Мухаммад пайгамбар ( Muhammad payg'ambar сав ) миссияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

176 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz М уҳаммад пайғамбар (сав) миссияси РЕЖА: 1. Исломнинг Арабистондаги ғалабаси 2. Пайғамбар саҳобалари - тўғри йўлдан борувчи халифалар

www.arxiv.uz Ислом цивилизацияси - Шарқдаги энг ёш цивилизациялардан бири. У милодий VII асрда шакллана бошлаган. Кейинчалик ўз чегараларини кенгайтириб, жуда кўп давлатларни қамраб олган ислом цивилизациясининг бешиги Арабистон яримороли ҳисобланади. Арабистон яриморолининг катта қисмини саҳро эгаллаган; фақат қирғоқбўйи ҳудудларида унумдор ерлар бор. Бу ҳудудларда яшовчи аҳоли ғалла, узум, зайтун, зираворлар етиштирган, қўй ва туя боққан. Бу ерда жойлашган қадимги шаҳарлар Ўрта ер денгизи мамлакатлари, Африка ва Ҳиндистон билан савдо-сотиқ олиб борган. Давлатчиликнинг илк куртаклари ҳам шу ерда вужудга келган. Арабистон яриморолининг марказида яшовчи кўчманчи халқ - бадавийларнинг турмуш тарзи бошқача бўлган. Улар чорвачилик билан шуғулланган ва саҳрода карвонларга (муайян ҳақ эвазига) сорбонлик қилган ёки уларни ўз туялари билан таъминлаган. Бадавийларнинг қабилалари бир- бири билан душманлик муносабатларида бўлган ва қўшниларига ҳужум қилиб турган. Қадимда Арабистонда, айниқса унинг шимоли-ғарбий қисмида кучли давлатлар мавжуд бўлган. Улардан бири - Набитай подшоҳлиги эди, лекин у 106 йилда римликлар томонидан истило қилинган ва Арабистон вилоятига айлантирилган. 524-526 йилларда Жанубий Арабистон эфиоплар томонидан босиб олинган. Орадан эллик йил ўтгач, араблар эфиоплар зулмидан қутулишга муваффақ бўлган, лекин уларнинг ўрнини Эрон шоҳининг ноиблари эгаллаган. Бир пайтлар гуллаб-яшнаган шаҳарлар харобазорга айланди. Қадимги римликлар «Арабия Феликс» («Бахтиёр Арабистон») деб атаган мамлакат қашшоқлашди ва инқирозга юз тутди. Бор лаш-лушини туяга ортмоқлаган кўчманчилар, бадавийлар мамлакат бўйлаб дарбадар кезардилар. Яриморолнинг ғарбидаги Макка шаҳригина ҳали фаол ҳаёт билан яшар эди. Бу ерда қора муқаддас тошли Каъба (араб. - куб, тўрт бурчак) ибодатхонаси жойлашган эди. Унинг атрофида Қурайш

www.arxiv.uz қабиласи яшарди. Бир йилда тўрт марта бу ерда сарбозор (ярмарка) ташкил этилар, унга бутун яриморолдан ва ҳатто карвон йўли орқали Месопотамиядан ҳам савдогарлар келарди. Каъба ибодатхонасида турли араб қабилалари худоларининг 360 санами сақланган, чунки ислом динини қабул қилгунга қадар араблар ҳар хил илоҳларга, шу жумладан Ой ва Қуёшга ҳам сиғинганлар; бу ерда аждодларга топиниш кенг тарқалган эди. Мажусийларнинг эътиқодларига четдан катта таъсир кўрсатилган. Бу аввало араблар билан бирга насронийлар ва яҳудийлар тинч-тотув яшаган Шимолий ва Жанубий Арабистонга тааллуқлидир. Ислом дини пайдо бўлган даврга келиб яккахудолик ғояси ҳавода кезиб юрарди: янги, ҳақиқий Худони топишга ҳаракат қилган жуда кўп дин тарғиботчилари - пайғамбарлар пайдо бўлди. Бўлажак ислом цивилизациясининг диний пойдеворини қурган Муҳаммад (АС, тахминан 570-632) шулардан бири эди. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) иудаизмга ҳам, христианликка ҳам ҳурмат билан муносабатда бўлган, уларни Худо нафаси теккан китобларга эга динлар деб ҳисоблаган. Аллоҳ таолонинг Муҳаммад (АС)га ваҳий орқали нозил қилган каломи ифодаланган мусулмонларнинг муқаддас китоби - Қуръони каримда иудаизм ва христианликнинг таъсири сезилади. Бу энг аввало яккахудолик ғоясида ўз аксини топган. Лекин Пайғамбар иудаизм ва христианлик янги динга фақат замин ҳозирлаган, исломда Худо тўла ваҳий (илоҳий илҳом) юбориб, Забур, Таврот ва Инжилда ёзилган кўпгина нарсаларни бекор қилган, деб ҳисоблаган. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) пайдо бўлишининг теран мазмуни шундан иборатки, у илоҳийликнинг арабларга ҳозирги давлатчилик пойдеворини қуриш имконини берган талқинини яратди. Араб-мусулмон Шарқида Янги давр Европадан анча олдин - VII асрда, яъни Франциядаги Маърифат давридан қарийб минг йил аввал бошланган.

www.arxiv.uz «Ўқимишли европалик» ҳисобланган ва шу боис «қолоқ Шарқ»қа менсимай қараган, ўзининг шу ўқимишлилиги доирасида Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) аҳамиятини нотўғри талқин қилган донишманд Вольтер умрининг охирида унга бўлган муносабатини батамом ўзгартирган ва Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) шахси ва ишига юксак баҳо берган. Вольтердан фарқли ўлароқ, Наполеон Муҳаммад Пайғамбар (САВ) шахсини жуда юксак баҳолаган, уни эски худоларни енгган, бутун дунёда бутпарастларнинг ибодатхоналарини бузиб ташлаган, Константинополь, Деҳли, Кипр ва Марокашда тан олинган, «дунё қиёфасини ўзгартирган буюк зот» деб атаган. «Бу қадар қисқа вақт - 50-60 йил ичида у қандай қилиб, қайси мўъжизалар ёрдамида бутун дунёни забт этишга муваффақ бўлганини тушуниб етиш лозим. Бунга у кимлар билан бирга эришган? Оми, урушга тайёрланмаган, интизомсиз, тизимсиз, оз сонли саҳро кўчманчилари билан ва маблағларга бой маърифатли дунёга қарши. Буни фанатизм билангина изоҳлаб бўлмайди, боз устига, бунга вақт ҳам керак, Муҳаммад Пайғамбар (САВ) ихтиёрида эса атиги 13 йил бўлган» 1 . Афсуски, Муҳаммад Пайғамбар (САВ) ҳақида замондошларининг ёзма гувоҳликлари сақланиб қолмаган. Унинг ҳаёти ва фаолияти ҳақидаги узоқ вақт оғиздан-оғизга ўтиб юрган ривоятлар (ҳадислар) кейинроқ ёзиб олинган. Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) ҳадислар асосидаги биринчи таржимаи ҳоли Ибн Исҳоқ (767 й. вафот этган) томонидан тузилган, бизгача Ибн Ҳишом (834 й. в.э.) қайта ишлаган шаклда ва қисман тарихчи ат-Табарий (923 й. в.э.) асарларидан олинган парчаларда етиб келган. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) ҳақида мавжуд адабиётлар нафақат ҳадисларни, балки унинг юришлари, фазилатлари ва ташқи кўриниши ҳақидаги ҳикоялар тўпламларини ҳам ўз ичига олади. Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) ҳаёт йўлини баён қилишга бағишланган алоҳида адабий йўналиш - «сийра» вужудга келган. Пайғамбар ҳаётидаги ҳар бир 1 И=тибос =уйидаги манбадан келтирилди: Артамонов С.Д. Литература для средних веков. - Москва: «Просвещение», 1992. – С.85.

www.arxiv.uz мусулмон билиши фарз бўлган муҳим воқеалар ва саналар баён этилган муфассал, йирик асарлар ҳам, мухтасар рисолалар ҳам шу йўналиш доирасида яратилган. Ибн Исҳоқ ва Ибн Ҳишомнинг «Сийрат Расу-л-Аллоҳ» («Аллоҳ элчисининг ҳаёт йўли») асари сийра йўналишида яратилган энг катта (минг саҳифадан ортиқроқ) ва нуфузли асар ҳисобланади. Бу бизгача етиб келган сийралар орасида Муҳаммад Пайғамбар (САВ) ҳақидаги дастлабки асарлардан биридир. Ислом дини ва Пайғамбар ҳақида кейинчалик яратилган асарларнинг ҳаммаси «Сийрат Расу-л-Аллоҳ»га асосланган. Муҳаммад ибн Исҳоқ қаламига мансуб бу асарнинг дастлабки матни бизгача етиб келмаган. Бизга унинг Абд ул-Малик ибн Ҳишом томонидан қайта ишланган шакли маълум: «Ибн Исҳоқ деди: Аллоҳнинг элчиси «Фил воқеаси»нинг биринчи йили, рабиъ ул-аввал ойининг 12-куни, душанба тонгида туғилди...» 2 . Шундай қилиб, Қурайш қабиласи, ҳошимийлар уруғидан бўлган Муҳаммад ибн Абдуллоҳ «фил йили» - Абраҳанинг Маккага юриши муваффақиятсиз тугаган йил, яъни тахминан 570 йилда туғилган деб ҳисоблаш қабул қилинган. У унча бой бўлмаган, лекин Макка зодагонларига яқин оилада таваллуд топган. Муҳаммад (АС) гўдаклигидаёқ етим қолган; туғилмасидан аввал отаси Абдуллоҳ, олти ёшлигида эса - онаси Омина вафот этган. Муҳаммадни ўз тарбиясига олган бобоси Абдулмутталиб ҳам кўп ўтмай (Муҳаммад ўн ёшга тўлганда) оламдан ўтади. Етим болани тарбия қилишни амакиси - ҳошимийлар уруғининг оқсоқоли Абу Толиб ўз зиммасига олади. Муҳаммад (АС) болалигида амакисининг подасини боқади, кейин тижорат ишларига жалб қилинади - карвонларни кузатиб бора бошлайди. Савдо ишлари билан у Сурияга сафар қилади, бу ерда христиан диний таълимоти билан танишади. 2 +аранг: Узы. Россия и Арабский Восток. - Москва, 1991. – С.5.

www.arxiv.uz Муҳаммад (АС)нинг болалик ва ўсмирлик йиллари ҳақидаги маълумотлар жуда кам. У Макка шаҳрининг сиёсий ҳаётида иштирок этгани, Каъбани сув тошқини вайрон қилгач, уни тиклашга кўмаклашгани маълум. Муҳаммад (АС) йигирма беш ёшга тўлганда бадавлат бева аёл Хадичага уйланади. Хадича катта савдо ишини ўзи бошқарар эди. Муҳаммад Дамашқ, Ҳиро, Макка ва Яман оралиғида қатнаб, савдо ишларини олиб боради ва бу борада муваффақиятга эришади. Муҳаммад (АС)дан Хадича уч ўғил (Қосим, Тоҳир, Таййиб) ва тўрт қиз (Руқия, Зайнаб, Умму Кулсум, Фотима) кўрган. Ўғиллари гўдаклигидаёқ вафот этган. Қизларидан Фотимагина Муҳаммад (АС) наслини давом эттирган. Мусулмон мамлакатларидаги кўпчилик сулолалар (Ҳасанийлар, Ҳусайнийлар, Идрисийлар, Фотимийлар, Саъдийлар ва б.) ҳамда барча саййидлар Фотима ва унинг эри Али ибн Абу Толиб авлодлари деб ҳисобланади. Фотима Муҳаммад Пайғамбар (САВ) вафотидан олти ойдан сўнг оламдан ўтган. Муҳаммад (АС) Хадича ҳаётлигида бошқа хотин олмаган, у вафот этганидан кейин унинг хотирасига камбағаллар учун тез-тез ақиқалар ўтказиб турган. Бундай насиҳат ҳақида «Зуҳо» сурасида шундай дейилган: «Қасамёд этурман чошгоҳ вақтига ва (ўз зулмати билан атрофни) қоплаб турган кечагаки, (эй Муҳаммад), Раббингиз Сиздан воз кечгани ҳам йўқ, ёмон кўриб қолгани ҳам йўқдир! Албатта, Сиз учун охират дунёдан яхшироқдир. Яқинда Раббингиз Сизга (шундай неъматлар) ато этурки, Сиз, албатта, (ундан) рози бўлурсиз. (Эй Муҳаммад, Раббингиз) Сизни етим ҳолда топиб, бошпана бермадими?! Яна Сизни гумроҳ (ғофил) ҳолда топиб, (Ҳақ йўлига) ҳидоят қилиб қўймадими?! Сизни камбағал ҳолда топиб, бой қилиб қўймадими?! Бас, энди Сиз (ҳам) етимга қаҳр қилманг! Соил (гадо)ни эса (малол олиб) жеркиманг! Парвардигорингизнинг (Сизга ато этган барча) неъмати ҳақида эса (одамларга) сўзланг!»

www.arxiv.uz (Қуръони карим, «Зуҳо» сураси, 1-11-оятлар). Муҳаммад (АС) қирқ ёшга тўлгунга қадар кўпинча ёлғиз ибодат билан машғул бўлар, ўйга толарди. 610 йилнинг июль (рамазон) ойида, Муҳаммад (АС) Ҳиро тоғидаги ғорда ибодат қилаётганида, Аллоҳдан биринчи ваҳий (Жаброил воситасида) тушади ва Қуръони каримнинг илк оятлари нозил бўлади. Жаброил Муҳаммадга (АС) сўзлашни, аниқроғи, Илоҳий Китобдан калима ўқишни буюради, лекин Муҳаммад (АС) ҳали буни билмагани учун сукут сақлайди. Иккинчи амр келгач, Муҳаммад (АС) савол беришга журъат этади ва фақат учинчи саволга жавобан Қуръони карим «  Алақ» сурасининг илк оятлари нозил бўлган: «Меҳрибон ва Раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман). (Эй, Муҳаммад, бутун борлиқни) яратган зот бўлмиш Раббингиз номи билан ўқинг! У инсонни лахта қондан яратди. Ўқинг! Раббингиз эса карамли зотдир. У инсонга қалам билан (ёзишни) ўргатган зотдир. У инсонга билмаган нарсаларини ўргатди ...». (Қуръони карим, «  Алақ» сураси, 1-5-оятлар). Арабча «иқраъ» (ўқимоқ) сўзи икки яқин маъноли «қръ» ўзагига эга бўлиб, «ёд ўқимоқ» ва «қироат қилмоқ» деган маъноларни англатади. «Қуръон» сўзи ана шу ўзакдан келиб чиққан. Шундай қилиб, Илоҳий даъватнинг илк сўзиёқ ваҳий тушганидан далолат беради: Муҳаммад (АС) Аллоҳ юбораётган Сўз (Калом) билан уни ўзи эшитишга ҳам, ўқишга ҳам қодир бўлмаган одамлар ўртасида воситачи этиб сайланган. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) таълимот яратгани йўқ, балки Аллоҳнинг ваҳий орқали юборилган талқинига мувофиқ, Унинг амрлари ва тақиқлари ижроси тариқасида яшаш шаклларини яратган. Муҳаммад (АС) Қуръони каримда огоҳлантирувчи (Мунзир) ва элчи (Расул) деб номланган. Қуръони каримда аввалги замондаги пайғамбарлар ҳаётидан ибрат ва сабоқлар келтирилиб, одамларни тавҳидга (яккахудоликка) чақирилади.

www.arxiv.uz Аллоҳ - яккаю ягона худо, Оламнинг яратувчиси ва Қиёмат кунининг эгасидир. Исломнинг энг асосий талаби ҳисобланган калимаи шаҳодат «Ла илаҳа иллаллоҳу Муҳаммадур-Расу-л-Аллоҳ» («Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ, Муҳаммад Унинг пайғамбаридир»), деб уқтиради. Қуръони каримда Аллоҳнинг ягоналиги ва буюклиги жуда кўп бор таъкидланади. «(Эй, Муҳаммад), айтинг: «У Аллоҳ ягонадир. Оллоҳ беҳожат, (лекин) ҳожатбарордир. У туғмаган ва туғилмаган ҳам. Шунингдек, Унга бирор тенгқур ҳам йўқдир». (Қуръони карим, «Ихлос» сураси, 1-4-оятлар). Қуръони каримда доим Аллоҳнинг мукаммаллиги, қодирлиги ва улуғлиги таъкидланади. Аллоҳ «алийм», яъни билувчидир, у бўлиб ўтган ишларни, энди бўладиган ишларни билади. Аллоҳ «мурид», яъни хоҳлагувчидир - дунёдаги ишларнинг барчаси Аллоҳ таоло иродаси ва хоҳиши билан бўлади. Аллоҳ «қодир», яъни ҳар ишга қудрати етувчидир. Аллоҳ «басир», яъни кўрувчи - ер ва осмондаги, қоронғу ва ёруғдаги, катта ва кичик нарсаларнинг барчасини кўради. Аллоҳ «самиъ», яъни эшитувчидир - у ҳар қандай овозларни эшитади. Аллоҳ «мутакаллим», яъни сўзлагувчидир - Қуръони каримдаги барча оятлар, шунингдек Таврот, Инжил, Забур китоблари Аллоҳ таолонинг сўзларидир. Энг муҳими, Аллоҳ Меҳрибон (ар- Раҳмон) ва Раҳмли (ар-Раҳим)дир. Қуръони каримнинг ҳар бир сураси (боби) «Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм», яъни «Меҳрибон ва Раҳмли Аллоҳ номи билан» деган сўзлар билан бошланади. Бу сўзлар инсониятга Худо Раҳмдиллик эканлигини эслатиб туради. Муҳаммаднинг (АС) даъвати билан янги динга биринчилардан бўлиб унинг хотини Хадича, қизлари Руқия, Умму Кулсум ва Фотима, Муҳаммаднинг (АС) амакиваччаси Али ибн Абу Толиб ҳамда асранди ўғли Зайд ибн Ҳориса кирадилар. Ўша вақтда Али ўн икки-ўн уч яшар бола эди.

www.arxiv.uz Кейинчалик у Фотимага уйланиб, Пайғамбарга (САВ) куёв ва тўртинчи халифа бўлган. Кўп ўтмай, Макканинг энг нуфузли савдогарларидан Абу Бакр (кейинчалик биринчи халифа), Зубайр, Талҳа, Саъд ибн Абу Ваққос (кейинчалик, 637 йил Қадиса яқинидаги жангда форсларни енгган машҳур саркарда), Абдураҳмон ибн Авф ва Усмон ибн Аффон (кейинчалик Пайғамбар (САВ)нинг қизи Руқияга уйланган ва учинчи халифа бўлган) Муҳаммад (АС)ни чин пайғамбар деб тан олишган. Муҳаммаднинг издошлари жамоаси дастлабки пайтларда эллик кишидан ошмаган. Макканинг асосий аҳолиси, айниқса, нуфузли қурайшликлар эса Муҳаммад (АС) таълимотини очиқдан-очиқ душманлик билан қарши олишган. Бунинг натижасида Муҳаммад (АС) тарафдорларидан 11 хонадон Ҳабашистонга (ҳозирги Эфиопия) кўчиб кетишга мажбур бўлган. Муҳаммад (АС) жамоасига жасур жангчилар сифатида танилган Ҳамза ва Умар ибн Хаттобнинг қўшилиши жамоанинг мавқеини оширган. Бу ерда шуни таъкидлаб ўтиш зарурки, агар Муҳаммад (АС) тарғиб қилган динни унинг замондошлари тушуниб етмаганида, у издошлар орттирмаган ва тез орада унутилган, унинг миссияси эса, Худо ҳақидаги янги таълимотларнинг аксарияти каби, рад этилган бўлур эди. Муҳаммад (АС) эса, ўз халқининг қаршисида боқий ҳақиқат ҳақида сўз юритувчи Пайғамбар сифатида намоён бўлди: «Айтинг: «Албатта, намозим, ибодатим ва ҳаёту мамотим оламлар Рабби Аллоҳ учундир. Унинг шериги йўқдир. Мана шу (ақида)га буюрилганман ва мен (Аллоҳнинг буйруқларига) таслим этувчиларнинг аввалиман». (Қуръони карим, «Анъом» сураси, 162-163-оятлар). Айни вақтда, қурайш зодагонларининг Муҳаммад (АС) ва унинг тарафдорларига душманлиги янада кучайган. 620 йилда Хадичанинг, сўнгра Абу Толибнинг вафотидан сўнг Маккада вазият ёмонлашади, Муҳаммад

www.arxiv.uz (АС) муайян хатар остида қолади. Ҳар йилги анъанавий Макка зиёратига келган ясриблик Авс ва Ҳазраж қабилаларининг вакиллари Муҳаммад (АС) билан учрашиб, содиқлик билдиришади ва ёрдам қилишга ваъда беришади, Муҳаммад (АС)ни Ясриб (Мадина)га кўчиб боришга даъват қилишади. Аввал Пайғамбар (САВ)нинг издошлари (асҳоблар) ўз оилалари билан қурайш зодагонларидан махфий равишда гуруҳ-гуруҳ бўлиб кўчади. Охирида Муҳаммад (АС)нинг ўзи Абу Бакр Сиддиқ (РА) билан жўнаб кетади. Макка мушриклари Пайғамбар (САВ) кетидан қувганида, у Абу Бакр Сиддиқ (РА) билан бирга Макка яқинидаги бир ғор ичига яширинадилар. Эрталаб «овлари» қўлдан кетганини англаган мушриклар бир изқувар билан уларнинг ортидан тушишади. Лекин ҳалиги ғорга етиб келишгач, из йўқолади ва улар... ғорнинг оғзи ўргимчак тўрлари билан тўсилганини, у тўрга бир каптар тухум ҳам қўйганини кўрадилар ва ҳафсалалари пир бўлиб кетадилар. «... икковлари ғорда туриб, (Муҳаммад) ҳамроҳи (Абу Бакр)га: «Ташвиш чекма! Албатта, Аллоҳ биз билан биргадир», деган эди». Шунда Аллоҳ унга таскин (хотиржамлик) нозил этди ва сизлар кўрмаган лашкарлар (фаришталар) билан уни қувватлади ҳамда кофир бўлганлар сўзини тубан қилди. Аллоҳнинг сўзи эса, у юксакдир. Аллоҳ қудратли ва ҳикматли (зот)дир». (Қуръони карим, «Тавба» сураси, 40-оятидан) 3 . Шундай қилиб, улар ғорда уч кун беркиниб ётишгач, бир йўлбошловчи етагида Мадинага етиб оладилар. Гарчи бу оят Пайғамбар ва у зотнинг ҳамроҳлари хусусида бўлса-да, қиссадан ҳисса шуки, кимда ким Аллоҳ йўлида, Унинг Ўзидан мадад тилаб эзгуликка қадам қўйса, Аллоҳнинг Ўзи уни ҳар қандай таъқибчи ва айғоқчилардан асраб, кўзлаган мақсадига етказади. 3 +уръони карим маъноларининг таржимаси. Абдулазиз Мансур. – «Тошкент Ислом университети» нашриёти, 2001. - 193-б.

www.arxiv.uz 622 йилда юз берган бу кўчиш пайти (арабча «ҳижра»)дан мусулмонлар эраси - ҳижрий йил ҳисоби бошланади. Мусулмон йили ойлари тартиби билан муҳаррам, сафар, рабиул аввал, рабиул охир, жумодил аввал, жумодил охир, ражаб, шаъбон, рамазон, шаввол, зулқаъда, зулҳижжа деб аталади. Йил ой цикллари билан ўлчангани учун яримой ислом рамзига айланди. Қамарий йил шамсий йилдан тахминан 11 кунга қисқа. Талабаларга эслатма! Милодий (христианча) йил ҳисобини ҳижрий йил ҳисобига (ҳ) ўтказиш: ( милод - 622) Қ 33 32  ҳ Ясриб (Мадина)да Пайғамбарни ислом динини қабул қилган одамларнинг икки гуруҳи: 1) Маккадан Пайғамбардан олдинроқ кетганлар; 2) уларнинг ясриблик тарафдорлари қарши олишган. Ҳижрат қилган мусулмонлар - муҳожирлар, кутиб олган мадиналиклар - ансорлар (ёрдамчилар) деб аталган. Шундан бери Ясриб шаҳри Мадина-т-ун-Набий («Пайғамбар шаҳри») ёки қисқача, Мадина деб аталадиган бўлди. Мадина - мусулмонларнинг Маккадан кейинги иккинчи муқаддас шаҳридир. Маккада Муҳаммадга (АС) қабила бошлиқлари ҳомийлик қилган бўлса, Мадинада у муҳожирлар саййиди (қабила бошлиғи) сифатида фаолият кўрсата бошлади. Мадинада биринчи масжид қурилди, ислом аркон (рукн)лари ишлаб чиқила бошланди, Каъба қибла эканлиги маълум бўлди. Жамоани жипслаштириш ва уни кенгайтириш учун маккалик мушрикларга қарши курашиш зарур эди. Маккаликларга қарши уюштирилган иқтисодий уруш улар фаровонлигининг асосий манбаи бўлган савдо карвонлари ишини чиппакка чиқарди. 624 йилда Бадр қудуқлари олдида, 625 йилда Уҳуд тоғи этагида жанглар бўлди. Ҳарбий ҳаракатлар вақтигагина сайланадиган

www.arxiv.uz саркарда (қоъид ёки раис ёки ақид) вазифаси ҳам Муҳаммад Пайғамбар (САВ) қўлига ўтди. Мусулмонлар жамоаси - уммада Пайғамбар жангларда шахсан иштирок этар, лашкар тўплар, лашкарбошиларни тайинлар, бутун жанг жараёнини бошқарар эди 4 . Муҳаммад (СА)нинг қоъид сифатида берган кўрсатмалари «Анфол» сурасидаги оятлар асосида амалга оширилган дейиш имконини беради: «Эй, иймон келтирганлар! Кофир бўлганлар тўдаси билан тўқнашганингизда, улардан ортга қараб чекинмангиз! Кимки ўша куни улардан ортга чекинса - жанг иши билан четлаган ва бирор бўлинмага қўшилишга борганлар бундан мустасно – Аллоҳнинг ғазаби билан (бирга) қайтган бўлиб, жойи жаҳаннам бўлур. Қандай ҳам ёмон оқибат бу?!» (Қуръони карим, «Анфол» сураси, 15-16-оятлар). Ислом дини пайдо бўлгунга қадар Арабистон жамиятида «тартиб»ни сақлаш вазифасини асосан ҳакамлар институти бажарган 5 . Қабилалар, уруғлар ва жамоалар ўз низо ва жанжалларини одатлар ёки ўз саййидлари ва коҳинларининг ажрими билан ҳал қила олмасалар, ҳакамга мурожаат этганлар. Ҳакамликка доим низолашаётган тарафлар билан қариндошлик ёки бошқа ришталар билан боғланмаган энг ҳурматли ва обрўли одам чақирилган. «Қонунчилик» ва «суд» ҳокимияти ҳакам қўлига вақтинчалик топширилган ва у низолашаётган тарафларни яраштирган, баъзан араб қабилалари ва жамоаларининг сиёсий ҳаётига фаол аралашган. Ясрибда Муҳаммад (АС) айнан шундай ҳакам сифатида чақирилган 6 . Ҳакамлик фаолияти Пайғамбарнинг (САВ) Ясрибда сиёсий ва маънавий йўлбошчи сифатидаги мавқеини янада кучайтиришга кўмаклашган. Вақтинчалик чақирилган ҳакамдан у доимий ҳакамга айланган. Маккаликлар 4 + аранг : Watt W.M. Muhammad at Medina. - Oxford, 1956. - P. 203, 313. 5 + аранг : Tyan E. Histoire de l’organisation judiciaire en pays d’Islam. Vol. 1. - Paris, 1938. - P. 38-80. 6 + аранг : Serjeant R.B. The Sunnah Jamiah. Pacts with the Jathrib Jews and the Jahzim of Jathrib // Bulletin of the School of Oriental and African Studies. Vol. 41. - London, 1978. - P. 1- 42.

www.arxiv.uz устидан ғалаба қозонилганидан кейин Муҳаммад (АС) Маккага қайтмаганининг сабаби ҳам шунда бўлса керак: Мадинада у ҳижратда яшаётган ҳакам мақомини сақлаб қоларди; ўз шаҳрига, қабилалар ўртасидаги анъанавий муносабатлар тизимига қайтгач, у ушбу мақомдан маҳрум бўлиши мумкин эди. Муҳаммад (АС) ҳаётининг сўнгги йилларида Арабистондаги турли қабилалар вакилларининг Пайғамбар ҳузурига ташрифи ҳақидаги ҳикояларда кўпчилик унинг олдига ўз мулкий ва шажаравий низоларини ажрим қилиб беришни сўраб келгани айтилади 7 . Шундай қилиб, Муҳаммад (АС) фақат Пайғамбар ва Аллоҳ элчиси эмас, балки ўз ватандошларининг кўпчилиги учун коҳин, саййид, қоъид ва хатиб ҳам бўлган. Жамоа-давлатда исломдан олдинги Арабистон жамияти анъанавий шакл-шамойилларининг мавжудлиги Муҳаммаднинг ватандошларига у илгари сурган ғояларни тан олиш, янги ижтимоий алоқалар ва қадриятларни қабул қилишдек оғир жараённи енгиллаштирган. Арабистон мусулмонлари кўз ўнгида Муҳаммад (АС) моҳият эътибори билан ўз ҳокимиятини эмас, балки Аллоҳ ҳокимиятини амалга оширган. Шу маънода Қуръони каримнинг «Анфол» сурасида келтирилган Бадр жангидаги турли воқеалар тафсири диққатга сазовордир. Сура матнида Муҳаммаднинг барча амаллари ва буйруқ-амрлари, юз берган ҳамма воқеалар замирида Аллоҳнинг иродаси ётиши қайта-қайта таъкидланади: «Уларни сизлар ўлдирмадингиз, балки уларни Аллоҳ ўлдирди. Отганингизда Сиз отмадингиз (эй, Муҳаммад), балки Аллоҳ отди. Мўъминларни Ўзининг яхши синовии билан (бир) синаш учун (шундай қилди). Албатта, Аллоҳ эшитувчи ва билувчидир». (Қуръони карим, «Анфол» сураси, 17-оят). Шунинг учун ҳам Ҳижоз ва бутун Арабистон яриморолида яшайдиган араблар подшоҳ эмас, балки «Аллоҳ элчиси», бутун дунёвий ва диний 7 + аранг : Ибн ал - Асир . Усд ал - габа . - Тегеран , 1377 с . г . х . Т .1. - 98, 115- б .; Т .2. - 170- б .

www.arxiv.uz ҳокимиятни, жамиятни бошқаришнинг барча дастакларини ўз қўлига олган Пайғамбар қаршисида бош эгишни ўзларига иснод деб билмаганлар. Кўриб турганимиздек, айни ҳолда диний ғоя Арабистонда ҳокимият институтининг тадрижий ривожланишига имконият яратиб, муайян амалий рол ўйнаган. Шу тариқа Арабистон анъанасидан кўпчилик учун ҳозиргача ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган теократик ҳокимиятнинг мусулмонча андозаси вужудга келган. Яна бир хулоса. Мадинада Пайғамбарга ваҳий орқали ислом теократиясининг Муқаддас Қонуни - шариат туширилди. Шариат диний, ижтимоий ва юридик таълимотларининг асосий тамойиллари, чунончи: Умма, адлия, қулларни озод қилиш, яшаш ҳуқуқи, никоҳ, азон, қибла, бағрикенглик ва бошқалар таърифлаб берилди. Шуни таъкидлаш зарурки, ушбу асосий тамойилларга мусулмонлар ҳозиргача риоя қилиб келадилар. Умма - Мадинада Муҳаммад Пайғамбар (САВ) изидан борган ва ислом динини қабул қилган кишилар жамоаси. Шундан Муҳаммад уммати дейилганда ана шу жамоа аъзолари тушунилган. Кейинчалик умма умуман мусулмонлар мазмунида талқин этилган. Маълумки, араб жамияти уруғдошлик принципига кўра тузилган эди. Ислом динига кирганлар ўзларининг Маккадаги уруғдошларидан ажралгач, одамларни бирлаштириш учун янги замин керак бўлиб қолди. Аллоҳ уларга умма тамойилини туширди, унга биноан одамларни қон-қариндошлик эмас, балки Аллоҳга эътиқод бирлаштиради. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) билан ёнма-ён Макка ва Мадина аҳолиси, форслар ва ҳабашлар, исломни қабул қилган христианлар ва яҳудийлар, озод қилинган қуллар ва қабила бошлиқлари яшарди. Уларнинг ҳаммаси умма (мусулмонлар жамоаси)ни ташкил этарди, чунки уларнинг барчаси Аллоҳга эътиқод қилардилар.

www.arxiv.uz Адлия . Исломгача қонга қон олиш қоидаси амал қиларди: агар бир жамоа аъзоси бошқа жамоа вакилини ўлдирса ёки ярадор қилса, биринчи жамоа қасос олиш ҳуқуқига эга бўларди. Қуръони каримда жиноятчига бериладиган жазо у содир этган жиноятдек шафқатсиз бўлмаслиги керак деган қарорга келган ёки уни бутунлай кечирган мусулмонлар мақталади. «Биз унда (Тавротда) уларга жонга жон, кўзга кўз, бурунга бурун, қулоққа қулоқ, тишга тиш ва жароҳатларга қасос (олинур) деб, битиб қўйдик. Кимки у (қасос)ни садақа қилиб (кечиб) юборса, у (гуноҳларига) каффоратдир. Аллоҳ нозил этган (оятлар) билан ҳукм қилмайдиганлар, анна ўшалар золимлардир». (Қуръони карим, «Моида» сураси, 45-оят). Боз устига, Қуръони карим илгари маълум бўлмаган қасддан ва тасодифан одам ўлдириш таснифини муомалага киритган: агар бир мўмин бошқа мўминни қасддан ўлдирган бўлса, унинг жазоси жаҳаннамдир; агар одам ўлдириш тасодифан юз берган бўлса, у хун ҳақи тўлаши лозим. Қулларни озод қилиш . Қуръони каримда белгиланган барча мўминларнинг биродарлиги тамойили бева-бечораларга, шу жумладан қулларга раҳм-шафқат кўрсатишни рағбатлантирган. Қуръон қулларга енгиллик беради, мусулмонларга исломни қабул қилган қулларни озод қилишни буюради. «...(Эй, Муҳаммад,) довон (ошиш) нима эканини Сиз қаердан ҳам билар эдингиз?! (У) бўйинни (қулни) озод қилиш, ...» (Қуръони карим, «Балад» сураси, 11-13-оятлар). Яшаш ҳуқуқи . Исломгача бўлган (жохилийят) даврда нафақат Арабистонда, балки қўшни мамлакатларда ҳам бола ўлдириш тарқалган эди. Қиз туғилишини хоҳламаган мажусий араблар уларни туғилган заҳоти тириклайин кўмиб ташларди.

www.arxiv.uz Қуръон бундай одамкушликни тақиқлади: «(Эй, инсонлар), болаларингизни қашшоқчиликдан қўрқиб ўлдирмангизлар - уларга ҳам, сизларга ҳам Биз ризқ берурмиз. Уларни ўлдириш, шубҳасиз, катта хатодир». (Қуръони карим, «Ал-Исро» сураси, 31-оят). Абу Ҳурайра (РА) ривоят қилади: «Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Ҳар қандай киши бир мусулмон кишини қулликдан озод қилса, Аллоҳ таоло ўшал қулнинг (озод бўлган) ҳар бир аъзоси бадалига унинг бир аъзосини жаҳаннам ўтидан халос қилур (яъни қўли бадалига қўлини, оёғи бадалига оёғини)», дедилар. (ал-Бухорий. «Ал-Жомиъ ас-Саҳиҳ») Никоҳ . Эр-хотин ўртасидаги муносабатларни тартибга солиш учун Қуръони карим пинҳоний эмас, балки юридик шартнома сифатидаги никоҳ институтини жорий этган. Қуръон аёлга у илгари маҳрум бўлган ҳуқуқларни берди. Никоҳда аёл ўз сепига эгалик қиладиган, эрининг мол-мулкини мерос қилиб оладиган, шахсий мулкка эга бўладиган, молиявий масалаларни ҳал қилишда иштирок этадиган бўлди. Мусулмон киши христиан ёки яҳудий аёл билан никоҳ тузиши мумкин, лекин мусулмон аёл фақат мусулмонга эрга тегиши мумкин. Мусулмон билан турмуш қурган христиан ёки яҳудий аёл ўз динида қолиши мумкин, лекин уларнинг фарзандлари мусулмонлар каби тарбияланиши лозим. Етимлар ва беваларни ҳимоя қилиш учун Қуръони каримда кўп хотинлиликка ижозат берилган (Қуръони карим, «Нисо» сураси, 3-оят). Лекин бу қоида эмас, балки ижозат, холос. Кўп хотинли эрга ўзининг барча хотинларига нисбатан адолатли бўлиш талаб этилади. Азон - намозга чақириш. Илк мусулмонлар Пайғамбар билан бирга намоз ўқиш учун йиғилганлар. Исломни қабул қилганлар сони кўпайиши

www.arxiv.uz билан уларни намозга чақириш зарурати туғилган. Азон тахминан 622-623 йилларда Муҳаммад Пайғамбар (САВ) томонидан белгиланган. Биринчи муаззин (намозга чақирувчи) ислом динини қабул қилганидан кейин озод қилинган ҳабаш қул Билол бўлган. Қибла - мусулмонлар намоз вақтида қараб турадиган томон. Дастлаб Муҳаммад Пайғамбар (САВ) ва унинг тарафдорлари Қуддус (Иерусалим) томонга қараб намоз ўқишган. Лекин Мадинада нозил бўлган Қуръон ояти («Бақара» сураси, 144-оят) билан Маккадаги Каъба (Байтуллоҳ) барча мусулмонлар учун Қибла қилиб белгиланган. Мусулмонлар намоз вақтида қараб турадиган томоннинг бундай ўзгаришига Пайғамбарга (САВ) ва Қуръон каломига яҳудийларнинг қаршилиги сабаб бўлган бўлса керак. Шундан бери Каъбадаги «Муқаддас масжид» исломнинг бош зиёратгоҳига айланди. Бағрикенглик. Қуръони карим «аҳли китоб», яъни Худо нафаси теккан китобларга эга динларнинг вакиллари - яҳудийлар ва христианларга нисбатан бағрикенглик қилишни буюради. Худо бу икки жамоага ваҳий орқали юборган Таврот ва Инжилда келтирилган оятлар Қуръонда муқаддас деб эълон қилинган, лекин яҳудийлар ва христианлар Тўғри Йўлдан озишда айбланганлар. Аҳли Китоб умманинг бир қисми ҳисобланган, шу боис уларнинг эътиқод эркинлиги, ҳақ-ҳуқуқлари ва мол-мулки қонун билан қўриқланган. Уларга жанг қилиш рухсат этилмаган, шунинг учун улар қўшимча солиқ тўлаганлар. «Динда зўрлаш йўқ, зеро, тўғри йўл янглиш йўлдан ажрим бўлди....». (Қуръони карим, «Бақара» сураси, 256-оят). 635 йилда халифа Умар (634-644) Иерусалим Епископининг яҳудийларнинг Қуддусдаги бош ибодатхонаси - Маъбад, ёки «Худонинг уйи»да намоз ўқиш ҳақидаги таклифини рад этди (Епископ мусулмонлар бу

www.arxiv.uz ерда масжид қуришларини хоҳламас эди). У очиқ ҳавода - ҳозир Умар масжиди турган жойда намоз ўқирди. Қуръони карим мусулмонларга қимор ўйнаш, май ичиш ва чўчқа гўшти ейишни тақиқлайди. Мадинада бу ва бошқа қонунлар нозил бўлишига қараб, мусулмонларнинг эътибори Уммулқуро, яъни шаҳарлар онаси (Қуръони карим, «Анъом» сураси, 92-оят) бўлган Маккага қаратилди. Мусулмонлар билан маккалик мушриклар ўртасида уруш бошланди. Ниҳоят, 630 йилда Макка Муҳаммад (АС)га таслим бўлди ва Пайғамбар (САВ) ўз ватанига ғалаба билан қайтиб келди. Маккаликлар Муҳаммад (САВ) жамоаларига қўшилишди. Шундан кейин Муҳаммад (АС) бошчилигидаги мусулмонлар Каъбага келиб, Марйам ва Исо тасвиридан бошқа барча санам ва тасвирларни олиб ташлаганлар, суврат ва ёзувларни ўчирганлар, бунда улар Қуръоннинг қуйидаги оятини такрорлаганлар: «Яна айтинг: «Ҳақиқат (яъни, Ислом) келди ва ботил (куфр) йўқолди. Чунки ботил йўқолувчи (нарса)дир». (Қуръони карим, «Ал-Исро» сураси, 81-оят). Орадан икки йил ўтгач, Муҳаммад Пайғамбар (САВ) ўз оила аъзоларини олиб, Мадина атрофларидаги 100 мингдан ортиқ киши билан Маккага биринчи ва охирги марта зиёрат (ҳаж)га борди. Бу видолашув ҳажи бўлган эди. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) Арафот тоғи устида туриб мусулмонларга ўзининг машҳур «Видолашув ваъз»ини айтган. Бу ваъз қуйидаги сўзлар билан якунланади: «Мен сизларга Аллоҳ Китоби ва Унинг Пайғамбари Суннасини қолдиряпман. Эй одамлар, сўзларимга қулоқ солинг. Барча мусулмонлар биродардир». Пайғамбар (САВ) Мадинага қайтиб келди, лекин 632 йил июнда касал бўлиб қолди ва орадан кўп ўтмай хотини - энг яқин дўсти Абу Бакрнинг қизи

www.arxiv.uz Ойша қўлида оламдан ўтди. Аллоҳ таоло пайғамбарларининг сўнггиси ҳижрий ҳисоб бўйича 11 йил рабиъ ул-аввал ойининг 13-куни (632 йил 8 июн)да 63 ёшида вафот этди. Пайғамбар (САВ) Мадинада ўз ҳужрасига дафн қилинган, мақбараси кейинчалик у ерда қурилган катта масжид ичида қолган, мусулмонларнинг қадамжоси ва зиёратгоҳига айлантирилган. Муҳаммад (АС) тириклигидаёқ пайғамбар деб тан олинган. Тарихчи Шаҳристоний нақл қилишича, Муҳаммаднинг (АС) пайдо бўлиши Зенд- Авестода Зардушт томонидан башорат қилинган. Унга бу ҳақда фаришта Суруш (христианлар уни Гавриил, мусулмонлар эса - Жаброил деб аташади) хабар келтирган. Муҳаммад Пайғамбар (САВ)нинг ҳаёти ва таржимаи ҳоли сийрада, унинг сўзлари ва қилган ишлари ҳақидаги ривоятлар ҳадисларда баён этилган. Ислом таълимотида Муҳаммад Пайғамбар (САВ) комил инсон сифатида таърифланади. 2.2. Пайғамбар саҳобалари - тўғри йўлдан борувчи халифалар Ҳижранинг 10-йили (христианча ҳисоб бўйича 631 йил) Муҳаммад Пайғамбар (САВ) ўзининг кўп сонли тарафдорлари билан бирга Маккага охирги марта ҳажга борди. Улар Арафот тоғига кўтарилганида, Аллоҳ таоло ўз Қуръонининг охирги оятини ваҳий орқали нозил қилди. Бу оятда, жумладан, шундай дейилади: «...Ана, энди бугун, динингизни камолига етказдим, неъматимни тамомила бердим ва сизлар учун Исломни дин бўлишига рози бўлдим. ...». (Қуръони карим, «Моида» сураси, 3-оят). Қуръоннинг бу ояти Пайғамбарга Ердаги ҳаёти поёнига етганидан нишона бўлди. У Арафот тоғи этагида халқни йиғиб, уларга қарата видо хутбасини ўқиган.

www.arxiv.uz Аллоҳ Элчиси деди: «- Эй одамлар! Сўзларимни диққат билан эшитинг! Борлар эшитсинлар, йўқларга сўзларимни етказсинлар! Бу менинг сизларга сўнгги насиҳатимдир! Эй одамлар! Аллоҳ таолонинг Қуръони каримда буюрганларини бажаринглар! Ижозат этилган амаллар (ҳалол)га риоя этинглар ва ҳаромдан қочинглар! Ўз бирдамлигингизга путур етказманг, ҳақ йўлидан қайтманг, тўғри йўлдан боринг! Эй одамлар! Аллоҳдан қўрқинг, аёлларга нисбатан адолатсизлик қилманг! Бир-бирингизга нисбатан шафқатсизлик қилманг! Эй одамлар! Мўмин бўлинглар ва катталарга, ўз раҳбарларингиз ва йўлбошчиларингизга бўйсининг! Ўз раҳбарига бўйсинувчи менга бўйсунган ҳисобланади, менга бўйсинувчи эса Аллоҳга бўйсинган бўлади! Эй одамлар! Менинг тарафдорларимни ҳурмат қилинг! Қуръонни ёддан билувчиларни ва ҳаётда унинг қоидаларига биноан иш кўрувчиларни иззат-икром қилинг! Эй одамлар! Аллоҳ ҳаж қилишни имконияти бор одамларга фарз этгани шубҳасиздир! Эй одамлар! Оғзингизни ёмон сўзлар билан ифлос қилманг! Кўз ёшингизни Аллоҳни деб тўкинг! Аллоҳ йўлида қалбингизни ҳар қандай ёмон ниятлардан тозаланг! Танангизни муҳтожлик нималигини билишга мажбур қилинг! Душманларингиз билан курашинг! Масжидларни обод қилинг! Эътиқодингизни авайлаб асранг! Мусулмон биродарларингизга насиҳат қилинг ва уларга тўғри йўл кўрсатинг!» Муҳаммад Пайғамбар (САВ) ҳаж пайти Арафот тоғида сўзлаган сўнгги хутбанинг мазмуни ана шундай. Бу сўзлар ҳар бир мусулмон учун энг муқаддас васият ҳисобланади. Мадинага қайтиб келгач, Муҳаммад (АС) Сурияга юришга отлана бошлади, лекин у ўша пайтдаёқ оғир безгакка чалинган эди. Муҳаммад

www.arxiv.uz Пайғамбар (САВ) батаври имкон масжидда намозга раҳбарлик қила бошлади (бунда унга амакиваччаси ва куёви Али ёрдам берди), лекин охир-оқибат Пайғамбар ўрнини унинг илтимосига кўра Абу Бакр эгаллади. Пайғамбарнинг аҳволи яхшиланмади ва у бутунлай ётиб қолди. Муҳаммад (АС) Ойша билан ёлғиз қолишни хоҳлаётганини сезган хотинлари уни Ойшанинг ҳужрасига ётқиздилар. Шу ерда Пайғамбар 632 йил 8 июнда (ҳижранинг 11-йили рабиъ ул-аввал ойининг 13-кунида) хотини Ойшанинг қўлида вафот этди. Унинг охирги айтган сўзлари қуйидагилар бўлгани маълум: «Менга Жаннатда энг муносиб одамлар қаторида бўлиш ёзилган». Унинг издошлари Пайғамбар оддий одам сингари вафот этиши мумкинлигига ишонмаганлар, лекин Абу Бакр уларга Уҳуд жангидан кейин айтилган ваҳий орқали юборилган Аллоҳнинг сўзларини эслатган: «Муҳаммад пайғамбардир, холос. Ундан олдин ҳам пайғамбарлар ўтган. Мабодо, у ўлса ёки ўлдирилса, ортларингиз (куфрга) қайтиб кетасизми?! Кимки ортига қайтса, Аллоҳга сира зарар етказа олмайди. Аллоҳ шукр қилувчиларни мукофотлар». (Қуръони карим, «Оли Имрон» сураси, 144-оят). Пайғамбар вафотидан сўнг халифани сайлаш лозим бўлган. Талабаларга эслатма! Мусулмонлар «халифа» (араб. - ўринбосар, ноиб) тушунчасига қандай маъно юклаганлар? Халифа - илк исломда жамоа ҳаётини шариат бўйича тартибга солиш ва Аллоҳ таоло кўрсатмаларига мусулмонлар томонидан амал қилинишини назорат қилиш учун сайлаб қўйилган мусулмон жамоаси раҳбари. Қуръонда Одам ва Довуд Аллоҳнинг Ердаги халифаси (ёрдамчиси) деб айтилган («Бақара» сураси, 30-оят; «Сод» сураси, 26-оят).

www.arxiv.uz Абу Бакр (РА) жамоа раҳбари этиб сайланганидан кейин «халифа» сўзи терминологик маъно касб этди. Иккинчи халифа – Умар (РА)ни аввал халифа (Аллоҳ элчисининг халифаси) деб атаганлар, лекин кейинроқ бу унвонига у қўшимча амир ал-мўминин (мўминлар ҳукмдори) унвонини қабул қилган. Шуни таъкидлаб ўтиш зарурки, мусулмонлар жамоаси Муҳаммад (АС)нинг энг яқин сафдошлари орасидан сайланган дастлабки тўрт халифа (Абу Бакр, Умар, Усмон, Али)ни хулафои рошидин, яъни тўғри йўлдан борувчи халифалар деб аташган, уларнинг турмуш тарзи ва амаллари мусулмонлар учун намуна ва Суннанинг таркибий қисми ҳисобланади. Али ва Муовия ўртасидаги кураш даврида мусулмон жамоасининг бўлиниши юз берган, Али тарафдорлари шиаликка асос солишган. Улар мусулмон жамоасида ҳокимият фақат имом ҳисобланган Али ва унинг авлодларига тегишли бўлиши лозим деб ҳисоблаганлар. Халифа унвонини шиалар тан олмайдилар. Алини дастлаб қўллаб-қувватлаганлар ичидан хорижийлар ажраб чиққан, улар халифани сайлаш тамойилини қаттиқ ҳимоя қилишган. Илк мусулмонлар учун халифа Илоҳий ваҳийни ўзида мужассамлаштирган табаррук зот эмас, балки жамоа ҳаётини шариат бўйича тартибга солиш ва Аллоҳ таоло кўрсатмаларига мусулмонлар томонидан амал қилинишини назорат қилиш учун сайлаб қўйилган мусулмон жамоаси раҳбари ҳисобланган. Халифа ҳокимиятини авлоддан-авлодга мерос бўлиб ўтадиган ҳокимиятга айлантиришга биринчи уриниш Алининг (РА) ўғли Ҳусайн (669 й. в.э.) шиалар томонидан унинг вориси сифатида тан олиниши бўлган. Ҳокимиятнинг Муовия (660-680) қўлига ўтишини кўпчилик жамоа аъзолари халифа ҳокимиятини тортиб олиш сифатида қабул қилмади, чунки у мазкур ҳокимиятни тан олди. Муовия ҳаётлик пайтида янги қоида - тахт ворисига қасамёд қилиш жорий этилди, лекин халифа ҳокимиятида ворисийлик тамойилининг қарор топиши унинг хусусияти ўзгарганини англатмас эди.

www.arxiv.uz Айрим ўзгаришларни умавийлар сулоласининг охирги вакиллари даврида кузатиш мумкин. Улар ўзларини «халифаи расулуллоҳ» - «Аллоҳ элчисининг ёрдамчиси» деб эмас, балки «халифаи Аллоҳ» - «Аллоҳ ёрдамчиси» деб эълон қилдилар. Муҳаммад Пайғамбар (САВ) вафотидан сўнг мусулмонлар жамоаси унинг ворисини сайлаши лозим бўлган 632 йилга қайтсак, Расулуллоҳ (САВ) билан Маккада ҳам, Мадинада ҳам бирга бўлган одамгина халифа бўлиши мумкинлиги ҳаммага ойдек равшан эди. Бундан ташқари, у ҳадисларни яхши билиши, унинг ҳаёти Пайғамбар (САВ)нинг Суннада тавсифланган ҳаётига ўхшаш бўлиши лозим эди. Ўз-ўзидан равшанки, халифанинг буйруқларини одамлар зудлик билан ва сўзсиз бажаришлари учун ушбу лавозимга сайланган одам катта обрўга эга бўлиши керак эди. Шуни таъкидлаш зарурки, дастлабки тўрт халифа бу талабларга тўла мос келади ва шунинг учун ҳам улар тўғри йўлдан борувчи халифалар сифатида тан олинган. Халифалар катта бойликлардан чексиз фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлса- да, амалда жуда камтарона ҳаёт кечиришган, Пайғамбар васиятларига содиқ қолиб, унга ўхшашга ҳаракат қилган, авлиёлик ва мўминлик хислатлари билан довруқ таратган. Муҳаммад (АС) унинг бўлажак вориси амакиваччаси ва куёви Али (РА) эканлигига бир қанча ишоралар қилган бўлса-да, оғир касалликка йўлиққач, у намозни бошқаришни айнан Абу Бакр (РА)га топширган. Шу тариқа ҳокимият жамоа оқсоқолларидан бирига ўтишига қатъий ишонч пайдо бўлган. Абу Бакр (РА) халифа этиб сайлангач, мусулмонлар қўл сиқиш йўли билан унга содиқликка қасамёд қилганлар. Ушбу маросимда иштирок этган мусулмонлар унда ҳозир бўлмаган қариндошлари учун ҳам қасамёд қилишлари мумкин бўлган. Шунга қарамай, ислом динини қабул қилган бадавийлар Муҳаммад (АС) вафотидан сўнг ўзларини умма олдида

www.arxiv.uz мажбуриятлардан холи деб ҳисоблаган пайт ҳам бўлди. Лекин бу исломдан қайтиш ҳолати (ридда) мушрикликка қайтиш билан тугамаган. Орадан бир йил ўтмасдан ридда бартараф этилган. Исломдан қайтганлар ҳаракатига раҳбарлик қилган баъзи шахслар ўзларини пайғамбар деб эълон қилганлари боис, исломда улар «мутанаббийлар», яъни «сохта пайғамбарлар» номини олган. 633 йилда халифа Абу Бакр (РА, 632-634) шундай сохта пайғамбарлардан бири Мусайлама (Маслама)га қарши саркарда Холид ибн Валид бошчилигидаги қўшинни юборган. Халифа қўшини сохта пайғамбар издошларини тор-мор келтирган, бу жангда Маслама ўлдирилган. Талабаларга эслатма! Халифа Абу Бакрнинг қисқача таржимаи ҳоли. Муҳаммад пайғамбарнинг энг яқин сафдоши, қайнотаси (Ойшанинг отаси). Йирик савдогар. Макканинг қурайш қабиласидан. Муҳаммад даъвати билан исломни биринчилардан бўлиб қабул қилган. Исломга киришдан олдин исми Абдулкаъба эди. Абдуллоҳ исмини Муҳаммад қўйган. Сиддиқ деб аталишига сабаб шуки, исро ва меърож ҳодисасини энг биринчи бўлиб тасдиқлаган. Муҳаммад пайғамбар (САВ) унга Сиддиқ, яъни имони кучли деб лақаб берган. 631 йилда Муҳаммад мусулмонларнинг Мадинадан Маккага биринчи зиёрати (ҳаж)ни бошқаришни айнан Абу Бакрга топширган. Халифалик даврида (632-634) ислом динини Арабистон яримороли бирлигининг маънавий негизига айлантиришга муваффақ бўлган ва ҳатто исломни яриморол ҳудудидан ташқарида тарқата бошлаган. Қуръони каримни тартибга солиб, жилд ҳолатига келтиришга киришган. Муҳаммад пайғамбардан (САВ) 142 ҳадис ривоят қилган. Ислом давлатини бошқаришда қатор тартиблар жорий этган, мамлакатни бошқариш учун Маслаҳат кенгаши, ҳар бир вилоятга волий (ҳоким) тайинлаш, Байтулмол ташкил этиш кабилар шулар жумласидандир. Абу Бакр Сиддиқ Муҳаммад пайғамбар (САВ) васиятларига содиқ қолиб жуда камтарона ҳаёт

www.arxiv.uz кечирган. Мадинада вафот этган ва Муҳаммад пайғамбар (САВ) ёнига дафн қилинган. Абу Бакр (РА)нинг халифалик даврида Баҳрайн, Жанубий Арабистон - Уммон, Хадрамаут ҳудудлари, шунингдек Ироқ ва Суриянинг бир қисми умма таркибига кирди. Аҳолиси ислом динини қабул қилган ҳудудлар доираси кенгайиб борди. 633 йилнинг бошида Мусанна ибн Хорис бошчилигидаги араблар қўшини Месопотамияга бостириб кирди ва мартда Лаҳмийларнинг собиқ пойтахти Хирани эгаллади. «Занжирли жанг»да (лашкар сафининг олдинги қаторларидаги аскарлар ўзини занжир билан боғлаб олгани учун шундай аталган) ғалаба қозонгач, Мусанна қўшини Фурот дарёсидан кечиб ўтди. Шу йил май ойида бошқа араб саркардаси Холид ибн Валид Уллайс яқинидаги жангда форслар қўшинини тор-мор келтирди. 634 йилнинг бошида унинг қўшини Сурияни фатҳ этишга отланди. Хира билан бир вақтда Жанубий Фаластин ҳам таслим бўлди. 634 йил июлда ал-Ажнадайн яқинидаги жангда эришилган ғалаба арабларга вилоят ичкарисига йўл очди. Ўлим тўшагида ётган Абу Бакр (РА, бу пайтга келиб у амир ал- мўминин - мўминлар ҳукмдори унвонини қабул қилган эди) жамоани навбатдаги халифани сайлаш ҳуқуқидан маҳрум қилиб, Умар (РА, 634- 644)ни ўзининг вориси этиб тайинлади. Али (РА) бундан норози бўлса-да, лекин халифанинг амрига бўйсунди. Умарнинг халифалик даври чексиз ҳарбий ҳаракатлар билан тавсифланади. 638 йил Қуддус (Иерусалим) фатҳ этилди. Қуддус (Иерусалим) христианларининг ҳукмдори Софроний Умар (РА) дан бошқа ҳеч кимнинг ҳокимиятини тан олмаслигини эълон қилди. Шуни таъкидлаш зарурки, халифа Умар (РА) христианларга жуда эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлган, Маъбад («Худонинг уйи»)да намоз ўқишдан ўзини тийган. Христианларнинг бу зиёратгоҳи масжидга айлантирилмаган.

www.arxiv.uz Талабаларга эслатма! Умарнинг қисқача таржимаи ҳоли. Умар ибн Хаттоб ал-Фарруҳ (тахминан 585-644) - дастлабки тўрт халифадан иккинчиси, буюк давлат арбоби. Исломни тахминан 616 йилда қабул қилган. Муҳаммад пайғамбарнинг (САВ) яқин сафдошларидан бири ва қайнотаси (Ҳафсанинг отаси). Пайғамбар олиб борган барча жангларда қатнашган. Абу Бакрнинг халифа бўлиб сайланиши (632 йилда) ташаббускори, унинг яқин маслаҳатгўйи бўлган. 644 йил 7 ноябрда Басра волийси Муғийра ибн Шуъбанинг қули насроний Абу Луълуа Умарга ханжар санчиб яралаган ва шу куни кечқурун Умар 63 ёшда вафот этган. Васиятига кўра, Ойшанинг ҳужрасига, Муҳаммад пайғамбар (САВ) ва Абу Бакр Сиддиқ ёнига дафн этилган. Умар (РА) нинг ўн йиллик халифалик даврида ислом Ироқ, Сурия, Миср, Ливия, Эроннинг ғарбига тарқалди, бир динга эътиқод қилувчи араблар жамоаси кўп миллатли давлатга айланди, араб-мусулмон салтанати таркиб топа бошлади. Унинг даврида барча асосий маъмурий-ҳуқуқий муассасалар, аввало, солиқ-ўлпон тизими тузилди. Булардан энг муҳими фатҳ этилган ерларни бўлиб олишнинг ман этилиши ва бунинг ўрнига девон рўйхатига киритилган барча саҳобалар ва жангчиларга маош (ато) ва озиқ- овқат улуши (ризқ) тўлашнинг жорий этилиши бўлган. Бу ислоҳотни амалга ошириш учун Умар (РА) 638 йилнинг бошида Сурияга келган (сафар пайтида у Иерусалим билан шартномани имзолаган), лекин бу тизим 640 йилдагина узил-кесил таркиб топган бўлса керак. Шу билан бир вақтда Эронда ер ҳужжатларини текшириш амалга оширилиб, хирож ва жизя миқдорлари белгиланган. Миср фатҳ этилганидан сўнг Умар (РА) у ердан Макка ва Мадинани буғдой билан таъминлаб туриш ҳақида буйруқ берган.

www.arxiv.uz Умар (РА)нинг халифалик даврида мусулмонлар жамоаси тез орада руҳонийлар идора этадиган давлатга айланди. У янги мусулмон йил ҳисоби - ҳижрий йил тақвимини жорий этди (рабиъ ул-аввал ойининг 16-куни - милодий 637 йил апрель). Мусулмонлар тарихий анъанаси қуйидаги амаллар борасидаги диний-ҳуқуқий фармойишларни ҳам Умар (РА) номи билан боғлайди: - ҳар йили ҳаж қилиш (ҳаж зиёратини унинг ўзи бошқарган); - зино қилганлик учун тошбўрон қилиш; - қамчи билан савалаш жазоси; - дийа миқдорини қайд этиш ва б. Суннийлар тарихий анъанасида Умар (РА) рисоладагидек ҳукмдор, яъни тақводор, камсуқум, мусулмонларга нисбатан адолатли, душманларга бешафқат инсон, «Умари одил», ҳукмронлик даври эса, исломнинг «олтин асри» деб тавсифланади. Шиалар анъанасида Умар (РА)га жоҳил ҳукмдор сифатида тавсиф берилган. Басра волийси Муғийра ибн Шуъбанинг қули насроний Абу Луълуа эрталабки намоз пайтида олти марта ханжар санчиб яралагач, Умар (РА) ўлими олдидан ўз ўрнига янги халифа сайлаш учун Муҳаммад пайғамбарнинг (САВ) олти нафар энг кекса сафдошларидан иборат шўро тузган ва шу кенгашлардан бирида Усмон (РА) халифа этиб сайланган. Талабаларга эслатма! Халифа Усмоннинг қисқача таржимаи ҳоли. Усмон ибн Аффон (тахминан 575-656) - дастлабки тўрт халифадан учинчиси, Умавийлар қабиласига мансуб. Муҳаммад пайғамбарнинг (САВ) энг дастлабки издошларидан бири. Умарнинг ўлим олдидаги васиятига кўра, Усмон янги халифани сайлаши лозим бўлган кенгаш - шўро таркибига кирган ва улар томонидан халифа қилиб сайланган. Усмоннинг халифалик даврида Сосонийлар давлатини фатҳ этиш

$www.arxiv.uz тугалланди. Дарҳақиқат, Усмон (РА)нинг халифалик даврида мусулмонлар салтанати ғарбда Шимолий Африкадан шарқда Хитой ва Инд водийси чегараларигача кенгайди. Усмон (РА) дастлаб Пайғамбарнинг қизи Руқияга уйланган (тахминан 610 йил), у вафот этгач, Муҳаммад (АС) иккинчи қизи Умму Кулсумни ҳам Усмонга никоҳлаб берган (623 йил), шунинг учун у «Зун-Нурайн» - «икки нурли», деган ном олган. Усмон (РА)нинг буйруғи билан Қуръони карим матни тўпланиб, бир бутун (мусҳаф) китоб шаклига келтирилди ва бу етти мусҳаф турли ўлкаларга тарқатилди, Масжиди Набавий кенгайтирилиб, қайта таъмирланди, Румо ариғи қазилди. Усмон (РА) ўта художўй одам бўлишига қарамай, Қурайш қабиласига мансуб умавийлар сулоласининг энг обрўли вакили бўлган ва янги фатҳ этилган ҳудудларни муносиб ҳокимлар билан таъминлаш мақсадида бу лавозимларга ўз қариндошларини тайинлаган ва ўринли равишда непотизмда айбланган. Талабалар учун маълумот: Непотизм (лотин.) - ўз хизмат мавқеидан фойдаланиб қариндошлари ва яқин одамларига ҳомийлик қилиш; уруғ-аймоқчилик. Куфа 8 ва Фустот 9 мусулмонлари бундан норози бўлиб, саксон яшар Усмон (РА)дан ҳокимиятдан воз кечишни талаб қилдилар. Лекин Усмон (РА) 8 Куфа - 636 йил Фурот дарёсининг \ арбий = ир \ о \ ида араблар лашкаргощи сифатида вужудга келган Иро = даги шащар . Умавийлар давлатида (661-750) шащар халифанинг Иро = даги ноиби = ароргощига айланган . Араб ёзувининг энг кыщна шаклларидан бири Куфа билан бо \ ли = былиб , куфий хат деб аталади . 762 йил Ба \ додга асос солинганидан кейин Куфа ызининг аввалги ащамиятини йы = отган . 9 Фустот - Мисрда, Нил дарёсининг ынг =ир\о\ида жойлашган шащар. Унга араблар VII асрда асос солган. Дастлабки халифалар даврида Мисрнинг маъмурий маркази. Х асрда +ощирага асос солингач, унинг бир =исми былиб =олган.$

www.arxiv.uz бундан дарғазаб бўлиб, уларни қувиб солди. Натижада халифага мухолифат юзага келди, қўшин ва вилоятлардаги зодагонлар ўртасида Усмон (РА) сиёсатига қарши норозилик кучайди. 656 йил май ойининг бошларида Мадинага мисрликлардан элчилар келди. Усмон (РА) уларнинг талабларини қондиришга ваъда берди. Нақл қилишларича, шундан кейин халифа ўз ноибига элчилар қайтганидан кейин уларни қатл этишни буюриб хат юборган. Хат йўлда эгаллаб олинган, мисрликлар юртига қайтиб бормаган ва бошқа норозилар билан бирга Усмон (РА)нинг уйини қамал қилган. 656 йил 17 июнда Усмон (РА) Мадинада, уйида Қуръон ўқиб турган чоғида биринчи халифа Абу Бакрнинг ўғли Абдуллоҳ бошчилигидаги исёнчилар томонидан ўлдирилган. Унинг қони Қуръон саҳифаларига сачраган. Усмоннинг ўлими халифаликда кўп йиллик фуқаролик урушига сабаб бўлди. Мисрликларнинг таклифи билан (уларга куфаликлар ва басраликлар ҳам қўшилган) Али ибн Абу Толиб (тахминан 600 - 661.21.1) халифа деб эълон қилинди. Али - «хулафои рошидин» ёхуд «чорёрлар» деб аталувчи дастлабки тўрт халифанинг тўртинчиси, Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) амакиваччаси ва куёви (Фотиманинг эри) эди. Исломда вужудга келган шиалик ҳаракати бевосита Али исми билан боғлиқдир. 656 йил июнида Усмон ўлдирилди ва Али халифа деб эълон қилинди. Аммо саҳобалардан Талҳа ва аз-Зубайр ҳамда Алига нисбатан адоватда бўлган пайғамбарнинг беваси Ойша тарафдорлари унга қарши бош кўтардилар. Улар Алининг қатъиятсизлиги ва сусткашлигидан фойдаланиб, Басрани эгаллаб олдилар. Айни вақтда қатл этилган Усмоннинг қариндоши Сурия ҳокими Муовия ҳам Алига қарши уруш эълон қилди. 656 йил декабрда Басра шаҳри яқинида бўлган «туялар жанги»да Али Талҳа ва аз-Зубайрнинг кам сонли қўшинини тор-мор келтиришга муваффақ бўлди.

www.arxiv.uz Лекин Муовия билан уруш чўзилиб кетди. Али ўз қароргоҳини Ироққа - Куфа шаҳрига кўчириб, сурияликларга қарши уруш бошлади. 657 йил июлда Фурот дарёсининг ўнг қирғоғидаги Сиффин деган жойда юз берган жангда Али қўли баланд келган бўлса-да, у рақиблари билан келишишга кўнди. Бундан норози бўлган Али аскарларидан 12 минг киши жанг майдонини тарк этдилар ва хорижийлар деб аталган диний-сиёсий оқимни ташкил қилдилар. Талабалар учун маълумот: Хорижийлар (араб. - ажралиб чиққан, исёнчи) - исломдаги илк оқим тарафдорлари. Халифа Али билан умавийлар ўртасидаги кураш давомида VII асрнинг иккинчи ярми бошларида вужудга келган. Адабиётларда хорижийлар шўърот, марикуна, маҳаккима номлари билан ҳам тилга олинади. Манбаларда турли даврларда ва халифаликнинг турли ўлкаларида ҳаракат қилган хорижийларнинг 20 дан ортиқ жамоаси қайд этилган. Хорижийлар таълимотига кўра, халифа диний жамоа томонидан сайланади ва жамоага бўйсунади; ҳар қандай тақводор мусулмон (ҳатто қул ёки қора танли бўлса ҳам) халифа этиб сайланиши мумкин; агар халифа жамоа манфаатларини ҳимоя қилмаса, вазифасидан бўшатилади ва ҳатто қатл этилади. Хорижийлар фикрича, эътиқод амалий фаолият билан мустаҳкамланиши лозим. Ҳозирги даврда хорижийларнинг ибодийлар фирқаси Шимолий Африканинг айрим мамлакатларида (Жазоир, Тунис ва б.да), Уммон, Танзанияда учрайди. Хорижийлар рақибларига қарши якка террор усулини қўллай бошладилар. 661 йил 19 январда Али Куфа масжидидан чиқиш пайтида ибн Мулжам деган хорижий томонидан жароҳатланди ва икки кундан сўнг вафот этди. Жасади ана шу масжид яқинига дафн этилган, кейинчалик Нажаф қасабасига кўчирилган ва шиалар зиёратгоҳига айланган.

www.arxiv.uz Муовия халифалик унвонини эгаллаш имкониятидан фойдаланишга аҳд қилди. Алининг ўғли Ҳасан ҳақ эвазига ўз ҳуқуқларидан воз кечишга рози бўлди. Алининг иккинчи ўғли - Ҳусайн Муовиянинг ўлимига қадар тахтга даъвогар бўлмасликка розилик берди. Муовия Мадинага кўчмасликка қарор қилди ва мусулмонлар давлатининг пойтахти Дамашқ бўлиб қолди. Ўлими олдидан Муовия Ҳусайн ўрнига ўғли Язидни ворис этиб тайинлади. Кутилганидек, хорижийлар Язидни тан олмадилар, Ҳусайн эса Язидга байъат қилишдан бош тортди. Куфа шиалари Ҳусайнни ўзларининг имоми деб тан олиб, Куфага таклиф этди ва халифа Язидга қарши қўзғолонга бош бўлишни сўради. Ҳусайн Маккадан Куфага жўнади. 70 жангчиси билан Куфага яқин Карбало даштига етиб келганида халифа Язиднинг 4 минг кишилик қўшини унга қарши чиқди. 680 йилнинг 10 октябр куни Ҳусайн жангда шаҳид бўлди, жасади ўша ерга дафн этилди. Муовия ўлганидан кейин халифалик авлоддан-авлодга мерос бўлиб ўтадиган бўлди. Биринчи сулола Умавийлардир. Улардан кейин ҳокимият Аббосийлар қўлига ўтди. Аббосийлар - араб халифалари сулоласи (750-1258), Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ) амакиси Аббос ибн Абдулмутталиб ибн Ҳошим (653 й. в.э.) авлодлари. Абу Муслим қўзғолони натижасида ҳокимият тепасига келган. Дастлабки пойтахти - Куфа шаҳри. «Саффоҳ» («Хунрез») лақаби билан машҳур бўлган Абул Аббос Абдуллоҳ сулоланинг биринчи халифаси бўлган. Иккинчи халифа - Саффоҳнинг укаси Абу Жаъфар Мансур Бағдод шаҳрига асос солиб, пойтахтни шу ерга кўчирди. Аббосийлар ҳукмронлигининг дастлабки даврида мулкчилик муносабатлари ўсиб, савдо- сотиқ ривожланди. Бағдод Шарқнинг йирик савдо марказига айланди, илм- фан равнақ топди. Айниқса, Ҳорун ар-Рашид ва унинг ўғли Маъмун замони Аббосийлар сулоласининг гуллаган давридир. Х аср ўрталарига келиб Аббосийлар сиёсий ҳокимиятни тамоман қўлдан бой бериб, мусулмонларнинг диний халифасигина бўлиб қолдилар.

www.arxiv.uz Эрондаги бувайҳийлар (945 йил) Бағдодни ўз қўлига олди, лекин улар Аббосийларнинг мавқеи билан ҳисоблашар эди. Бағдод салжуқий-суннийлар томонидан босиб олинганидан кейин Аббосийлар сиёсий ҳукмронлиги қисман тикланди ва диннинг мавқеи мустаҳкамланди. 1258 йил мўғуллар Бағдодни вайрон қилиб, Аббосийларни тамоман тор-мор келтирди. Мўғул хони Ҳулоку буйруғи билан Аббосий халифаларнинг сўнггиси - Мустаъсим қатл этилди. Аббосийлар сулоласининг қолган вакиллари эса Мисрга қочди. Мамлук султонлари даврида (турклар 1517 йил Мисрни олгунга қадар) Аббосийлар Қоҳирада муқаддас кишилар сифатида яшаб келдилар. 1261 йил мамлук султони Бейбарс Аббосийлардан бири ал-Мустансирни халифа деб эълон қилди. 1517 йил Аббосийларнинг авлоди Мутаваккил III Истанбулга келтирилиб, у диний раҳнамолик ҳуқуқини турк султонларига топширган.

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР 1. Абдулла Абдуғани. Мусулмонларнинг ҳуқуқлари ва вазифалари. - Тошкент: «Адолат», 1993. 2. Абдулазиз Мансур. Қуръони карим маъноларининг таржимаси. – «Тошкент Ислом университети» нашриёти, 2001. - 617б. 3. Рахманов А.Р. Исламское право. – Ташкент, «Янги аср авлоди», 2003, - 480с. 4. Кулаков А.Е. Религии мира: Пособие для учаҳихся. - Москва: «Издательство АСТ- ЛТД», 1997. - 352 б. 5. Максуд Р. Ислам ғ Пер. с англ. В.Новикова. - Москва: ФАИР-Пресс, 2001. - 304 б.

O'xshashlar

Мухаммад Рахимхон

Мухаммад Аминхон

Мухаммад Рахимхон II Феруз

Muhammad At-Taftazoniy risolasi

Араб Мухаммадхон Ибн Хожи Мухаммад Окатойхон Угли