам маккаликлар сиёсий таъсирлари заифлашиб боришига хизмат қилди. Мана шундай шароитда Макканинг энг кўзга кўринган ҳукмрон доиралари Муҳаммад (с.а.в) жамоаси билан алоқани кенгайтириш ва мустахкамлашга ҳаракат қила бошладилар. Шу дамда Мадинадаги мусулмон жамоаларига қарши курашнинг етакчиларидан бири Абу Суфён Муҳаммад (с.а.в) тарафига ўтиб кетди. 630 йили Макка жангсиз Муҳаммадга (с.а.в) таслим бўлди. Тантана билан шаҳарга кириб келган пайғамбар маккаликларга аввал берган ҳамма ваъдаларини бажардилар. Макка Исломнинг диний марказига айланди. Каъба ичидаги мажусий бутлар ва санамлар тантанали равишда бузиб ташланди, у янги диний энг муқаддас саждагоҳга айлантирилди, бу ерга ҳаж қилиш Исломнинг асосий фарзларидан бири деб эълон қилинди. Бу Муҳаммад (с.а.в) жамоасининг бадавийларга нисбатан таъсирини кучайтирди ва улар ўртасида Исломни кенг ёйишда муҳим аҳамиятга эга бўлди. Кейинги 631 йили (ҳижрий тўққизинчи йили) араб-мусулмон тарихига 12

«элчилар йили» номи билан кирди. Ривоятларга кўра, бутун Араб ярим оролининг бадавий қабилалари бирин-кетин ўзларининг Исломни қабул қилганликлари ҳақвда Мадинага — Муҳаммад (с.а.в) ҳузурига элчиларини юбора бошладилар. Лекин қаршилик кўрсатувчилар ҳам йўқ эмас эди. Масалан, Тоифнинг сакиф қабиласи ҳавозин қабиласи билан биргаликда Муҳаммад алайҳиссалом тарафдорларининг бирлашган Мадина—Макка жамоасига қарши қуролли кураш олиб боришга ҳаракат қилдилар, лекин Ҳунайн водийсида мусулмонлар ва уларга итгифоқчи бўлган бадавий қабилалари томонидан тамоман тор-мор қилиндилар. Бу ғалабадан кейин мусулмонлар ҳеч қи-йинчшшксиз Тоиф шаҳрини ишғол қилдилар ва энг аввало у ердаги ал-Лот маъбудасини бузиб ташладилар. Ҳунайн жанги ва Тоифга юриш Муҳаммад (с.а.в) ҳаётида охирги икки йилдаги энг йирик ҳарбий тўқнашув эди. Бошқа баъзи жойлар, айниқса, шимолдаги ерлар кичик юришлар ёрдамида бўйсундирилди. Ҳижратнинг ўнинчи йили муқаддас зулҳижжа ойининг 8-куни (632 йил 7 март) Муҳаммад (с.а.в) ҳамма оила аъзолари билан бирга биринчи ва охирги марта Мадинадан Маккага ҳаж зиёратига бордилар. Бу зиёрат Исломда «Буюк ҳаж» (ал- ҳажж ал-акбар) номи билан тилга олиниб, тариҳда «видолашув ҳажжи» (ал-ҳажж ал-вадоъ) деб юритилади. Бу ҳаж зулҳижжанинг 8—12 кунлари бўлиб ўтган. Пайғамбарнинг бу зиёратлари Макканийг Ислом диний маркази сифатидаги мавқеини узил-кесил ҳал этди. У Исломнинг бошқа диндагиларга ман қилинган диний ҳаж маросими ўтказиладиган муқаддас шаҳри бўлиб қолди. Ўшандан буён ўтган барча асрлар давомида мусулмонлар Маккани зиёрат қилиб келмоқдалар. Ана шу зиёратдан уч ой ўтгач Муҳаммад пайғамбар (с.а.в.) Мадинада вафот этдилар ва ўз ҳужраларига дафн қилиндилар. Кейинчалик пайғамбар мақбаралари шу ерда қурилган кат т а масжид ичига олинган ва мусулмонларнинг зиёратгоҳига айлантирилган. Ислом дини насоролик ва буд д ий дин билан бир қаторда дунёда энг кўп тарқалган динлардан биридир. Ҳозир ер юзида мусулмонлар, бир миллиард 400 мил-лион кишидан иборат. Насоролар эса икки миллиард 200 млн. Демак, Ислом дунёда иккинчи ўринда турадиган йирик диндир. Жаҳоннинг 172 мамлакатида 13

мусулмонлар бор. Хорижий Осиё мамлакатларида 510 млн. мусулмон бўлиб, бу ер юзидаги мусулмонларнинг 67,7 фоизини ташкил этади. Шулардан 26,8 фоизи Ғарбий Осиёда, 46,3 фоизи Жанубий Осиё, 27,2 фоизи Жанубий-Ғарбий Осиёда, 2,7 фоизи Шарқий Осиёда яшайди. Мусулмонларнинг энг кўпи Индонезия, Ҳиндистон, Покистон ва Бангладешда яшайди. Мусулмонлар Оврўпо давлатлари, Америка қитъа с ида, Японияда, Австралия ва Фижи оролларида ҳам яшайди. Дунёнинг 30 дан ортиқ мамлакатида Ислом давлат дини деб қабул қилинган. Ислом сўзи арабча «Аллоҳга ўзини таслим қилиш, топшириш, итоат этиш, бўйсуниш, ҳамда «Ислом дини» маъноларини билдиради. Шунинг учун бу динга ишонувчиларни арабчада «муслим» (кўплиги— «муслимун»), эронликларда —«мусалмон», ўзбекларда — «мусулмон», қирғиз ва қозоқларда — «мусурмон» каби номлар билан аталиб келмоқца. Киши: «Ло илоҳа иллаллоҳу Муҳаммад ур- расулуллоҳ» («А л лоҳ д ан бошқа маъбуд йўқ, Муҳаммад унинг пайғамбаридир») иборасини айтгандагини мусулмон саналади. Ислом фақат диний таълимот эмас, у маълум ҳаёт тарзи, ҳаётий қонун-қоида на фақат мусулмонлар, балки динга бефарқ қарайдиган кишилар ҳаётига ҳам сингиб кетган диний урф-одатлар мажмуасидир. Одамлар улар ҳақиқатан Ислом қонун- қоидаларига тўла риоя қилганлари учун мусулмон деб аталмайди, балки улар Ислом тарқалган давлатларда туғилиб ўсганлари, ўша мамлакатларнинг маданий ва тарихий ўтмиши Ислом билан боғланганлиги, оилавий ва ижтимоий ҳаётда юз бераётган кўплаб воқеалар Ислом диний қонун-қоидалари асосида олиб борилиши туфайли мусулмон деб аталади. Учинчи савол баёни: Муҳаммад пайғамбардан кейин у зотнинг ўрниларига ўтирадиган, диний ва давлат ишларини бошқарадиган киши учун «халифа» (айни «орқасида турувчи» маъносида бўлиб ўринбосар, ворис) сўзи ишлатилди. Рус тилида «халиф» деб ишлатиб ва ёзиб келинмокда. Халифа пайғамбардан кейин мусулмон жамоаларининг бошлиғи хисобланиб, художўй, жамоа ишларини шариат йўли билан бошқарувчи, Аллоҳ фарз қилган қонунларнинг бажарилишини кузатиб борувчи ҳукмдордир. Халифа бугун жаҳондаги мусулмонларнинг бошлиғи 14

хисобланган. Шийъаларда халифа ўрнига «имом» сўзи ишлатилган. Исломда пайғамбар (с.а.в.) ишини бевосита давом эттириб, уларнинг йўлидан борган тўртта халифа, унинг энг яқин сафдошлари «Тўғри йўлдан борган халифалар» деб аталади. Муҳаммад (с.а.в) вафотларидан кейин, уларнинг ўрнига энг яқин сафдошлари, севимли хотинлари Оишанинг отаси Абу Бакр Сидциқ (568—634) биринчи халифа этиб тайинланди ва икки йил давлатни бошқарди (632—634). Абу Бакр даврида бутун Арабистонда Ислом барқарорлашиб мустаҳкамланди ва унинг бошқа давлатлар — Сурия ва Ироққа тарқалиши бошланди. Абу Бакр буйруғи билан Қуръонни биринчи марта тахрир қилиниб тўплаш амалга оширидци. Иккинчи «Тўғри йўлдан борган халифа» Умар ибн ал-Хаттоб бўлиб, у пайғамбарнинг (с.а.в) энг яқин сафдошлари, Исломнинг бошланғич даврида унинг энг йирик намоёндаларидан бири. У 634—644 йиллари халифалик қидци. Ун йил давомида Ислом Ироқ, Сурия, Миср, Фаластин ва Эроннинг катта қисмига тар қалди. Ва бу жойлар араб халифалигига қўшилди. Унинг даврида ҳижрий йил ҳисоби жорий этилган. Учинчи халифа Усмон ибн Аффон (644—656). Умавийлар уруғидан бўлиб, 70 ёшда халифаликка сайланган. Муҳаммаднинг (с.а.в) энг яқин саҳобаларидан, қизлари Руқайяга, у ўлганидан кейин синглиси Умм Кулсумга уйланган. Унинг даврида халифалик анча кенгайди. Усмоннинг энг катта хизмати шуки, унинг топ- шириғи билан Қуръоннинг ягона ва охирги матаи амалга оширилган. У Мадинада ўз уйида Миср ва Ирокдан келган қўзғолончилар томонидан ўлдирилган. «Тўғри йўлдан борган халифалар»нинг охиргиси Али ибн Абу Толиб (656—661 йиллари халифалик қилган). Муҳаммаднинг (с.а.в) амакиваччалари ва куёвлари, Фо-тиманинг эри. Алининг Мадинадаги халифалигига умавийлар бўйсунмаганлар ва Абу Суфённинг ўғли Муовия Дамашқда ўзини халифа деб эълон қилган. Али тарафдорлари кейинчалик Исломдаги икки асосий оқимдан бири шийъа (гуруҳ, партия, эргашувчи) оқимни ташкил этдилар. Али шийъаларнинг биринчи имоми. Шийъаларда 12 имом бор, баъзи кичик мазҳабларда 7 имом тан олинган. 15

Шунинг учун шийъалар Муҳаммад (с.а.в) дан кейин фақат Алинигина рахнамо деб тан олиб, бошқа халифаларни тан олмайдилар. Шийъадаги мазҳаблардан баъзи бирларида, масалан, Исмоилийларда Али худо даражасига кўтарилган ва уни илоҳийлаштиришга бағишланган кўплаб китоблар ёзилган. Али суннийларда ҳам Ислом саркардаси ва қахрамоц шахс сифатида тан олинган. Мана шу билан Муҳаммаднинг (с.а.в) Марказий Осиёда «чаҳорёрлар» (тўрт дўстлар) деб аталган энг яқин кишилари ҳукмронлик қилган, пойтахти Мадина шаҳри бўлган араб халифалиги тугайди. Шуни ҳам айтиш керакки, тўртга «тўғри йўддан борган халифалар»дан фақат Абу Бакр ўз ажапи билан ўлган. 16

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Қурьони карим (арабча) Мадииа, 1406 йил ҳижрий. 2. Ал-Қуръон ал-Карим. Таржимоп ва тафсир қилувчи Сай-йвд Маҳмуд ибн Саййид Назир аг-Тарозии ал-Маланнй. Ўзбек араб ёзувидан нашрга тайёрловчи. еўзбошн ва изоҳдар муал-лифи Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Ғ.Ғулом номидаги адаби-ет ва санъат шшриёти. 2000, 200Х 3. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 1-жилд. Таржимон З.Исмоилов. Т., Қо-муслар бош таҳририятн, 1997. 4. Абу Абдуллоҳ Муҳаммад и&н Исмоил ал-Бухорий. Ҳалис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 2-жилд. Таржимонлар: М.Набихоиов, Б. Набихонои. Т., Қомуслар бош таҳрирюгти, 1997. 5. Абу Абдумоҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (ал-Жомеъ ас- саҳиҳ). 3-жилд. Таржимонлар: Р.Қосимов ва Б. Набихонов. Т., Қомуслар бош таҳририяти, 1997. 6. Абу Абдулюҳ Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий. Ҳадис (&т-Жомсъ ас- саҳиҳ). 4-жилд. Таржимон Абдулғани Аблуллоҳ ўғли. Т., Қомуслар бош таҳририити. 1997. 7. И.Абдуллаев. Абу Маисур ас-Саолибнй. Т.,«Ўзбскистон* иашриёти. 1992. 8. И.Абдуллавв. Берунийта замондош шоирлар. Т., «Фан» нашриёти. 1975. 9. И.Абдуллаев. Бухоронинг арабттйнавис шоирлари. Т., «Фан» нашриёти. 1965. 10. ИАбдуллаев. Носир Бухорий. Ўз.КП Марказий комите-ти нашриёти, Т., 1969. 11. И.Абдуллаев. Ҳ. Ҳикматуллаев. Самарқандлик олимлар. Т., *Фан» нашриёти. 1969. 12. Абу Мансур ас-Саолибий. Ажойиб маълумотлар. Тадқиқ қилувчи, таржимон, изоҳ ва кўрсаткичларни тузувчи. И.Аб-дулласв. Т., Абдулла Қодирий номидаги хатқ мероси наш-риёти. 1995. 17

13. Абу Мансур ас-Саолибий. Йатимат ад-даҳр фи маҳрси-ни аҳл ил-аср (Асри ахдининг фозиллари ҳақида замонаси-нинг дурдонаси). Тадқиқ қилувчи, таржимон, иэоҳ ва кўреаь кичларни тутувчи И.Абдуллаев. Т.. «Фан» нашриёти. 1976. 14. Абу Мансур ас-Саолибий. Гатиммат ал-Йатима. Тадқиқ қилувчи, гаржимон, изоҳ ва курсаткичлаглш тузувчи. И.Аб-дуллаев. Т., «Фан» натриёти. 1990. 15. Абу Тоҳирхожа. Самарист. Наршахий. Бухоро тарихи. Ба-ёний. Шажараи Хоразмшоҳ. Ибрат. Фарғона тарихц (Тўрт китоб бир жилдда). Т., «Камалак* нашриёти. 18

O'xshashlar

Антропогенез одамнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши

Туркистонда даврий матбуотнинг пайдо бўлиши

Ислом дини

Қадимги юнонистон ва унда синфий жамиятнинг пайдо бўлиши

Мухаммад пайгамбар ( Muhammad payg'ambar сав ) миссияси