Мухаммад Рахимхон - Tarix - Referatlar

Мухаммад Рахимхон

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Муҳаммад Раҳимхон Қўнғирот сулоласининг асосчиси Умбай иноқ (1600)нинг авлодлари бўлмиш иноқлар Хоразмдаги ҳокимият учун бўлган курашларда ғолиб чиқиб XIX аср бошида, яъни 1804 йилда тахтга ўтирган Элтузар ибн Аваз иноқ (1804-1806) қўнғирот уруғидан биринчи бўлиб, расмий равишда ўзини Хива хони деб эълон қилди. Хивадаги мадрасалардан бирида таълим олган ва ҳарбий таълимни пухта эгаллаган хон, Бухоро билан муносабатларни кескинлаштирди. Бунга сабаб, Бухоро амири Марказий Осиёда ўзига қарам ўлка даражасидаги ҳудудда сиёсий ўзгаришлар натижасида янги давлатни ташкил топишига ҳамиша қарши бўлган. Натижада 1806 йилда амир Ҳайдарнинг қўшинлари Хоразмга юриш бошлаб, Шаббоз яқинидаги жангда Хива қўшинларига шикаст етказдилар. Амударёнинг сўл қирғоғиа ўтишга уринган Элтузархон кема ағдарилиши натижасида чўкиб кетган. Хон бу вақтда 37 ёшда бўлган. Бухоро амирлиги билан урушдаги мағлубият Хива хонлигининг ҳарбий-сиёсий мавқеини пасайтириб юборди. Айрим амалдорлар марказий ҳокимиятни тан олмай қўйдилар. 1806 йилда солиқларнинг кўплигидан норози бўлган Бешқалъа ҳудудидаги Чимбой, Қипчоқ, Манғит, Хўжаэли ва Қўнғирот атрофидаги аҳоли қўзғолон кўтарди. Ўзини хонликдан мустақил деб эълон қилган қозоқ-қорақалпоқларнинг Хивага қараб йўлга чиққан қўшинлари қуролсизлантирилди. Хирож деб номланган маҳсулот билан олинадиган солиқ ўрнига солғут деб аталган пул солиғи жорий қилиниши аҳоли норозилигини бироз бўлсада пасайтириш имконини берди. Муҳаммад Раҳим томонидан қилинган бу ўзгариш яхши натижа берди. Шунга мувофиқ, мулкдорлар ерга эгалик қилиш даражасига қараб 3 гуруҳга ажратилиб, солғут тўлайдиган бўлдилар. Биринчи гуруҳга 10 таноб ва ундан ортиқ ерга эга бўлган мулкдорлар кирди. Улар “аъло” деб юритилиб, йилига 3 тилло солғут тўлаганлар,

www.arxiv.uz иккинчи гуруҳ “адно” деб юритилган. Улар 5-10 танобгача ерли мулкдорлар, ҳар йили 2 тилло солғут тўлаганлар. Учинчи гуруҳга 5 танобгача ерга эга бўлган мулкдорлар кирган. Улар “авсат” деб юритилиб, йилига 1 тилло ҳақ тўлаганлар. Янги солиқ тизимининг афзаллиги шундаки, мулкдорларнинг ери ва даромади қанчалик пасайса, солиқни шунчалик кам тўлаган. Демак, у фуқораларда хусусий мулкни кўпайтиришда манфаатдорликни оширган. Шунингдек, ҳарбий хизматдаги навкарлар, руҳонийлар, боқувчисини йўқотган оилалар ва ногиронлар хонликнинг солиқ ва натурал (қозув, қочув, бегор) мажбуриятларидан озод қилинган. Ушбу вазиятдан фойдаланган Муҳаммад Раҳим тўрт ой тахтда ўтирган Абулғози V ўрнига давлатни бошқаришни ўз қўлига олди. Янги хоннинг салкам 20 йиллик ҳукмронлиги даврида мамлакатдаги иқтисодий ва сиёсий вазиятга алоҳида эътибор қаратилди. Рус элчиси Н.Муравьев ўз ҳисоботида “Муҳаммад Раҳимхон бутунлай янги давлат барпо қилди, дейиш мумкин. Эндиликда бу давлат Ўрта Осиёдаги энг кучли хонликлар жумласига киради”, – деб ёзганди. Муҳаммад Раҳимхон кучли қўшин тузишга ва унинг ёрдамида хонлик ҳудудларини кенгайтиришга интилди. Хонликдаги мунтазам отлиқ қўшинлар 15-20 мингдан зиёд бўлиб, унда ўзбек, туркман ва қозоқлар асосий ўринни эгалларди. Навкарларга ҳарбий хизматлари учун ер ажратиб берилган ва улар солиқлардан озод этилганди. Хива навкарлари 1810 йил баҳоридан кеч кузгача Жанадарё (Янгидарё) бўйларидаги қозоқ ва қорақалпоқ овулларига тажовуз қилиб турдилар. Натижада Айдосбий, Кеченекбий, Ўринбий ёрдамида Янгидарё атрофида яшаётган қорақалпоқлар хонликга бўйсундирилди. 1811 йил февралидан бошлаб хон буйруғи билан Орололди ўзбеклари устига қўшинлар юборила бошланди. Шу билан бир қаторда 18 йилдан буён мустақил ҳудуд сифатида хонлик таркибида мавжуд бўлиб турган Қўнғирот беклигига қарши ҳаракатлар бошланди. Натижада қўнғиротликлар етакчиси Тўрамурод сўфи ўлдирилди. Ички ғалаёнлар бартараф қилингандан кейин 1818-1819 йилларда Хива

www.arxiv.uz хонлиги қўшинлари Хуросон ерларига ҳарбий юришлар уюштирдилар. Чоржўй яқинидаги жанглардан бирида Хива қўшинлари Бухоро амирлиги лашкарларидан зарба еди ва енгилди. 1820-1824 йилларда Муҳаммад Раҳимхон янги кучларни тўплаб, Бухорога қарши бир неча бор юришлар қилди. Натижада Бухоро амирлигига қарашли Мари ва Тажан вилоятларида яшаётган туркманларнинг човдур, гўклан, така, сариқ ва ёвмут уруғлари Хива хонлиги қарамоғига ўтди. Хоннинг фармони билан Ахал-Така туркманларининг бир қисми Кўҳна Урганч ва Илонли қалъалари атрофига кўчирилди. Хива қўшинларида навкарлик хизматларини ўташ шарти билан туркманларга ер ажратиб берилди ва солиқлар миқдори камроқ қилиб белгиланди. Солиқ тизимини тартибга солишга жиддий эътибор берган хон давлат хазинасини тўлдириш йўлларини излади. Эндиликда солиқнинг миқдори мулкдорларга қарашли экин майдони ҳамда олинган ҳосилининг ҳажмига қараб белгиланадиган бўлди. Солиқ тўплаш иши маҳаллий ҳокимлар қўлидан марказий ҳукумат тасарруфига ўтказилди. Давлат солиқларини йиғиш вазифаси қушбеги ва меҳтарга, закот тўплаш эса девонбегига топширилди. Фуқаролардан солғут усули билан хазинага олинадиган даромад ва харажатлар махсус дафтарларда қайд этилиб, хоннинг назорати остига олинди. Муҳаммад Раҳимхон ўзининг хонлик даврида давлат асосини белгилавчи тахт ясаттирган. У ёғочдан ясалган бўлиб, Хива наққошлигига хос узликсиз жимжимадор безаклар туширилган кумуш “тасма” ва тахтачалар билан безатилган. Тахтнинг орқа суянчиғига мадоҳил (эзгу ният, эзгу сўз, эзгу амал) шаклларини ўзида мужассамлаштирган нақш тури) шаклида тахтача ўрнатилган ва унга араб ёзувида “Хива вилоятидаги Хоразм султони Муҳаммад Раҳим ҳукмдорлиги даврида Оллоҳнинг итоаткор қули Муҳаммад томонидан ишланд” сўзлари битилган. 1811 йил санаси тахтнинг ёғоч оёғида кўрсатилган. Тахт 1873 йили Хоразмнинг бошқа миллий бойликлари қатори А.Л.Кун томонидан Петербургга олиб кетилган. Тахт

www.arxiv.uz Москва Сарой идорасининг тавсиясига кўра 1874 йилда июль ойида Кремль музейининг “Қурол-яроғ-аслаҳа” палатасига кўйилади. Бугунги кунда “Хива хонлигини тахти” Москва Кремлининг Давлат музейи, Қурол-аслаҳа палатасида сақланмоқда. Хонликнинг чегара шаҳарларида, карвон ва кемалар қатнайдиган йўлларда махсус божхона хизмати жорий этилди. Хонликда зироат, ҳунармандчилик, ички ва ташқи савдонинг жонланиши давлат хазинаси даромадининг ўсишига имкон яратди. Хивага келган рус элчиси Н.Муравьев хон хазинасининг бир йиллик даромади 4 млн. сўмдан ошиб кетганлиги ҳақида маълумот берганди. Хон даставвал феодал тарқоқликка чек қўйиш, давлат ҳокимиятини марказлаштириш ва мустаҳкамлашни ўзининг асосий вазифаларидан бири, деб ҳисоблади. Амалдорларнинг қобилиятига қараб иш топширадиган хон давлат аҳамиятига молик тадбирларини амалга ошириш учун ўз атрофига ишончли, нуфузли, ишбилармон амалдорлар, руҳонийлар ва ҳарбийларни тўплади. Хива хонлиги тобелигига ўтган туркман, қозоқ ва қорақалпоқларнинг бадавлат ва нуфузли арбобларини ўзига яқинлаштириб уларга ер мулк ва юқори лавозимлар инъом этди. Мусулмон диндорларининг Эл-юрт орасидаги обрў-эътиборини ҳисобга олиб, ўзини уларга яқин тутиш мақсадида пайғамбар авлодларидан ҳисобланган саййидлар қизига уйланди. Саройда йирик дин арбобларига жой ва лавозим берди, мол-мулк инъом этди, кўпларини солиқ ва тўловлардан озод қилди. Давлатни бошқариш ишларини ислоҳ қилиш билан жиддий шуғулланган Муҳаммад Раҳимхон Абулғози Баҳодирхон даврида жорий этилган бошқарув тартибини ўзгартирди. Хива хонлигининг маъмурий марказлари сифатида Хива, Ҳазорасп, Хонқа, Гурлан, Анбар Маноқ, Шаббоз, Манғит, Қипчоқ, Қилич Ниёзбой, Хўжайли, Хитой, Тошҳовуз, Янги Урганч, Илонли, Ғазовот шаҳарлари белгиланди. Кейинчалик улар қаторига Қўнғирот ва Чимбой ҳам қўшилди. Энди кент оқсоқоллари ва иноқлари ўрнига ҳокимлар ва масжид қавмлари оқсоқоллари бошқаруви жорий этилди.

www.arxiv.uz Хива хонлигида меҳтар, қушбеги ва девонбеги лавозимлари энг юқори ҳисобланадиган бўлди. Уларнинг назорати остида мамлакат иқтисодиёти, ижтимоий-сиёсий, ҳарбий мудофаа, диний ишлар билан шуғулланувчи марказий бошқарув идоралари таъсис этилди. Давлатнинг асосий бошқарув органи сифатида Олий кенгаш ташкил этилди ва унга хоннинг ўзи раислик қиларди. Мазкур Кенгаш давлатнинг қонун чиқарувчи, маъмурий ва суд органи вазифасини бажарар ҳамда унда энг нуфузли амалдорлар қатнашардилар. Олий кенгашда қатнашган мансабдорлар орасида девонбеги, қушбеги, меҳтардан ташқари нақиб, шайхулислом, мутавалли, мироб, қози, фармончи, дарға, шиғовул, дастурхончи, арбоб, мирохўр, тўшакчи, оқо-оғо ва бошқа амалдорлар қатнашардилар. Кенгаш қатнашчилар ҳафтанинг жума кунлари кўринишхонада тўпланардилар. Уларга ош тортилгандан кейин, маслаҳат кенгаши қуюқ зиёфат жараёнида давом этарди, баъзан кеч тундан эрта тонггача давом этарди. Меҳтар ва Қушбеги лавозими юқорида тўхталганимиздек, саройдаги энг юқори мансаблардан бўлиб уларнинг ҳуқуқи деярли тенг. Уларга жуда катта ваколат берилган. Улар хонликда турли хўжалик ва ирригация қурилишларига, қазув, қочув солиқ тўплаш, лавозимларга тайинлаш, қўшин тўплаш, хорижий элчиларни қабул қилиш каби ишлар шуғулланганлар. Юқоридаги иккита мансабга жуда обрўйли, билимли кишилар тайинланган. Қушбеги хонликнинг шимолий вилоятларидан, меҳтар эса жанубий вилоятлардан тўпланадиган солиқ мажбуриятларига жавоб берганлар. Хонликнинг барча амалдорлари уларга итоат этган, улар хон тахтининг икки ёнида тик турганлар. Девонбеги (бош девон) эса саройдаги 3 та девонлар ишига раҳбарлик қилган. Девонлар саройда хўжаликни ижтимоий-сиёсий, ҳарбий ва бошқа ишларни, ҳужжатларни расмийлаштириш вазифаси билан шуғулланиб келганлар. Улар ўта саводли, олим одамлар бўлган, араб, форс ва ҳатто рус тилларини мукаммал билганлар. Муҳаммад Раҳимхон Аркнинг (ҳозирги Кўҳна Арк) жанубий қисмида

www.arxiv.uz Зарбхона учун бино қурдирган ва ўз номидан олтин, кумуш ва мис тангалар чиқарган. Янги пуллар хонликда товар-пул муносабатларини яхшилади ва солиқ тўловларини тартибга солишда муҳим роль ўйнади. Давлат хизматида бўлган сарой аъёнлари ва вилоят амалдорлари учун лавозимига қараб иш ҳақи – маош белгиланди. 1820 йилда Хивага келган рус зобити Муравъев ўз хотираларида шундай деб ёзган: – “Муҳаммад Раҳимхон замонасида зарбхона қурилиб, унда ҳукмдор фармони билан олтин пуллар зарб қилинган. Олтин тангалар софлиги, зарб қилиш услуби билан жуда хушбичимдир. Бизнинг пулга чотиштирганда тўрт кумуш пулга тенгдир. Танганинг бир томонида турк тилида Муҳаммад Раҳимхон номи, иккинчи томонида араб тилида дуо ва зарб қилинган сана кўрсатилган”. Муҳаммад Раҳимхон баланд бўйли, салобатли, қаттиқ қўл киши бўлган. Унинг кўзлари кичкина, нигоҳи ўткир, иродаси кучли, жасур ва тадбиркор инсон бўлиб, араб, форс тилларида гапириб, ўқиб, ёзиб билганидан, Хива аҳли уни “Охунд хон” деб атаган. Қўнғирот сулоласи вакиллари даврида Хива Шарқ меъморчилик санъатининг энг нодир ёдгорликлари жойлашган йирик ва гўзал шаҳарлардан бирига айланди. Хива аҳолисининг асосий қисми савдо-сотиқ ва ҳунармандчилик билан машғул бўлганлар. Айниқса, Муҳаммад Раҳимхон даврида мамлакатни юксалтиришга қарата кўпгина хайрли ишлар қилинган. Муҳаммад Раҳимхон Хивада жуда кўп ниҳоятда гўзал ва мустаҳкам меъморий қурилишлар қад кўтарди, ўша даврда Хива, ҳақиқатан ҳам кенг кўламдаги қурилиш майдонига айланди, шаҳардаги эски тарихий – меъморий ёдгорликлар таъмирланиб, уларга иккинчи ҳаёт бағишланиши билан яна янги ажойиб меъморий қурилишлар амалга оширилди. Ўтмишдаги воқеаларни тарих саҳифасига муҳрлаган сарой тарихчиси Худойберди ибн Қўшмуҳаммад Хивақий ўзининг “Дили ғаройиб” асарида “Хевақ кўп маротаба вайрон қилинган ва қайта тикланган. Жаноби олийларининг (Оллоқулихон) раҳматли отаси ва жойлари жаннатда бўлсин Абулғозий Муҳаммад Раҳимхон ва унинг укаси Қутлуғ Мурод иноқ

www.arxiv.uz томонидан шаҳар обод қилинди, уларнинг саъйи ҳаракатлари билан катта мадраса (Қутлуғ Мурод иноқ мадрасаси, 1812) ва катта гумбазли мақбара (Паҳловон Маҳмуд мақбараси, 1810-1825) барпо этилд”, деб ёзади. Хивадаги қурилишга Шер девонбеги ва вазир Муҳаммад Ризо қушбегилар бошчилик қилган. Муҳаммад Раҳимхон даврида Хива хонлигининг ташқи иқтисодий алоқалари кенгайди. Чет давлатлар билан карвон йўллари орқали амалга оширилган савдо-сотиқ ишларида хивалик оға-ини Худайбергановлар 270 минг, Полвонқори 90 минг, Мадримбой 54 минг сўм ҳажмида даромад қилганлар. 1819 йил 6 октябрда Кавказдан элчи сифатида келган капитан Муравьев (Николай Николаевич Муравьев-Карский, 1794-1866)ни (1831 йилги Польшага қарши ҳарбий компанияда қатнашган, 1853-1856 йилларда эса Россия-Туркия урушида Кавказ армиясига қўмондонлик қилган) хон қабул қилмасдан, Илгалди қишлоғида 40 кундан ошиқ вақт мобойнида жосус деган шубҳа билан ушлаб турди. 20 ноябрда хон Н.Н.Муравьевни Хивага таклиф қилди ва музокаралар вақтида савдо карвонлари хавфсизлигини таъминлаш, чегаралар ҳақида келишиб олишга интилади. Рус тарихчиси И.Н.Захариннинг таъкидлашича, Н.Н.Муравьевнинг элчи ва божмон ниқоби остидаги ҳарбий эканлигини Муҳаммад Раҳимхон анча кейин билган ва унинг бошини танасидан жудо қилмаганлигига афсусланган экан. 1825 йилда Амир Ҳайдарнинг ташаббуси билан орадаги низоларга чек қўйилиб, Бухоро ва Хива муносабатлари яхшиланди. 1825 йил 7 майда Муҳаммад Раҳимхон касалланиб вафот қилди, у бу вақтда 50 ёшида бўлган. Хон ўзи қурдирган Паҳловон Маҳмуд мақбарасидаги катта хонақоҳга дафн қилинган. Оллоқулихон даврида қабри обод қилиниб кошин билан безатилиниб, сағанага ўзгача бир кўрк берилди. Қарияларнинг ривоят қилишларича, 1920 йилгача хоннинг қабри тепасида қандайдир туғ бўлган экан. Ҳозирги вақтда элдошларимиз Паҳловон Маҳмуд мақбарасига ташриф буюрганларида Муҳаммад Раҳимхон ҳаққига ҳам дуо қилишади.

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Мухаммад Рахимхон II Феруз

Мухаммад Аминхон

Мухаммад пайгамбар ( Muhammad payg'ambar сав ) миссияси

Араб Мухаммадхон Ибн Хожи Мухаммад Окатойхон Угли

Распад Туркестана на ханства