Хонликларнинг геосиёсий ўрни, давлат бошқаруви ва ижтимоий хаёти - Tarix - Referatlar

Хонликларнинг геосиёсий ўрни, давлат бошқаруви ва ижтимоий хаёти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.224609375 KB

Ko'chirib olish

Хонликларнинг геосиёсий ўрни, давлат бошқаруви ва ижтимоий хаёти Бухоро амирлиги Ўзбек хонликлари орасида ўзининг ҳудудий ўрни, аҳолиси ва табиий ресурслари жиҳатидан муҳим мавқега эга эди. XIX асрга келиб, Бухоро амирлигининг ҳудуди қарийб 200 минг квадрат километрни ташкил этди. Унинг чегаралари жанубда Амударёнинг сўл қирғоғидан бошланиб, Сирдарёгача чўзилиб қозоқ жузлари билан чегарадош эди. Амирлик Шарқда Помир тоғларидан Ғарбда Хива хонлиги чегараларигача бўлган ҳудудни эгаллаб турарди. Бухоро ва Самарқанд каби йирик шаҳарлар жойлашган Зарафшон водийси амирликнинг марказий қисми ҳисобланарди. Қашқадарё ва Сурхондарё воҳалари, ҳозирги Тожикистон ҳудудидаги Вахш, Кофирниҳон, Панж дарёлари водийсида жойлашган шаҳар ва қишлокдар, шунингдек, Туркманистон ҳудудига кирган Мурғоб дарёси воҳаларидаги ерлар ҳам Бухоро амирлигига қарар эди. Бухоро амирлигининг пойтахти Шарқда энг машҳур шаҳар сифатида эътироф этилган Бухорои шариф эди. Йирик шаҳарлардан Самарқанд, Қарши, Шахрисабз, Китоб, Ғузор, Термиз, Шеробод, Ҳисор, Душанбе, Кўлоб ва бошқалар амирлик тасарруфида эди. Марв ва Чоржўй шаҳарлари учун Бҳхоро амир лиги билан Хива хонлиги ўртасида, Жиззах, Ўратепа ва Хўжанд шаҳарлари учун Бухоро амирлиги билан Қўқон хонли ги ўртасида тезтез урушлар бўлар, бу шаҳарлар қўлданқўлга ўтиб турарди. XIX асрнинг биринчи ярмида Бухоро амирлигида 2 милли он атрофида аҳоли истиқомат қиларди. Аҳолининг катта қисми амирликнинг серсув воҳаларида яшар, жазирама иссиқ, сувсизлик ҳукмронлик қилувчи Қизилқум саҳролари ва чўллари деярли кимсасиз ястаниб ётарди. Зарафшон водийсида 300— 350 минг, Қашқадарё воҳасида — 500 минг, Сурхондарё воҳасида — 200 минг, Шарқий Бухорода — 500 минг аҳоли яшар эди. Амирликнинг йирик шаҳарлари ■— Бухорода — 60 минг, Самарқандда — 50 мингга яқин нуфус истиқомат қиларди.

Аҳоли этник жиҳатдан кўпгина қавм-уруғлардан иборат бўлиб, уларнинг қарийб 57 фоизи ўзбеклар эди. Ўзбеклар бир қанча элатлардан ташкил топган бўлиб, улар'орасида манғит, сарой, қўнғирот, жабғу, қарлуқ, қалмоқ, найман, қипчоқ, минг, юз қабилалари кўпчиликни ташкил этарди. Улар асосан За рафшон, Қашқадарё ва Сурхондарё воҳаларидаги шаҳар ва қишлоқларда истиқомат қилар эдилар. Аҳолининг аксарият қисми деҳқончилик, чорвачилик билан шуғулланган. Суғориладиган ерларда пахта, буғдой, шоли, жўхори экилиб, боғ ва полиз маҳсулотлари ҳам етиштирилган. Чорвачиликда қўйчилик, қоракўл етиштириш; ҳунармандчиликда гиламдўзлик, ўймакорлик, зардўзлик, тегирмончилик, кўнчилик, тўқувчилик, темирчилик, кулолчилик, бешикчилик, сандиқчилик, этикдўзлик, мойжувозлик, совунгарлик кенг ривожланган. Амирликнинг иқтисодий ҳаётида қолоқлик, турғунлик ҳоллари мавжуд эди, аҳолининг турмуши паст даражада эди. Ерга эгалик шакли минг йиллар давомида ўзгармай келмоқда эди, аҳолига солинадиган солиқ ва жарималар ҳаддан ташқари кўп эди. Аҳолининг сотиб олиш қобилияти пастлиги ҳунармандчиликнинг ривожланишига тўсқинлик қиларди. Ҳунармандлар озгина даромадга ҳам қаноат қиларди, устахоналарни кенгай- тиришга маблағ тополмасди. Бухоро амирлиги якка хокимлик тизимидаги давлат эди. Амирликда энг катта давлат лавозими — қушбеги бош вазир лавозимига тенг амалдор эди. Бир сўз билан айтганда, барча ижроия ҳокимият қушбегининг қўлида эди. Вилоят ва туман ҳокимлари ҳам қушбеги тавсиясига биноан тайинланган. Қуш беги хон истиқомат қилиб турган арки олийда яшаган. Девонбеги хонликнинг молия-хазина ишларлни бошқарган. Солиқ ва жарималарнинг ундирилиши устидан назоратни ҳам девонбегилар амалга оширган. Девонбеги идораси аркдан пастда жойлашгани учун уни қуйи қушбеги деб ҳам аташган. Манғитлар даврида шайбонийлар, айниқса, аштархонийлар замонида

катта мавқе касб этиб келган оталиқ асосан Самарқанд ва Бухоро, яъни амирликнинг марказий қисмини суғориш ишлари, сув тақсимоти билан боғлиқ тадбирларга бошқош бўлган. Шунингдек, амирликда парвоначи (олий ҳукмдор ёрлиқларини амаддорлар, умуман тегишли кишиларга етказувчи), дод-хоҳ (жабрланувчилар арзини амирга етказиш ва жавобини олиб беришга масъул) каби вазифалар бор эди. Аммо мазкур давлат лавозимларининг мавқеи кўпроқ шу мансабдаги шахе нуфузи билан ўлчанган. Худди шунга ўхшаш ҳолат иноқ вазифасида ҳам ўз аксини топган. Иноқ (бош иноқ) ўз лавозимига кўра, олий ҳукмдор буйруқларини ҳукуматдаги оддий хизматчиларга етказиш, демак, буйруқни амалга оширишни ташкил қилиш ва умуман ҳали давлат мансабини эгалламаган, лекин ҳокимият хизматида бўлганлар билан шуғулланган. Бундан ташқари кичик иноқ хизмати бўлгани ҳам маълум. Амиртуғи соҳиби бўлган тўқсабо мансаби ҳам олий мақомда эди. У олий ҳукмдор — давлат байроқцори ҳисоблансада, тантанали маросимларда ишончли шахе сифатида ҳукмдор олдига таом тортиш каби масъулиятли тадбирларни ҳам бажарган. Шу билан бирга унга бирон-бир туман ҳам бириктириб қўйилган. Бошқача айтганда, даромад манбаи шу тумандан бўлган. Аммо XIX аерга келиб эса мазкур лавозим эгаси худди додхоҳ каби ҳарбий вакил даражасига кўтарилган. Ҳарбий ишлар бўйича энг юқори даражада эса ҳарбий вазир турган. Уни кўпроқ лашкар тўпчибошиси деб атаганлар. Аниқроғи, у тўпчилар қисмининг қўмондони ҳамда Бухоро гарнизони бошлиғи — лашкар бошлиғи саналиб, амалда ҳарбий вазир вазифасини ўтаган. Тўпчи қисмлар бошлиғининг бундай юксак қадрланишини шундай тушунтириш мумкин: бу вақтга келиб ҳарбий санъат ва урушда тўпчилар, яъни энг замонавий қурол усталарининг ўрни алоҳида бўлган. Шунингдек бошқарувда кўкалдош (мамлакат миқёсида хавфсизлик хизмати бошлиғи), бош хожа (ҳарам ходимлари бошлиғи), меҳтар, кутвол (қурилиш ишларига масъул), баковулбоши, кичик уроғ (олий ҳукмдор ва

амалдорларнинг хизматидагиларни назорат қилиб турувчи ходим), эшикоғабоши, мироҳур, қўрчибоши (қурол-аслаҳага масъул), қоровулбеги (шаҳар, йўллар посбони), удайчи (уруш пайтида ҳарбийларни турига қараб тақсимловчи), шиғовул (элчилар қабулини уюштирувчи) каби қатор лавозим ва хизматлар ҳам бўлганки, улар ўзларининг тўғридан-тўғри вазифаларидан ташқари амирлик сиёсий ҳаётида тутган шахсий мавқелари билан ҳам қадрланганлар. Шунга кўра ўз-ўзидан улар эгаллаб турган лавозимнинг қадр- қиммати ҳам ошган. Амирликнинг сиёсий-маънавий ҳаётида уламоларнинг таъсири улкан эди. Дунёвий ва диний ҳокимиятни ўзида гавдалантирган шайхулислом амирдан кейинги иккинчи шахе даражасидаги мавқеда эди. У шариатпаноҳ бўлиб, унга барча адлия тизимини бошқарувчи қозикалон бўйсунган. Қозикалоннинг ваколатига қуйидагилар кирган: ижтимоий адолат билан боғлиқ масалалар, хусусан, бозор, кўчакўйлардаги аҳвол, мадрасалардаги таълим, вақф ишлари, йўқолган вақф ҳужжатларини тиклаш, етим ва бевалар ҳақ-ҳуқуқини ҳимоя қилиш, карвонсаройлардаги тартиб ва ҳоказо. Амир Шоҳ Мурод даврида қозилик тизимида қатор ўзгаришлар бўлгани ҳам маълум. Чунончи, олий маҳкама таъсис этилиб, унинг ишида 40 нафар фақиҳ (қонуншунос) фаолият кўрсатган. Шоҳ Муроднинг бу борадаги ислоҳотларининг аҳамияти шундаки, суд жараёнида айбланувчи ҳам, жабрланувчи ҳам албатта иштирок этиши керак бўлган. Бирон-бир томон эгаллаб турган юқори лавозими орқасида жавобгарлик, гувоҳликдан бош тортолмаган. Шунингдек, мазкур тизимда муфтий (ривоят ва фатво билан таъминловчи), райе (мухтасиб), садр (вақф мулклари ҳисоб-китоби ва назорати билан шуғулланувчи) каби хизматлар ҳам бўлган. Бухоро амирлиги 27 беклик: Кармана, Хатирчи, Зиёвуддин, Нурота, Қарши, Китоб, Шаҳрисабз, Чироқчи, Яккабоғ, Ғузор, Бойсун, Шеробод, Денов, Карки, Чоржўй, Ҳисор, Кўлоб, Қоратегин, Дарвоз, Балжувон, Шўғнон-Рўшон, Қўрғонтепа, Қо-бодиён, Калиф, Бўрдалик, Қобоғли ва Хоразм бекликларидан иборат эди. Бекликлар маҳаллий қабила бошлиқлари,

катта мулк эгалари томонидан бошқарилган. Ҳар бир бекликни амиртомонидан тайинлаб қўйиладиган ҳокимлар — беклар идора қилган. Ҳоким ҳузурида юзлаб маҳаллий маъмурлар хизмат қилган. Манбалар, амирликда маҳаллий маъмурлар штати 30 минг кишини ташкил этганлигидан гувоҳлик беради. Ҳоким ва унинг хизматкорларига маош давлат хазинасидан берилмас эди, улар маҳаллий аҳолидан олинадиган турлитуман солиқ ва тўловлар ҳисобига тирикчилик қилишганлар. Амирликнинг ҳарбий кучларини отликлар ва сипоҳлар таш кил қилган. Қўмондонлик лавозимларидаги зобитларнинг ҳарб илми талаб даражасида бўлмаган. Ҳарбийлар ҳарбий машкларга нисбатан кўпроқ жисмоний меҳнат билан банд бўлганлар. Қўшинда юзбоши, мингбоши сингари ҳарбий лавозимлар бўлиб, умумий қўмондонликни лашкарбоши бошқарган. Амир ликнинг қўшини мунтазам бўлмагани сабабли, зарурият бўлганда уларни тўплаш қийин кечган. Бухородаги вазият кўп жиҳатдан Хива хонлигига ҳам хос бўлган. Хонлик жанубда Эрон, Шарқда Бухоро амирлиги, Ғарбда Каспий денгизи, Шимолда қозоқ жузлари билан чегарадош эди. Сувсиз ва поёнсиз Қорақум, Қизилқум саҳролари Хива хонлигини географик жиҳатдан бошқа мамлакатлардан ажратиб қўйган эди. Амударё соҳилларида жойлашган Хива, Урганч, Кат, Кўҳна Урганч, Хазорасп, Қўнғирот, Хўжайли, Курдар (ҳозирги Чимбой^ шаҳарлари хонликнинг йирик шаҳарлари ҳисобланар эди. Урта Осиёнинг энг бой савдо марказларидан бири бўлган Хива шаҳри 1598 йилдан бошлаб хонлик нинг пойтахти бўлган. Шаҳар икки кием — Ичон қалъа (шаҳарнинг ички қисми) ва Дишон қалъа (шаҳарнинг ташқи қисми) дан иборат эди. Ичан қалъада хон қароргоҳи ва ҳарами, 17 та маежид, 22 Мадраса, карвонсарой ва бозор жойлашган. 1842 йилда Дишан қалъа қурилиб, девор билан ўраб олинган. Дишан қалъада ҳунармандлар, савдогарлар, мардикорлар, қисман деҳқонлар истиқомат қилганлар. Аҳолининг кўпчилик қисмини ўзбеклар ташкил қилиб, улардан энг кучли ва кўп сонлилари қўнғирот, найман, қиёт, уйғур, нукуз, қанғли, хитой,

қипчоқ қабилалари эди. Ўзбек қабилалари асосан Амударё тармоқ ёйган қиемда, канал бўйларида жойлашган. Аҳолининг анчагина қисмини (тахминан тўртдан бирини) туркманлар ташкил этган. Туркманлар қадимги ўғизларнинг авлодлари бўлиб, форсча сўзлашувчи ма ҳаллий халқлар ва ўзбеклар билан қоришиб кетган эди. Қорақалпоқлар яшайдиган Амударёнинг қуйи ҳавзаси ва Орол денгизининг жанубий қирғоқлари ҳам Хива хонлиги тасарруфида эди. Деҳқончилик, чорвачилик, балиқчилик, овчилик қорақалпоқларнинг асосий машғулоти эди. Муҳаммад Раҳим I (1806—1825 йиллар) даврида Хива хон лигидаги ўзаро урушлар бироз пасайди, хонликни бирлаштириш ниҳоясига етди. Мамлакатда ўтказилган солиқ ислоҳоти, божхонанинг жорий этилиши, олтин пул чиқарилиши хўжалик ишларига ўзининг ижобий таъсирини кўрсатди. Ўз вақгида йиғиб олинган солиқлар хонлик хазинаси, даромадини оширди. Хонлиқда энг нуфузли лавозим қушбеги (бош вазир) бўлиб, у солиқларни тўплаш ва хоннинг муҳим топшириқларини бажариш билан шуғулланган. Саройда оталиқ, раис, қозикалон, шайхулислом, мироббоши, миршаббоши, тўпчибоши, ясовулбоши каби мансабдорлар хон хизматида бўлган. Девонбеги хоннинг олий девонини идора қилган. Хазиначи хонликнинг кирим ва чиқим ҳамда сарф-харажатларини юритар, бу ҳақда хон ёки қушбегига ҳисоб бериб турар эди. Хонликдаги энг катта мансаб ва унвонлар иноқ, оталиқ, бий ҳисобланган. Бундай лавозимга кўтарилганлар хонга энг яқин кишилар бўлиб, улар солиқлардан ҳам озод қилинганлар. Бун дай лавозимга тайинланганлар хон фармони орқали эълон қилинган ва уларнинг қўлига ёрлиқлар берилган. Саройда мирзабоши, мунший, маҳрамбоши каби мансабдор лар ҳам бўлган. Маъмурий-ҳудудий жиҳатдан Хива хонлиги Хазорасп, Гурлан, Хонқа, Кўҳна-Урганч, Қўшкўприк, Питнак, Ғазовот, Кат, Шоҳаббос, Шовот,

Тошҳовуз, Амбор-маноқ, Урганч, Хўжайли, Шуманой, Қўнғирот каби беклик ёки вилоятларга бўлинган. Хонлик таркибида Бешариқ ва Қиётқўнғирот ноибликлари ҳам бўлган. Бекликларни хон томонидан тайинланган беклар, ноибликларни ноиблар идора қилган. Бек ва ноиблар ҳузурида уларга хизмат қилувчи кўпдан-кўп мансабдорлар бўлган. Хива шаҳри шахсан хоннинг ва қушбегининг измида бўлган. Шаҳар ички тартиблари ва осойишталиги миршаббо ши, жиноий ишларни кўриш ва жазо тайинлаш шаҳар қозиси, пойтахтни тасодифий ҳужумлардан ҳимоялаш тўпчибоши ва Ичан-қалъа, Дишон-қалъа кутволи зиммасида бўлган. Хива хонлигида тахминан 40 минг отлиқдан иборат қўшин бор эди. Қўшинга лашкарбоши қўмондонлик қилган. Аскарлик хизматида бўлганлар соликлардан озод қилинган. Ҳарбий юришларда қатнашган ҳар бир суворий 5 олтин танга олган. Ўзини кўрсатган ҳарбий мансабдорларга ойига 10, 20, 50, 100 ва ундан ҳам кўпроқ миқдорда олтин танга берилган. Бийларга 50— 100 танга, юзбошиларга 10—20 танга маош берилган. Тинч лик пайтларда аскарлар хўжалик ишлари билан шуғулланган. Хон қўшинлари, Бухоро қўшинлари каби, қилич, ўқ-ёй, найза билан қуролланган. Бир қисм аскарларда пилта милтиқлар бўлган, оз миқдорда тўплар ҳам бор эди. XIX асрнинг биринчи ярмида Қўқон хонлиги ҳудудий жиҳатдан Урта Осиёдаги йирик давлат эди. Хонлик Шарқда Шарқий Туркистон, Ғарбда Бухоро амирлиги ва Хива хон лиги билан чегарадош бўлган. Қўқон хонлиги билан Россия ўртасида ҳувуллаб ётган Мирзачўл ва Муюнқул чўллари ёстаниб ётган. Хонликнинг жанубий чегаралари Қоратегин, Кўлоб, Дарвоз, Шўғнон сингари тоғли ўлкаларни ўз ичига олиб, бу ҳудудлар учун Бухоро амирлиги билан тез-тез тўқнашувлар бўлиб турган. Қўқон хонлигининг ҳудуди Бухоро амирлиги ва Хива хон лигидан фарқли ўлароқ, серсув дарёлар, сўлим водийлар, серх о сил ерларга бой эди. Хонликнинг маркази Қўқон, Марғилон, Узган, Андижон, Наманган каби йирик шаҳарлар жойлашган Фарғона водийси эди. Тошкент, Чимкент,

Туркистон, Авлиёота, Пишпак, Сузак, Оқмачит каби йирик шаҳарлар ҳам Қўқон хонлиги тасарруфида эди. Қўқон хонлигида аҳоли нисбатан зич жойлашган бўлиб, унда тахминан 3 миллионча киши истиқомат қилган. Хонлик нинг пойтахти Қўқонда 80 минг, Тошкент шахрида 60 минг аҳоли яшаган. Қўқон хонлиги аҳолисининг кўпчилик қисми ўзбеклар, шунингдек, тожиклар, қирғизлар, қозоклар, уйғурлар, қорақалпоқлардан иборат эди. Булар билан ёнма-ён яҳудийлар, татарлар, ҳиндлар ва бошқа элатларнинг вакиллари ҳам истиқомат қилганлар. Қўқон хонлигида иккинчи шахе Бош вазир ҳисобланиб, у муҳим давлат ишларини хон билан келишган ҳолда ҳал этган. Марказий давлат бошқарувида қушбеги, оталщ, девонбеги, мингбоши, шайхулислом, қозикалон, парвоначи, шиғовул, саркор, инок,, дастурхончи, амин, ясовулбоши каби мансабдорлар хизмат қилганлар. Сарой қошида махсус кенгаш бўлиб, унинг таркибига энг олий мансабдор шахслар кирган. Қўқон хонлигида қўшинни, аслаҳахонани, ҳарбий ишларни мингбоши бошқарган. Қўшинда бешюзбоши, юзбоши ва ўнбоши ҳарбий лавозимлари бўлган. Қўшиннинг бир қисми мунтазам хизматда бўлиб, марказий ҳокимият ихтиёрида турган. Қўшин қилич, найза, пилтали милтиқ билан қуроллантирилган. Шу нингдек, қўшинда тўплар ҳам бор эди. Қўқон хонлиги 15 беклик, яъни ҳарбий округга бўлинган бўлиб, уларнинг ярмидан кўпига хоннинг ўғиллари ёки яқин қариндошлари ҳокимлик қилганлар. Ҳокимлар ўз ҳудудидаги ҳарбий кучлар қўмондони ҳамда фуқаро бошқарувининг бошлиғи эди. Улар ўз тасарруфидаги қўшинни ўзлари моддий жиҳатдан таъминлаганлар. Ҳокимлар ҳарбий юришлар олдидан хоннинг биринчи даъвати билан ўз қўшинлари билан белгиланган жойга етиб келиши шарт эди. Қўқон хони зарурият туғилганда, озиқ-овқат ортилган 12 минг аравага эга бўлган 60 мингтача сипоҳни йиға оларди. XIX аср иккинчи ярмидаги Ўзбек хонликларидаги вазиятга баҳо беришда, шуни унутмаслик лозимки, Бухоро, Хива, Қўқон хонликларида

тараққиёт тўхтаб қолмаган. Ўзаро урушлар ва парокандаликдан қатьи назар яратувчилик фаолияти давом этган. Хива хонлигида эса сунъий суғориш борасида олдинги асрларга нисбатан кўп иш қилинган. Бунда энг аввало хонлар ва йирик амалдорлар ташаббус кўрсатганлар. Араб Муҳаммадхон турк қалъасидан Куйгун томон қазитган канал, Абулғозий Баҳодирхон номи билан боғлиқ Ғозиобод каналининг таъмир этилиши, Анушахон замонида қурилган Шоҳобод (узунлиги 14 км, эни 30 метр, чуқурлиги 3,5 метр), Ўрмиш (узунлиги 96 км, эни 17,5 метр) каналлари, Али Султон қурдирган Тошли ёрмиш канали ҳамда Манқитарна ( XVII ), Эшим Яраган, Омонқули, Ингичка, Ихлос, Қилич Ниёзбой (1815), Янгиёп ва Қоракўз ( XIX ), Шоҳмурод (1846), Раҳмонбердибой, Тошсақо (1828), Кўҳна Урганч-Хонёп (1831), Қорақалпоқ, Хонобод (1847), Сипоҳий, Муҳаммадамин (1850), XIX аср 50йилларидаги Калтаминор, Боғёп, Амиробод, Сарибий каналлари ва бошқа қатор катта-кичик сунъий суғориш иншоотлари билан боғ лиқ тадбирлар шулар жумласидандир. Қўқон хонлигида Эрдона, Норбўта ҳукмронлик қилган замонларда Сух дарёсидан чиқарилган каналлар, Олимхон буйруғи билан қаздирилган олтита канал (ариқ), Умархон даврида Сирдарёдан чиқарилган Ўзганддан бошланиб Андижон ва Марғилон оралиғидаги Шаҳрихонгача борадиган канал, Норин дарёсидан бошланадиган Янгиариқ канали (1819), Хон ва Зарбак каналлари (1803), Муҳаммадалихон замонида Иламишмозордан бошланувчи узунлиги 30 км дан ошиқ канал, Худоёрхон замонидаги Чинобод (1855), Улуғнаҳр (1869—1870) каби канал ларнинг бунёд этилиши мазкур водийда ҳам сунъий суғориш ишлари жадал борганидан далолатдир 1 . Бухоро шахрининг ўзида XIX аср ўрталарида, яъни Россия босқинидан олдин, 38 карвонсарой, 9 савдо тими, 16 ҳаммом, 45 бозор бўлгани маълум. Шунингдек 200 дан ортиқ масжид, 100 дан ортиқ Мадраса мавжудлиги ҳам манбаларда ёзилган. Улар орасида Турсунжон (1796—1797), Эрназар элчи (1795), Халифа Ниёзқул (1807), Халифа Худойдод мажмуасидаги мад расалар айниқса диққатга сазовордир.

Хива хонлигида ҳам қурилиш кўп бўлган. Араб Муҳаммад хон (1616), Ҳожамбердибий (1688), Шерғозихон (1719—1728), Муҳаммад Амин иноқ (1765), Қутли Мурод иноқ (1809), Оллоқулихон (1832-1835), Араб Муҳаммадхон (1870), Мусатўра (1841), Саидбой (1842), Амиртўра (1870), Муҳаммад Раҳимхон (1871), Муҳаммадмурод девонбеги, Отажон тура, Қадам ясовул- боши, Иброҳимхожа, Юсуф ясовулбоши, Ҳусайн Муҳаммад-бой, Дуст Олим, Қози Муҳаммад Салим, Исломхожа, Исфандиёрхон мадрасалари, Саидбой (1842), Оқмасжид (1875) масжидлари, Пахлавон Маҳмуд мақбараси (1835), Кўҳна Арк, Тошҳовли, Нуруллабой саройлари, Жума, Саидбой (1842), Кўкминор (1852—1853), Исломхожа (1908) миноралари ана шундай бунёдкорлик ишларидан гувохлик беради. Фарғона водийсида 1740 йили Эски Ўрда ўрнида ҳозирги Қўқон шаҳрига асос солиниши, хонликнинг турли шаҳарларида бунёд этилган кўплаб ўрдалар, бозорлар, карвонсаройлар, масжидлар, хонақохлар, қорихоналар, мадрасалар, чунончи, Мир (1798), Норбўта, Хонмирза Ёдгор (1830), Ҳазрати Соҳиб (1861), Худоёрхон (1850, 1870 йиллари Қўқонда, 1873 йили Наманганда, 1874—1875 йили Шоҳободда, Чустда), Ҳакимойим (1869), Олим бек (Ўшда), Насриддинбек (Андижонда), Тошкентда XIX асрда қурилган Бекларбеги, Муйи Муборак, Эшонқул додхоҳ, Юнусхон, Абулқосим мадрасалари ҳам шулар қаторида туради. Шундай ривож ҳолатини маданият соҳасида ҳам кўриш мумкин. Тўғри, мамлакатнинг учга бўлиниб кетиши, сиёсий қарама-қаршиликлар ва, айниқса, Россия босқини туфайли сиёсий мустақилликнинг қўлдан кетишининг умумий манзарасида бу соҳадаги аҳвол илгариги, масалан, темурийлар замонидаги каби бўлмаган. Аммо бир нарса аниқки, кўрилаётган босқичда фан ва маданият ҳар ҳолда бир ерда тўхтаб қолмаган. Юқорида зикр этилган қурилишлар, айниқса, мадрасалар бунёди шунга ишорадир. Совет даври тарихшунослиги иложи борича XVIII — XIX асрларда Ўзбек халқининг бу соҳалардаги тарихини бўяб кўрсатишга интилиб, ўлкани маданий қолоқликда айблаб, бу билан Россия босқинининг Ўзбекистан учун

«прогрессив аҳамиятини» исботлашга атайин ҳаракат қилган. Ўтган сулолалар каби манғитлар, қўнғиротлар, минглардан чиққан намояндалар ҳам ўз даври ва доираларининг ўқимишли шахслари бўлганлар. Масалан, Қўқон хони Умарнинг «Амирий», малика Моҳларойимнинг «Нодира», «Комила», «Макнуна», Хива хони Муҳаммад Раҳимхон II нинг «Феруз», унинг акаси Отажон Тура Муроднинг «Муродий» тахаллусида шеър битганларини, Абдулғозий Баҳодирхоннинг Шажарайи турк», Шажарайи тарокима» каби Ўзбек тилида ёзган асарларини эслайлик. Фазлий, Мушриф, Қозий, Афсус, Содиқ, Хижолат, Ҳозиқ, Хотиф, Маҳмур, Гулханий каби етук қалам соҳиблари Фарғона водийсида яшаб ижод қилганлар. Шунингдек «Афзал аттаворих», «Тарихи Умархон», «Рисолайи аскария», «Мунта хаб ат- таворих», «Тарихи Шоҳрухий», «Тарихи жаҳоннамой», «Хусолат ал-ахбор», «Таснифи Ғариб», «Тарихи жадидайи Тошканд» каби бошқа кўплаб тарихий асарлар ҳам худди шу даврда Қўқон хонлиги доирасида ёзилган. Бухорода ҳам тарих ёзиш лик тараққиётда тўхтамаган. Ҳеч бўлмаса, «Туҳфат алхоний», «Тарихи амир Ҳайдар», «Фатҳномайи султоний», «Манғитлар хонадони салтанати қисқача тарихи», «Ўзбек подшохликлари зикри», «Тарихи салотини манғитийа, ўзбакийа ва аштархонийа» кабиларни ёдга олиш мумкин. Зикр қилинган Шажарайи турк», Шажарайи тарокима», Муниснинг «Фирдавс алиқбол», Огаҳийнинг «Риёз ад-давла», «Зубдат ат-таворих», «Иқболи Ферузий», Баёнийнинг Шажа райи Хоразмшоҳий», «Хоразм тарихи», «Жоме ал-воқеати султо-ний», «Гулшан ад-давлат», «Иқболи Ферузий» асарларининг ёзилганлиги энг катта далилдир. Хивалик олимлар, тарихчиларнинг ўз даври учун Ўзбек тарихшунослигига қўшган энг катта ҳиссаларидан бири шундаки, улар тилга олинган манбаларни Ўзбек тилида ёзганлар. Бундан ташқари хиваликлар тарихшуносликдаги таржимачилик соҳасида таҳсинга лойиқ ишларни рўёбга чиқарганликларини айтиб ўтиш лозим. Чунончи, Мирхонднинг «Равзат ас-сафо», Яздийнинг «Зафарнома», Хондамирнинг «Хабиб ас-сияр», Восифийнинг «Бадойе ул-воқоеъ», «Тарихи

Табарий», Рашидиддиннинг машҳур «Жоме ат-таво рих» (Али султон (вафоти 1571-1572) буйруғи билан), Биноийнинг Шайбонийнома», шунингдек, «Тарихи Муқимхоний», «Тақобати Акбаршоҳий», Махдиҳон Астрободийнинг «Тарихи Нодирий», «Зубдат ал-ҳикоёт», «Мифтоҳ ал- толибин», «Ахлоқи Муҳсиний», «Насиҳатномайи Кайковус» (Қобуснома), Садъийнинг «Гулистон», Жомийнинг «Баҳористон», Саломон ва Ибсол» «Юсуф ва Зулайҳо», Низомийнинг «Ҳафт пайкар», Хисравийнинг «Ҳашт беҳишт», Ҳилолийнинг Шоҳ ва гадо», Носирийнинг «Равзат ас-сафойи Носирий», Дарвиш Аҳмаднинг Саҳойир ал-ахбор», машҳур араб тарихчилари Масъудий, Ибн ал-Аср асарлари араб ва форс тилларидан ўзбекчага ўгирилган. Хуллас, сунъий суғориш ишлари, қурилишдан тортиб деҳқончилик, ҳунармандчилик, фан ва маданиятгача, ички савдодан ташқи иқтисодий алоқаларгача (Эрон, Афғонистон, Ҳиндистон, Хитой, Россия ва бошқалар) оид маълумотлар, умуман олганда, юртимиз ва аждодларимиз XVIII — XIX асрларда дунёнинг кўпчилик халқлари ва мамлакатларидан орқада бўлмаганлигини кўрсатади. Ундан олдинги ўтмиш маданиятни назарда тутсак, келаётган фан ва техника асрида ( XX ) тараққиётнинг олдинги сафларида туришлари учун потенциал имкониятлар бор эди 1 . Аммо улардан фойдаланишга бир қатор омиллар йўл қўймаган. Биринчидан, асрлар давомида бир бутун бўлиб келган мам лакатнинг, бир иқтисодий ва маданий маконда яшаб келган халқнинг учга бўлиниб кетиши, хонликлар ўртасидаги тўхтовсиз урушлар, ҳар бир хонлик ичидаги бошбошдоклик ва ҳокимият учун ўзаро тинимсиз давом этган ички низо ва урушлар бутун мамлакатни хонавайрон қилди. Бу жараён гуруҳбозликни келтириб чиқарди, қабилаларнинг этник аралашувига, бир халқ бўлиб қовушишига, жипслашишига халақит берди. Давлат даражасида ҳам, вилоятлар даражасида ҳам ягона халқ, ягона Ватан тушунчасининг қадри англаб олинмади. Иккинчидан, аҳоли хон ва бекларнинг, турли лавозимдаги мансабдорларнинг зўравонлигидан, ўзбошимчалигидан, мансабини

суиистеъмол қилишидан, ғайриқонуний солиқ ва жарималардан ҳимоя қилинмади. Учинчидан, асосий бойлик бўлган ерга мулкчиликнинг эски усули бир неча асрлардан бери ўзгармади. Хонликларда олий ҳукмдор ернинг бирданбир эгаси бўлиб, ер ишловчиларга — деҳқонларга ижара тарзида хатлаб бириктирилган эди. Деҳқон ер эгаси эмас, ердан олинадиган ҳосилнинг эгаси эди, холос. Шу боис деҳқон ерни асраб - авайлашга, унинг унумдорлигини оширишга интилмади. Тўртинчидан, хонликларда саноат ривожига эътибор кучаймади. Олтингугурт, рангли металлар, мармар, тошкўмир, нефть каби табиий бойликларга сероб конлар бўлсада, уларни қазиб олиш, тоғ-кон ишларини ривожлантириш, кемасозликни йўлга қўйиш масалалари ҳал қилинмади. Бешинчидан, товар-пул муносабатлари ривожлантирилмади. Даромад истеъмол ва қўшин харажатларини зўрға қоплар, капиталга айланмасди. Пул, олтин-кумуш хон ва амалдорларнинг хазина тўплаш манбаи бўлиб қолган эди. Олтинчидан, хонликларнинг савдо муносабатларида ҳамон айирбошлаш усули давом этарди. Ўрта Осиё жаҳон бозоридан ажралиб қолгани устига бу ерда ягона ички бозор ҳам ташкил топмади. Еттинчидан ва энг муҳими, XIX аср иккинчи ярмида Урта Осиё ҳудудидаги хонликларда ўз миллати, халқи ва Ватани истиқболи учун қайғурадиган, одамларни бир ғоя ва бир эзгу мақсад йўлида бирлаштира оладиган ҳамда ортидан эргаштира оладиган йўлбошчи — сардор бўлмади. Бухоро амирлигида ҳам, Қўқон ва Хива хонликларида ҳам шундай арбоб тарих саҳнасига чиқмади. Босқинчиларга кўксини қалқон қилиб кўҳна Турон жанговар шавкатини намойиш қила оладиган ва Туркистонни бир умумий уй деб билган юртбоши топилмади.

O'xshashlar

4-8 асрларда Хоразмдаги ижтимоий ва шахарлар хаёти

Сўнгги ўрта асрларда ўзбек хонликлари маъмурий тузилиши ва давлат бошқаруви

1946 – 1985 йилларда Узбекистоннинг ижтимоий – иктисодий ва сиёсий хаёти. Ютуклар ва муамолар

IV курс битирувчилари учун Ўзбекистон тарихи фанидан давлат имтихони саволлари.

Ривожланган ўрта асрлар давлатчилиги ва бошқаруви