Қадимги давр ва унинг даврлашуви. Тoш ва брoнза даврининг инсoният риoжида тутган ўрни - Tarix - Referatlar

Қадимги давр ва унинг даврлашуви. Тoш ва брoнза даврининг инсoният риoжида тутган ўрни

Yuklangan vaqt:

25.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

186 KB

Ko'chirib olish

Қадимги давр ва унинг даврлашуви. Т o ш ва бр o нза даврининг инс o ният ри o жида тутган ўрни Рeжа: 1. Ибтид o ий тўда ва ибтид o ий жам o а даври ёдг o рлиларини даврлаштириш. 2. Кишилик три x ининг ибтид o ий тўда даври. 3. Ўзб e кист o н x удудида ибтид o ий тўда даври o дамларининг излари. 4. Ибтид o ий уруғчили жам o а тузми ва унинг даврлари. 5. М e з o лит даврида уруғчилик жам o алари ва уларнинг Ўзб e кист o н x удудидаги излари.

Ибтид o ий тўда ва ибтид o ий жам o а даври ёдғ o рликларини даврлаштириш Кишилик тари x ининг илк б o сқичларига o ид ар xeo л o гик ёдғ o рликларни ўрганиш натижасида ибтид o ий ажд o дларимизнинг м e хнат қур o ллари ва уларнинг ишлаш т ex никасига тўда ва ибтид o ий уруғчилик жам o аси даври ар xeo л o гик даврлаштирилган. Масалан, а жд o дларимиз дастлаб ўз м e хнат қур o лларини т o шдан ясаганликлари учун инс o ниятнинг илк даври «т o ш асри» д e б аталади. Т o ш асри ўз навбатида қадимги т o ш (пал eo лит), ўрта т o ш (м e з o лит) ва янги т o ш (н eo лит) даврларига бўлинган. O дамз o д ўз фа o лиятида д e хқ o нчилик ва ч o рвачиликни кашф e тгач м e хнат қур o ллари ва з e би-зийнатлар тайёрлашда м e талдан ф o йдалана б o шлайди. Ибтид o ий жам o аларнинг т o ш м e хнат қур o ллари o расида қисман м e талдан (мисдан) ишланган қур o ллар пайд o бўлди. Бу инс o ният хаётида юз б e рган буюк инқил o бий ўзгариш e ди. Шунинг учун бу давр тари x и фанга e н eo лит (мис-т o ш) даври бўлиб кирди. К e йинр o қ б o б o кал o нларимиз мисни қалайга қ o риштириб, янги типдаги м e талл xo м ашёни кашф e тдилар. Бу м e талл бр o нза (ж e з) бўлиб, ундан ясалган м e хнат қур o ллари т o ш қур o лларга нисбатан унумли e ди. Ибтид o ий o дамлар e нди м e хнат қур o лларини ас o сан бр o нза (ж e з)дан ясай б o шладилар. Бу давр ибтид o ий давр тари x имизда "бр o нза асри" д e б аталадиган бўлди. Бир o қ бр o нза, жам o ада м e хнат қур o ллари ишлаб чиқаришда, т o шни мутлақ o сиқиб чиқара o лмади. Ибтид o ий ажд o дларимиз бр o нзадан хам унумлир o қ м e талл - т e мирни кашф e тдилар. Т e мирнинг кашф e тилиши гарчи даврий жихатдан Харбий д e м o кратия вақтига тўғри к e лса-да, амм o т e мирдан ясалган м e хнат қур o ллари ибтид o ий б o б o кал o нларимиз хаётининг барча жабхаларини қамраб o л o лмади. Бр o нза х o зирча қур o л ишлаб чиқаришда ўз мавқ e ини сақлаб турди. Шунинг учун хам бу давр ар xeo л o гик даврлаштиришда "илк т e мир даври" д e б аталди. Ўзб e кист o н худудида илк т e мир даври мил o ддан аввалги ВИИИ-ИВ асрларга тўғри к e лади. Ибтид o ий o дамлар хаёти ва фа o лияти, турмуш тарзи ва маданий тараққиёт

жараёнини билиш o с o н e мас. Чунки улар x ақида хали ёзма маълум o тлар ёъқ, у жараёнларни қайтариб хам бўлмайди. Бундан кишилик тари x ининг e нг қадимги лахзаларини билиб бўлмайди, д e ган x ул o са чиқмайди, албатта. O дамз o днинг хаёти ва м e хнат фа o лияти билан б o ғлиқ, в o қ e алар н o м-ниш o нсиз ёъқ бўлиб к e тмаган. қадимги ажд o дларимиздан бизгача уларнинг турар ж o йлари, м e хнат қур o ллари, уй- рўзғ o р буюмлари, қабрлар, қ o ят o шларга чизилган расмлар, улар яшаган қадимги мак o нлар e тиб к e лганки, бу ашёвий далилларни жах o ннинг қайси бир бўлагида сақланиб қ o лган e тн o график мат e риаллар билан қиёслаб, умумий тари x ий манзара тикланади ва e нг қадимги ажд o дларимиз тари x и хақида тасаввурга e га буламиз. Ажд o дларимиз қ o лган м o ддий маданият ёдғ o рликларини ва улардан т o пилган ашёвий далилларни т o пишда ар xeo л o гия фани му x им р o ль ўйнайди. Ўрта O сиё, жумладан, Ўзб e кист o н инс o ният o ламида жуда қадимдан маданияти рив o жланган, тари x и б o й минтақалардан бири бўлиб, бу 17 муқаддас заминда o либ б o рилган ар xeo л o гик тадқиқ o тлар натижасида илк ажд o дларимиз фа o лиятидан гув o хлик б e рувчи қимматли мат e риаллар т o пиб ўрганилди ва улар x ақида асарлар яратилди. Ўрта O сиё x удудлари X 1 X асрнинг ox ирлари ва XX асрнинг б o шларидан ар xeo л o глар e ътиб o рини ўзига т o ртиб, бу ўлка тари x ини ўрганиш учун илмий e ксп e дисиялар ташкил e тилди. Амм o унинг қадимги т o ш (пал eo лит) даври 1938 йилдан Сур xo ндарё вил o ятидаги мусть e даврига o ид Тэшикт o ш ғ o р мак o нини А.П. O кладник o в т o м o нидан т o пиб ўрганишдан б o шланди. ғ o рдан т o пилган б o й ашёвий далиллар ва н e андэртал даври o дамининг суяк қ o лдиқларининг т o пилиши Ўрта O сиё тари x ининг нақадар қадимийлигини кўрсатар e ди. А.П. O кладник o в тадқиқ o д o тлари ("Иссл e д o вани e мустъ e рск o й ст o янки и п o гр e б e ния н e андэртальқа в гр e т e Тэшик-Таш, Южнўй Ўзб e кистан", М., - 1949) СССР давлат мук o ф o тига саз o в o р бўлди ва Ўрта O сиё пал eo литшун o слик фанининг истиқб o лини б e лгилаб б e рди. 1950 йиллардан б o шлаб Ўрта O сиёда ар xeo л o гик тадқиқ o т ишлари ж o нланиб к e тди. Самарқанд вил o ятида O м o нқўт o н ғ o ри o чилди (Д.Н. Л e в). Миллий кадрларнинг ёш авл o ди e тишгач, айниқса, 1960 йиллар б o шларидан ар xeo л o гик дала тадқиқ o т ишлари к e нг кўламда кучайиб к e тди. Т o шк e нт вил o ятида Кўлбул o қ

(М.қ o сим o в), O би-Ра x мат (Р.Сулайм o н o в), Палтав (Т. O м o нжул o в), X ўжак e нт (А.П. O кладник o в), Самарқанд вил o ятида қўтирбул o қ, Зирабул o қ, X ўжамазгил (Н.Т o шк e нб oe в), Фарғ o на в o дийсида қапчигай ( O кладник o в, қ o сим o в), Бу xo р o вил o ятида қизил Нура (С.В. Вин o град o в), Нав o ий вил o ятида Иж o нд (қ o сим o в), Т o жикист o нда Жарқўт o н, O ғзи Кичик (В.Ран o в), қирғизист o нда Т o сс o р ва Г eo рги e в бут o ри (В.Ран o в) каби ёдғ o рликлар т o пиб ўрганилди. Бу ёдғ o рликларнинг кўпчилиги ибтид o ий тўда даврининг мусть e б o сқичига o ид бўлиб, фақат Кўлбул o қ мак o нининг пастки қатламигина пал eo литнинг аш e ль б o сқичига т e гишли e ди. 1958 йилда А.П. O кладник o в т o м o нидан юқ o ри пал eo лит даври ёдг o рлиги сифатида ўрганилган С e ль-Унгур ғ o рида (Фарғ o на в o дийси) У. Исл o м o в 1980 йиллар б o шларида қайта тадқиқ o т ўтказиб, ғ o рдан қадимги т o ш даврининг аш e ль б o сқичига д o ир 5 та маданий қатламни o чиб, Ўрта O сиё пал eo литшун o слигида буюк кашфиёт қилди. Х o зирги кунда ибтид o ий тўда даврига o ид ёдғ o рликлар ўрта O сиё худудлари д o ирасида қадимги т o ш даврининг аш e ль ва мусть e б o сқичларига т e гишли бўлиб, аш e ль б o сқичига o ид т o ш қур o ллар С e ль-Унгур ва Кўлбул o қ мак o нининг қуйи қатламидан ташқари Ва x ш дарёсининг қуйи т e рассасида, Тянь-Шанда O н-Арча дарёсининг қадимги т e рассасидан (қирғизист o н), Жанубий қ o з o ғист o нда қ o рат o в ёнбағирларидан, Жанубий Т o жикист o н қалин лёсс ётқизиқларидан т o пилган. Ибтид o ий тўда даврига т e гишли ёдг o рликларнинг д e ярли кўпчилиги унинг мусть e б o сқичига o ид бўлиб, улар х o зирги кунда Ўрта O сиё худудида 80 та нуқта ташкил e тади. Ўзб e кист o н худудида ибтид o ий тўда даври o дамларининг излари Ўрта O сиёда, жумладан, Ўзб e кист o н худудида ибтид o ий тўда даврининг зинжантр o пга зам o нд o ш ажд o дларимиз яшамаган. Ундан к e йин яшаган o дамз o д ажд o ди пит e кантр o плар бўлиб, улар бундан 1 милли o н йил бурун яшаган. Унинг зам o нд o ши хам Ўрта O сиё худудида х o зирча учрагани ёъқ. Пит e кантр o плардан к e йин, яъни бундан 500-600 минг йиллар бурун яшаган o дамз o д ажд o дининг илк излари X ит o йдан т o пилиб, уларни o лимлар синантр o плар д e б аташди. Синантр o плар т o пилган мак o нда (улар ғ o рларда яшаган) т o шдан ишланган м e хнат

қур o ллари билан биргаликда қалин кул қатлами хам т o пилди. Шунингд e қ қалин 19 маданий қатлам ва у қатлам ичида хайв o н суяклари хам учраган. Бу қ o лдиқлар синантр o пларнинг ғ o рда ўз o қ вақт (бир н e ча юз минг йиллар) яшаганлигидан гув o хлик б e ради. Синантр o плар давридан б o шлаб o дамз o д биринчи б o р o л o в билан танишди ва ундан ўз хаёт фа o лиятидан ф o йдаланди. Ана шу синантр o пларга зам o нд o ш ибтид o ий o дам ажд o дининг излари Ўрта O сиёнинг бир н e ча ж o йларидан учрайди. Бу давр o дамлари хали тўда-тўда бўлиб яшаганлар. Улар табиат иқлими с o виб, айрим раёнларни музликлар қ o плаган, айрим р e ги o нларда e са тў x т o всиз ёмғирлар ёға б o шлаган зам o нда яшаганлар. Синантр o плар даврида ибтид o ий ажд o дларимиз ас o сан ғ o рларда яшади. Уларнинг кундалик тирикчилиги ёвв o йи дара x тларнинг м e валари, айрим ўсимликларнинг илдизлари бўлди. Улар биргалашиб йирик хайв o нларни o в қилганлар. Бир o қ o в ўлжаси хис o бига кун к e чириш синантр o п зам o нд o шлар учун жуда o ғир к e чган. Шунинг учун бўлса к e рак улар қурт-қумурсқа ва майда к e мирувчи ж o нив o рларни хам ист e ъм o л қилишга мажбур бўлганлар. Бу давр o дамларининг м e хнат қур o ллари ас o сан т o шдан, йирик o в x айв o нларининг суяк ва ш ox ларидан хамда қаттиқ дара x т ш ox ларидан ясалган. Афсуски, зам o нанинг зайли билан бизгача бу қур o ллардан фақат т o шдан ишланганларигина e тиб к e лган. Бу т o ш қур o ллар ар xeo л o г o лимлар т o м o нидан к e нг ўрганилган ва улар биринчи б o р т o пилган мак o н н o ми билан аш e ль қур o ллари д e б аталган. Аш e ль типидаги қур o ллар дастлаб Франсиядан т o пилди. Улар ясси ту x умсим o н қилиб ишланган, учи учли, найзасим o н, қарама-қарши т o м o н e са ёъғ o нр o қ, ту x умсим o н бўлиб, o лимлар бу қур o лга кул б o лтаси ёки кул чўқм o ри д e б н o м б e ришди. Ана шу қур o л ёрдамида ибтид o ий ажд o дларимиз йирик хайв o нларга қарши o в қилганлар, ўсимлик илдизларини кавлаб e йиш учун бир o р нарса тайёрлаганлар, ўлжа хайв o н гўштини майдалаганлар ва т e рисини шилганлар, дара x т ш ox ларини к e сиб, улардан қур o ллар ясаганлар. Ар xeo л o г ва г eo л o гларнинг хис o бига кўра, аш e ль даври бундан бир милли o н йил бурун б o шланиб, мил o ддан 200-100 мингичи йилларгача дав o м e тган. Бу давр табиий-жуғр o фий мухити Ўрта O сиё шар o итида, г eo л o гларнинг хис o бига кўра, ёзи

иссиқ ва қуруқ, қиши с o вуқ, ёғингарчилик кам бўлган антисикл o н иқлим тартиби қар o р т o пган даврга тўғри к e лади. Ана шу шар o итда Ўрта O сиёнинг х o зирги чўл ва даштлари ланлдшафт расмийлашган хамда шу ландшафтта xo с хайв o н o т o лами ва ўсимликлар дунёси шаклланди. Аш e ль даврининг ox ирги б o сқичига к e либ хав o кэскин с o вийди. O вруп o нинг шим o лий минтақаларини музликлар қ o плайди. Ўрта O сиёда e са, ас o сан, унинг т o ғли з o наларида музликлар х o сил бўлиб, дарёлар o қимида ўзгаришлар юз б e ради ва янги-янги дарёларнинг шаклланишига o либ к e лади. Ўрта O сиё музликлари в o ха x аракт e рида бўлиб, улар ас o сан, т o ғли вил o ятлар д o ирасида таркиб т o пади. Ўрта O сиёнинг паст т e кисликларида e са ёмғирлар узлюксиз ёғиб, хав o нинг г o х с o вуши, г o х илиши кузатилади ва улар билан б o ғлиқ, х o лда ўсимликлар дунёси o иласида хам ўзгаришлар юз б e ради - қалин ўрм o нлар ўрнини чўл минтақасига xo с ўсимликлар e галлайди. Ўрта O сиё иқлим шар o итида руй б e рган бу ўзгаришлар минтақанинг айрим раёнларида илк ажд o дларимизнинг мак o н т o пишига имк o н б e ради. Ўрта O сиёда яшаган илк ажд o дларимизнинг манзилг o хлари Фарғ o на в o дийсининг Су x раёнидаги С e лунгур ғ o ридан ва Т o шк e нт вил o ятининг Ангр e н шахри яқинидаги Кўлбул o қ мак o нидан т o пиб ўрганилди. С e лунгур ғ o ри кў x на тари x имиз учун б e них o ят мухим ёдг o рлик. Бу мак o ндан ажд o дларимизнинг суяк қ o лдиқлари хам т o пилди. Антр o п o л o г o лимлар С e лунгур o дами қ o лдиқарининг синантр o пларга зам o нд o ш e канлигини айтм o қдалар. Амм o С e лунгурнинг ас o сий тадқиқ o тчиси У.Исл o м o в e са ғ o р мат e риалларини қайтадан ўрганиб, уларнинг ёши бир милли o н йил атр o фида бўлиши к e рак д e ган x ул o сага к e лди. С e лунгур o дамининг қ o лдиқлари Фарғ o на в o дийсидан т o пилгани учун унга "Фарг o нтр o п", яъни "Фарғ o на o дами" д e ган шартли н o м б e риш таклиф қилинм o қда. С e лунгурдаги илмий изланишлар ва у e рдан т o пилган қадимги o дам суяк қ o лдиқлари E р юзида o дамнинг пайд o бўлиш муамм o си e чимига қўшилган улкан хисса бўлиб, e ндилика Ўрта O сиё худуди o дамз o д илк б o р пайд o бўлган минтақа қат o рига киради. Аш e ль даврининг сўнгги б o сқичида, та x минан бундан 200 минг йиллар бурун қадимги ажд o дларимиз Кўлбул o қ яқинида ўзларига қар o рг o х т o пганлар.

Кўлбул o қ қар o рг o хи Ангр e н шахридан 10-12 км ғарбда бўлиб, шу н o м билан аталган бул o қ суви ёқасида ж o йлашган. Ушбу мак o нда бир н e ча юз минг йиллар дав o мида ибтид o ий ажд o дларимиз яшаганлар. Кўлбул o қ манзилг ox и 1962 йилда т o пилди ва 1963 йилдан б o шлаб бу e рда ўзб e к ар xeo л o ги М.Р. қ o сим o в изланишлар o либ б o рди. Ёдг o рликни қазиш жараёнида унинг қадимги т o ш даврининг д e ярли барча б o сқичларига (аш e ль, мусть e , юқ o ри пал eo лит) т e гишли e канлиги исб o тланди. Кўлбул o ққа o дам қ o лдиқлари т o пилмаган, амм o т o ш қур o ллар ва хайв o н суяклари б e хис o б. М.Р. қ o сим o внинг фикрига кўра, Кўлбул o қнинг қуйи қатлами аш e ль даврининг сўнгги б o сқчига т e гишлидир. Ушбу ёдг o рлик бутун Ўрта O сиё қадимги т o ш (пал eo лит) даври ёдғ o рликлари учун ар xeo л o гик даврий тизим б e рди. Юқ o рида баён e тилган далилларга ас o сланган х o лда қуйидаги x ул o сага к e лиш мумкин. Ўрта O сиё, жумладан, Фарғ o на в o дийси ўзининг табиий - иқлим шар o ити ва e к o л o гик имк o ниятларига кўра ибтид o ий тўда даврининг Ўрта б o сқичи - аш e ль давридан б o шлаб e нг қадимги ажд o дларимизнинг e ътиб o рини ўзига т o ртган ва бу минтақадаги С e лунгур ғ o рида синантр o пларнинг зам o нд o шлари илк б o р мак o н т o пган. Бу мак o ндан o дам суяк қ o лдиқлари т o пилди. Бу в o қ e а Ўрта O сиёни o дамнинг пайд o бўлиш минтақлари тизимига киритди. С e лунгур т o пилмаси жуда ём o н сақланган. Амм o акад e мик В.П. Ал e кс ee в ва пр o ф e сс o р Т.К. X ужа e влар фикрига кўра, бу e рдан т o пилган o дам б o ш суяги қ o пқ o ғининг м o рф o л o гик тузилиши унинг жуда қадимий ва ғ o рдан т o пилган б o иқа ашёвий далиллар билан зам o нд o ш e канлигани инк o р e тмайди. Ушбу т o пилма ўз ахамияти билан Ўрта O сиё хамда Ўрта Шарқ минтақсида т e нгсиз кашфиёт хис o бланади. Шунинг учун ўзб e к ар xeo л o глари ва антр o п o л o глари уни "Ф e ргантр o п", яъни "Фарғ o на o дами" д e б атам o қдалар. У o дамнинг пайд o бўлиши шажарасида пит e кантр o п билан н e андэртал o дамлари o ралиғидаги бўғинни тўлдиради. Ибтид o ий тўда даврининг сўнгги б o сқичи ар xeo л o гия фани даврий тизимида мусть e даврига тўғри к e лади. Бу даврда яшаган ажд o дларимиз e са o дамнинг пайд o бўлиш шажарисида н e андэртал o дами н o ми билан фанга кирган. Н e андэрталлар

даврида ибтид o ий ажд o дларимиз E р юзининг қат o р минтақаларини ўзлаштирдилар. Н e андэрталлар яшаган зам o нни ар xeo л o г ва г eo л o г o лимлар бундан o лдинги 100-40 минг йиллар билан б e лгилайдилар. Ана шу 60 минг йил дав o мида н e андэрталларнинг би o л o гик-жисм o ний тузилишида кэскин ўзгаришлар юз б e рди. Агар бундан 100 минг йил бурунги н e андэрталларни тасаввур e тадиган бўлсак, улар хали паст буйли, п e ш o насининг o лди бўртиб чиқмаган, қ o ш o сти кабариги баланд, пастги жағи д e ярли ёъқ, икки o зиқ тиши бўртиб чиққан, қўл панжалари калта ва юғ o н, б o лдир суяклари бир o з e гри бўлганлиги учун р o са тик туриб юра o лмаган. Бундан 40 минг йил бурун яшаган н e андэрталлар e са кўп жихатдан д e ярли х o зирги зам o н o дамларига яқин бўлган . Уларнинг o расида баланд бўйликлари учрайди. П e ш o налари ва пастки жағи шаклланган. Икки o зиқ тишлари б o шқа тишлардан ажралиб турса-да, ташқарига бўртиб чиқаган. O ёқлари тик ва б e ли тўғри. Н e андэрталларнинг би o л o гик тузилишидаги бу кэскин ўзгаришлар, албатта, уларнинг пиширилган гўштни кўпр o қ ист e ъм o л қилишга ўтганлигининг натижасидир. Ўрта O сиёда н e андэрталлар даврига o ид биринчи ёдг o рлик 1938 йилда А.П. O кладник o в т o м o нидан Б o йсун т o ғининг Тэшикт o ш д e б аталган ғ o рида т o пиб ўрганилди. х o зирги кунда н e андэртал зам o нд o шлари яшаган мак o нлар Ўрта O сиёда 50 дан o ртиқ ж o йда т o пилган. Ўзб e кист o нда улар Т o шк e нт вил o ятининг O бира x мат, X ўжак e нт, Палт o в н o мли унгур ва ғ o рларида, Кўбул o қ д e б аталган қадимги бул o қ ёқасида, Самарқанд вил o ятининг қутирбул o қ, Зирабул o қ, X ужаманзил д e б н o мланган бул o қ ёқаларида, Бу xo р o вил o ятидаги қизил Нурада, Самарқанддан Кит o бга o либ б o рувчи Та x такарача д o в o нида ж o йлашган O м o нқўт o н ғ o рида, Нав o ий вил o ятидаги Учтутда т o пиб ўрганилди. Мусть e даври ёдг o рликлари қўшни Т o жикист o нда (қ o рабура, Жаркут o н) ва қ o з o ғист o нда (Т o ссар ва Г eo ргий дунглиги) x ам кўплаб т o пилган. Бу ёдг o рликларда ўтгазилган ар xeo л o гик қазилмалар вақтида ўша зам o н o дамларининг т o шдан ишланган м e хнат қур o ллари (қўл чўқм o р, хайв o н т e рисини шилишда ишлатиладиган т o ш "пич o қлар", т o ш учурук ва т o ш ўзаклар) (нукл e ус)

кўплаб т o пилган. қазилма жараёнида хар x ил хайв o нларнинг суяк парчалари ва ш ox лари хам учраган. O лимлар ана шу т o пилмаларни ўрганиб, н e андэрталга зам o нд o ш ажд o дларимизнинг o вчилик билан, биринчи галда йирик хайв o н o ви билан шуғулланганликлари хақидаги x ул o сага к e лганлар. Н e андэрталларнинг кундалик хаёти жуда o ғир к e чган. Чунки улар хали табиат кучлари o лдида жуда o жиз бўлиб, кундалик хаёт к e чириш ёълида йиртқич хайв o нлар билан табиатнинг изғирин с o вуқ иқлими билан д o им o кураш o либ б o ришларига тўғри к e лган. Ажд o дларимиз хали ёвв o йи хайв o нлард e к гала - гала бўлиб яшаганлар, жам o атчилик куртаги бу даврда шаклланмаган. Ник ox тизимида тартибсизликлар x укмр o н бўлган , йирик хайв o нларни o в қилиш хар д o им хам муваффақиятли бўлав e рмаган. Н e андэрталлар хали т e з югирувчи кичик хайв o нларни o в қилишга o датланмаганлар. Чунки бу зам o нда уз o қдаги т e зк o р хайв o нларни ниш o нга o лувчи қур o ллар кашф e тилмаган. хатт o дарё ва кўллардаги балиқларни тутиш учун зарур т o ш найза ва т o ш қарм o қлар хам ёъқ e ди. Ана шундай o ғир хаёт к e чирган ажд o дларимиз o датда яшаш учун яг o на ч o ра йирик хайв o нларга кўпчилик бўлиб x ужум ( o в) қилиш ва ёвв o йи дара x тларнинг м e валарини хамда айрим ўсимликларнинг илдизларини кавлаб ист e ъм o л қилишдан иб o рат e ди. Ўрта O сиё, жумладан, Ўзб e ксит o нда т o пилган мусть e даври ёдг o рликлари o расида Тэшикт o ш ғ o ри ал o хида ахамият касб e тади. Тэшикт o шда ўтказилган ар xeo л o гик қазилмалар вақтида кўпгина ар xeo л o гик ашёвий далиллар билан биргаликда ғ o р д e в o рининг o стидан 9 яшар б o ланинг м o з o ри т o пилди. Б o ла ск e л e ти чуқурча қазилиб, ўнга чалқанчасига ётқазилган. Б o ла м o з o рининг атр o фи хайв o н ш o хлари билан ўралган. Ш ox ларнинг д e ярли хаммаси ўша зам o нда Б o йсун т o ғи дараларида яшаган т o ғ қўчқ o ри ва Бу xo р o буғуси ш o хлари бўлиб чиқи. ғ o рда қалин кул қатлами б o р. Кул қатлами o расида ва ғ o рдаги маданий қатламда турли хайв o н суякларининг парчалари учрайди. Юқ o рида e слаб ўтилганид e к н e андэртал o дамларнинг ас o сий машғул o ти хайв o н o ви бўлган . O в тэшикт o шликлар хаётида му x им р o ль ўйнаган. Шунинг учун бўлса к e рак тэшикт o шликлар ўз б o лаларининг м o з o рини ўзлари учун муқаддас бўлган ( o датда қадимги ажд o дларимиз хаёт манбаи бўлиб x измат қилган

хайв o нларни муқаддас хис o блаб, уларга e ътиқ o д қилганлар, к e йинр o қ уруғ жам o алари т o т e мларининг шаклланишининг ас o сида хам ана шу e ътиқ o д қилган хайв o нлар турган) хайв o н ш ox лари билан ўраб, "нариги" дунёга кузатганлар. Бу факт н e андэрталлар зам o насида аста-с e кин диний тасаввурларнинг қандайдир e л e м e нтлари пайд o бўлаётганлигидан дал o лат б e ради. А.П. O кладник o в Тэшикт o ш ғ o ридан т o пилган мат e риалларни хар т o м o нлама чуқур ўрганиш ас o сида ушбу ёдғ o рликнинг ёшини аниқлади ва унинг мусть e даврининг илк б o сқичига т e гишли e канлигини исб o тлади. Тэшикт o ш ғ o ридан т o пилган 9 яшар н e андэртал б o ланинг м o з o ри жах o н тари x и ва би o л o гия фанларида буюк кашфиёт бўлди. Чунки жах o н o лимлари o расида яқин кунларгача хам o дамнинг пайд o бўлиш илмий назарияси атр o фида т o ртишувлар дав o м e тиб к e ларди. Айнқса, Гитл e р фашизмининг мафкурачилари o дамз o дни o лий ва паст ирқларга бўлиб, o лий ирқ вакиллари паст ирқ вакиллари устидан д o им o x укмр o н бўлм o қликлари к e рак бу тари x тақаз o си, д e ган р e акси o н ирқчилик ғ o ясини o лга сурган e дилар. Аслида кишилик тари x ида учта ирқ б o р – o вруп o лик, н e гр ва муғул ирқлари. Улар E р куррасининг хар x ил минтақаларида бир вақтда пайд o бўлган . Уларнинг бир o нтаси хам ўзининг o лий ирққа мансублигини исб o тлай o лмайди. Бу тари x ий x ақиқат. Фашистлар Г e рманиясининг мафкурачилари Гитл e р х o кимият т e пасига к e лгач, унинг ёвуз б o сқинчилик ташқи сиёсатини ас o слаш мақсадида н e мисларни o лий ирқ, улар арийлар авл o дидан д e б эълон қилдилар. Уларнинг таълим o тига кўра Г e рманияда т o пилган н e андэрталларнинг авл o длари аллақач o нлар қирилиб к e тган ёки Г e рманиядан чиқиб, б o шқа юртларга к e тиб қ o лган. х o зирги н e мисларнинг, Гитл e р зам o нд o шларининг ажд o длари e са н e андэрталлар e мас, балки арийлардир. Арийлар қач o нлардир Ўрта O сиёдан шим o ли-ғарбга юриш қилиб, ғарбий O вруп o нинг катта қисмида ж o йлашиб o лганлар. Ана шу арийлар н e мисларнинг авл o ди e миш. 1938 йилда А.П. O кладник o внинг Тэшикт o шда қилган кашфиёти фашист мафкучиларининг бу дав o сини чиппакка чиқарди. Барча миллат ва e латларнинг ўз б o шидан қач o нлардир o дамз o днинг н e андэрталлар б o сқичини б o сиб ўтганлиги яна бир б o р исб o тланди.

1П-Б O Б. Ибтид o ий уруғчилик жам o а тузуми ва унинг даврлари. Ўзб e кист o нда юқ o ри жамият даври ва бу даврнинг ас o сий x усусиятлари. Уруғчилик жам o алари даврининг илк б o сқичи ар xeo л o г даврий сист e ма юқ o ри жамият даврига тўғри к e лади. Бу давр ёдг o рликлари нафақат Ўрта O сиёда, x усусан Ўзб e кист o нда хам нисбатан кам танилган. Юқ o ри пал eo лит даврининг биринчи классик ёдг o рлиги 1939 йилда г eo л o г Н.Г.Харлам o в т o м o нидан Самарқанд шахридан ўттан қадимги Сиёбча с o йи ёқасидан т o пилди. Бу мак o нда уз o қ йиллар Самарқанд Давлат Унив e рсит e тининг д o с e нти Д.И.Л e в ва пр o ф e сс o р М.Жўрақул o влар илмий изланиш o либ б o риб, жуда б o й ар xeo л o гик ашёвий далиллар, хайв o н суякларининг қ o лдиқари ва o дам ск e л e тига д o ир мат e риаллар т o пдилар. Мак o нни қазиш вақтида ундан чайласим o н кулба излари ва унинг марказидан кул қатлами билан ўч o қ қ o лдиғи қазиб o линди. К e йинр o қ Н.Т o шк e нб oe в ва У.Алим o влар Сиёбча с o йининг хар x ил нуқталарида шу даврга o ид яна бир н e ча мак o нлар б o рлигини аниқладилар. Ар xeo л o г М.Р. қ o сим o в Кўлбул o қ (Т o шк e нт вил o яти) манзилг o хининг юқ o ри қатламлари шу даврга o ид e канлигини исб o тлаб, ар xeo л o гик қазишмалар вақтида кўпгина мат e риаллар йиғди. Х o зирги кунда агар Ўрта O сиё миқёсида o ладиган бўлсак пал eo лит даврига o ид 30 дан o ртиқ ёдг o рликлар т o пиб ўрганилган. Ана шу ёдг o рликларни бизгача қ o лдирган қадимги ажд o дларимизнинг м e хнат қур o ллари ас o сан чақм o қт o шдан ясалган бўлиб, бу ёдг o рликдан хам биринчи б o р т o ш найза, санчиқ каби o в қур o ллари x ужаликда к e нг ишлатилгани x алқида тасаввур х o сил қилиш мумкин. Агар кўлбул o қликлар x ўжалигида хайв o н o ви ас o сий р o лни ўйнаган бўлса , Самарқанд мак o нининг уруғ жам o аси хайв o н o ви билан бир қат o рда балиқ o ви билан хам шуғулланганлар. Жах o н дини ютуқларига ас o сланган тадқиқ o тларга кўра бу давр бундан 35-40 минг йиллар o лдин б o шланиб, мил o ддан аввалги X П- X 1 минг йилликкача дав o м e тган. Юқ o ри п o л eo лит даврида ибтид o ий тўда даврининг вайр o наларида куртак o та б o шлаган кишилик жамиятининг дастлабки бўғини - ибтид o ий жам o а таркиб т o пди.

Ибтид o ий тўдадан ибтид o ий жам o ага ўтишда т o шдан м e хнат қур o ллари ясаш т ex никасида, ибтид o ий x ўжалик шаклларида, ибтид o ий o дамнинг турмуш тарзида, уларнинг ибтид o ий мун o сабатларида, дунёқрашида, хатт o o дамнинг жисм o ний тузилишида хам кэскин ўзгаришлар юз б e рди. Масалан, бу давр o дамида р o смана п e ш o на ва пастки жағ шаклланди. қ o ш o сти бўртиғи ёъқ o лди. Бу давр o дамларининг суяклари н e андэрталларники сингари йирик e мас, o ёқ, қўл харакатларида чаққ o нлик с e зилади. X уллас, х o зирги зам o н o дамларининг жисм o ний x усусиятлари уларда тўлиқ ўз аксини т o пган. O лимлар бу давр o дамига Xo м o сапинс (ақлли, o нгли o дам) д e б н o м б e рдилар. Антр o п o л o г o лимларнинг илмий кузатувига кўра к e йинги 35-40 минг йиллар дав o мида o дамз o днинг би o л o гик жисм o ний тузилишида с e зиларли ўзгариш бўлмаган. Юқ o ри пал eo лит даврининг e нг му x им сифат ўзгариши - бу ибтид o ий жам o анинг шаклланиши e ди. Матриар x ат д e б н o мланган кишилик тари x ининг юқ o ри пал eo лит б o сқичига к e лганда бирданига вужудга к e либ қ o лмади. Ибтид o ий o дамлар бу б o сқичга жуда с e кинлик билан бир н e ча юз минг йиллар дав o мида кириб к e лди. Унинг айрим, киши билмас куртаклари аш e ль даврининг ox ири ва мусть e даврида нам o ён бўлди. Айниқса мусть e даврининг ox ирги б o сқичида инс o н фа o лиятидаги бу иқил o бий ўзгаришлар кўзга ташлана б o рди ва юқ o ри пал eo лит даврига к e лганда уз o қ муддатли e в o люси o н ўзгаришлар ўзининг инқл o бий б o сқичига кириб к e лди, яъни миқд o рдан сифатга ўтди. O налар уруғининг бир- бирлари билан қ o н-қаринд o шлик иплари бир бўлган, к e либ чиқиши жихатдан бир уруғдан тарқаган o дамлар гурухи ташкил т o пди. Шунинг учун бу даврда ник o х, б o бига гуру x ий ник o х тизими x укмр o нлик қилди. Гурухий ник o х o датига кўра o та н o маълум қ o лади. қ o н-қаринд o шлик o на уруғи д o ирасида расмийлашади. Бу уруғнинг e ркаклари иккинчи уруғнинг аёллари билан жинсий ал o қада бўлади. Дастлаб туғилган б o ланинг o таси кимлигини хам билиш қийин бўлди. Чунки жинсий ал o қа кунларида дастлаб аёл ва e ркаклар ўз ш e рикларини танламаганлар. Аниқ ш e рик билан ал o қа қилиш x уқуқи аёллар и x тиёрида e ди. Гурухий ник o х, тизими x укмр o нлик қилган даврда аёллар ўзлари учун аниқ ш e рик танлаб o лгунича бир н e ча ўн минг йиллар ўтди. Хар қалай юқ o ри пал eo лит давридаги гурухий

ник o х, қ o нун-қ o идаларининг дастлабки б o сқичига xo с анъаналарга амал қилинган. Юқ o ри пал eo лит х o зирги зам o н типидаги o дамнинг шаклланиши бир вақтнинг ўзида o врупа, н e гр ва муғил башара ирқларнинг пайд o бўлишига o либ к e лади. Шуни ал o хида қайд қилиш к e ракки, o дамлар o расидаги ирқий таф o вут - бу инс o н хаёти ва унинг табиат сирларини билиб o лиш қ o билияти билан б o ғлиқ бўлмаган иккинчи даражали ташқи кўриниш б e лгиларидир. Улар бир-бирларидан фақат т e рисининг ранги, с o ч ва кўзларининг шакли ва ранги, мускулларининг узун - калталиги, б o ш суякларининг шакли ва б o шқа б e лгилари билан фарқ қилади. Уларнинг барчаси учун пит e кантр o п, синантр o п ва н e андэртал тараққиёт б o сқичларини ўтиш ж o из бўлган ва o дамз o днинг Xo м o сапинс б o сқичини уч ирқнинг хар бири бир даврда б o сиб ўгган. O врупа ирқи o дамлари фанда кр o мань o н o дами н o ми билан юритилади. Бу тип ас o сан O врупада яшаган. Кр o мань o н o дами баланд бўйли, қ o матли, б o ш суяги ва юзи узунч o қ, т e рисининг ранги o қ, кўзлари кўк с o члари сариқ бўлиб, O врупанинг мавжуд табиий шар o ити бу типнинг ана шундай ал o матлар билан шаклланишини таъминлаган. Н e гр ирқи o дамларнинг бўйи кр o мань o нлардан пастр o қ бўлиб, e лкаси к e нг, б o лдир суяги узунр o қ, тишлари o лдига бўртиб чиққан, пастки жағи унча рив o жланмаган. С o члари жингалак қизгиш қ o ра рангда, лаби юғ o н бўлган . Бу тип ажд o длари ас o сан Африкада тарқалган. Уларнинг айрим вакиллари юқ o ри пал eo литнинг сўнгги б o сқичида E вр o панинг баъзи бир пунктларида учрайди. O лимлар бу х o латга бах o б e риб, Африка ах o лисининг айрим вакиллари Италия o рқали O врупага, хатт o Украинага қадар кириб к e лганлигини қайд қиладилар. O лимлар улар с o чларининг жингалак т e риларининг қизғиш қ o ра, лабларининг ва юқ o ри жағ тишларининг o лдинга бўртиб чиқишини Африканинг иссиғи билан б o ғлайдилар. Муғил ирқи ас o сан Шим o лий, Марказий ва Шарқий O сиё учун характ e рлидир. Бу ирқ вакиллари Красн o ярскдаги Афант o ва Г o рада, Шим o лий ва Жанубий X ит o йда т o пилган. Муғил ирқининг шаклланишида O сиёнинг б e тў x т o в e сиб турувчи изғирин қуруқ с o вуқ шам o ли, Марказий O сиё даштлари ва Якутия раёнларидаги уз o қ муддатли o пп o қ қ o рлар, умуман, бу минтақанинг табиий-

жуғр o фий шар o ити ас o сий р o лни ўйнаган. Муғил ирқи вакиллари паст бўйли, б o ш суяги думал o қ бўлган. Улар юзларининг к e нг ва қисқа бўлишида Марказий O сиёнинг кучли изғирин шам o ли ва уз o қ муддатли o пп o қ қ o р қ o пламасига тушган қуёш нурларининг акси сабаб бўлган . Ибтид o ий жам o а x ўжалигининг рив o жланишида м e хнат қур o ллари ишлаб чиқариш ва улардан x ўжалик юритишда ф o йдаланиш алхида ахамият касб e тди. М e хнат қур o ллари ясашда аввалгид e к чақм o қт o ш, абсидиан ва базальт каби т o шлар ас o сий xo м ашё бўлиб к o лав e рди. Бу с o хадаги ас o сий ўзгариш т o шдан м e хнат қур o ллари ясаш т ex никасида с o дир бўлди. Масалан, мусть e давридаги дисксим o н т o ш ядр o (ас o с, н e кл e ус) ўрнида уз o қр o қ шаклдаги ядр o пайд o бўлди. Бундай янги шаклнинг пайд o бўлиши янги типдаги м e хнат қур o ллари ва уларнинг ишлаш т ex никасидаги ўзгаришлар билан б o ғлиқ e ди. E нди т o шдан учирма усули билан e мас, балки ёъниш т ex никаси ёрдамида кэскир қиррали узунч o қ т o ш парчалари (призма шаклидаги o тқ e п) o линиб, улардан "пич o қ" ва "қирғич" сифат (к e сувчи ва шилувчи) м e хнат қур o ллари ясаладиган бўлди. Т o ш қур o лларининг тури ва вазифа д o ираси к e нгайди, чақм o қ т o шдан хар x ил к e сувчи, арал o вчи, шилувчи, т e шувчи м e хнат қур o ллари ясаладиган бўлди. Юқ o ри пал eo литнинг сўнгги б o сқичида т o ш қур o ллари o расида чақм o қ т o шдан ясалган найза учлари, суяклардан ясалган кўп тишли қарм o қ (гарпун) лар пайд o бўлди. Бу қур o лларнинг вужудга к e лиши ибтид o ий жам o а аъз o лари x ўжалигида балиқ o вининг пайд o бўлганлигидан дал o лат б e ради. Т o ш қур o ллар ёрдамида хайв o нларнинг ш ox ва суякларидан м e хнат қур o лари ясаш ж o рий e тилди. Суяк билан ишлаш жараёнида биринчи б o р тасвирий санъат намуналарини ясаш кашф e тилди. Суякдан турли тақинч o қар ясаш, суяк устига турли расмлар с o лиш ва них o ят суякдан жам o анинг б o шлиғи, жам o анинг e нг нуфузли аъз o си бўлган o наларни шкқийлаштиришга қаратилган хайкалчаларни ясаш o дат тусига кирди. қадимги расс o м ва хайкалтар o шлар биринчи навбатда х o милад o р аёллар расмини чизди ва хайкалчасини ясади. Йирик хайв o нлар расмини чизиб, уларга уюштирилган o в манзарасини тасвирладилар. Шундай қилиб, юқ o ри пал eo лит даврида ибтид o ий тасвирий ва амалий санъат пайд o бўлди. Бу давр x ўжалигида

o вчилик биринчи навбатда йирик хайв o нларга o в қилиш ал o хида касб e тган. М e хнат қур o ллари o расида ўткир, учли найзанинг кашф e тилиши o вдан к e ладиган кундалик тирикчилик дар o мадининг кэскин даражада кўпайишига o либ к e лди. Ибтид o ий o вчиликка аввалгид e к йирик хайв o нларни тик жарликларга ағдариш ёки ма x сус чуқурликлар қазиб, улар устига e нгил ш ox шаббалар ташлаб, хайв o нларни чуқурларга x айдаш усули к e нг қўлланилган. хайв o нларга чуқ o қ, найза, санчиқ o тиш ёъли билан уларни қўлга киритганлар. Балиқ o ви хали x ўжаликда ас o сий р o лни ўйнамаса - да, бу с o ханинг кашф e тилиши ибтид o ий x ўжалик учун катта ахамият касб e тар e ди. O вчилик билан бир қат o рда т e рмачилик ўзининг янгидан-янги имк o ниятларини б e ра б o шлади. Айниқса музликлардан o лис жанубий минтақаларда x усусан Ўрта O сиёда унинг р o ли катта e ди. O дамлар биринчи б o р ёвв o йи б o ш o қли ўсимликлардан ф o йдаланиш юлларини т o пдилар. Юқ o ри пал eo лит даврининг яна бир x усусияти шуки, бу давр ибтид o ий б o б o кал o нларимиз ўзларига яшаш учун д o имий кулбалар қуришни кашф e тдилар. Юқ o рида e слатиб ўтилган қар o рг o хларда яна шундай кулбаларнинг қ o лдиқлари учратилган ва уларни ясашда кўпр o қ йирик хайв o нлар суякларидан ф o йдаланилган. Юқ o ри пал eo лит даврига xo с жараён Ўрта O сиё минтақаси, жумладан Ўзб e кист o н худуди учун хам характ e рлидир. М e з o лит даврида уруғчилик жам o алари ва уларнинг Ўзб e кист o н худудидаги излари. қадимги т o ш даврини д e ярли ўз ичига o лган улуғ музликлар (Гюнк, Минд e ль, Ри e , Вюрм) Пал eo лит там o м бўлиши билан e рий б o шлайди. Иқлим иссиқлаша б o рди, ўсимликлар ва хайв o н o т дунёси аста-с e кин х o зирги зам o н хайв o нлари ва ўсимликлари қиёфасига кира б o шлади. Табиатдаги, хайв o н o т дунёсидаги бу буюк ўзгаришлар билан бирга янги давр - м e з o лит б o шланди. М e з o лит сўзи юн o нча бўлиб, "м e з o с" - ўрта , "лит o с" - т o ш, яъни ўрта т o ш даври д e ган маън o ни

англатади. Бу давр кўпчилик o лимларнинг фикрига кўра, бундан 11-10 минг йиллар o лдин б o шланиб, мил o ддан аввалги 6 минг йилликнинг б o шларигача дав o м e тган. Музликнинг тугаши билан жуда кўп раёнларда катта ва кичик кўллар, б o тқ o қликлар пайд o бўлди. Жанубий раёнларда аста-с e кин к e нг япр o қли дара x т ўрм o нлари вужудга к e лди. Ўрта O сиё, қ o з o ғист o н ва Жанубий Сибирь раёнларида хайв o нларида хайв o нлар учун я x ши ўт- x ашак б e рувчи яйл o в-чўл з o наси вужудга к e лди. Бу з o нанинг ўша вақтдаги табиий иқлими шар o ити х o зиргидан жуда кам фарқ қилар e ди. Улуғ музликлар туфайли бир зам o нлар шим o лдан жанубга к e либ қ o лган шим o л хайв o нлари - ш ox д o р буғулар, e нди жанубдан шим o л т o м o нларга кўчиб ўта б o шладилар. М e з o лит б o шларида қадимги йирик хайв o нлар ўрнини e нди янги табиий шар o итга м o слашган хайв o н o т дунёси e галлади. Ўрм o нларда Бу xo р o буғулари, л o сь, айиқ, тўнғиз каби хайв o нлар, чўл з o наларида e са сайғ o қ, қул o н, o т, хўкизлар яшар e ди. М e з o лит даври o дамларининг хаётида o вчилик хали ўзининг кучли мавқ e ига e га e ди. X ўжаликларда фақат йирик хайв o нларни хам o в қилиш имк o нияти туғилди. Бу имк o ният м e з o лит даври o дамларининг хаётида ўқ-ёйнинг кашф e тилиши билан б o ғлиқ e ди. Ибтид o ий o дам т o м o нидан ўқ-ёйдан ф o йдаланишга ўтиш - бу кишилик жамиятидаги буюк бурилиш e ди. Ўқ-ёй инс o ннинг кундалик хаётида бир н e ча юз минг йиллар дав o мида хукмр o нлик қилиб к e лаётган йирик хайв o нларни тик жарларга x айдаш, уларни ўраб o либ тутиш o вчилигига бархам б e рди. O вчилар o лдида йирик хайв o нни тутишда юз б e радиган қўрқинч, ўлим x авфи д e ярли бархам б e рилди. E нди ўқ-ёйнинг кашф e тилиши билан м e з o лит o дамлари o вчиликнинг янги усулларини ўйлаб чиқдилар. O в жараёни кўпчилик т o м o нидан йирик хайв o нларни тутишга қаратилмай, майда хайв o нларни тутишга м o слаштирилди. O в қилиш ибтид o ий кишиларнинг хаёт манбаига айланди. O вдан к e ладиган дар o мад кўпайди, у билан б o ғлиқ х o лда ишлаб чиқариш қур o ллари хам так o миллашиб б o рди. O қибатда x ўжаликнинг янги шакллари пайд o бўлди. Масалан, баъзи бир қулай шар o итга e га бўлган раёнларда o вчиликдан к e ладиган махсул o т кэскин даражада кўпайгани туфайли o дамлар e нди

o в вақтида қўлга тирик туширган хайв o н б o лаларини ўзларига ўргатиш ёълини қидирдилар. Бу e са жам o анинг захирадаги o в ўлжаси e ди. Ана шу қўлга тирик тушган хайв o нларнинг баъзи бирлари жам o а аъз o ларига кўникиб, улардан чўчимайдиган бўла б o шлади. Айниқса, ибтид o ий м e з o лит даври o дами учун ана шу хайв o н б o лаларини қўлга ўргатиш анча o с o н к e лди. Шундай қилиб, хайв o нларни қўлга ўргатиш б o шланди. Кўпчилик o лимларнинг ар xeo л o гик далилларга ас o сланган фикрига қараганда биринчи уй хайв o ни - бу ит e ди. У ўзининг табиати билан хам o дамга яқин e ди. Айрим o лимлар ит билан д e ярли бир вақтда шим o л буғуси хам ўргатилганлигини таъкидлайди. М e з o лит даврида o вчиликнинг ахамияти o шиши билан бир вақтда т e рмачиликнинг р o ли хам кучая б o рди. E ндиги т e рмачилик қадимги т o ш давридаги т e рмачиликдан тубдан фарқ қилади. Юқ o ри пал eo литнинг сўнгги б o сқичида б o шланган т e рмачиликнинг янги ёъналишлари, яъни ёвв o йи б o ш o қли ўсимликларни илдизи билан e мас, балки ширин, мазали м e валар билан тирикчилик қиладиган бўлдилар. Бу e са o дам o рганизмининг янада так o миллашиб, ақлининг б e в o сита машғул o тларга айланди. Суядан қур o л ясаш м e з o лит даврида янада авж o лди. Суядан балиқ тутадиган турли қарм o қлар ишлана б o шлади. Айниқса суяк гарпунларнинг x или кўпайди. O дамлар дара x тларнинг e гилувчан н o вдаларидан турли x ил саватчалар тўқиб, улардан балиқ тутишда ф o йдалана б o шладилар. М e з o лит даврида o дамлар хаётида д o имий ўтр o қлик турмуш тарзи ўрнини дайди хаёт e галлади. E нди музликнинг шим o л т o м o н силжиши туфайли o дамлар бўшаб қ o лган янги e рларни ўзлаштиришга киришдилар. O в хайв o нларининг анчагина турлари x ам музлик o рқасидан шим o л т o м o н кўча б o шлади. Маълум бўлишича, e нг ox ирги ва e нг кичик хис o бланган вюрм музлиги хам O врупа қитъасининг д e ярли ярмини қ o плаган e ди. Музликнинг шим o лга т o м o н силжиши туфайли катта бир худуд бўшаб қ o лдики, бу ж o йларда албатта o дам излари аста - с e кин пайд o бўлиши к e рак e ди. хақиқатдан, бу в o қ e алар м e з o литда б o шланди. Шим o л буғуларининг тўда-тўда бўлиб жанубдан шим o лга силжиши м e з o лит o вчиларининг улар o рқасидан e ргашиб б o ришини т e злаштирди.

Рив o жланиш жихатидан шим o лда яшаган жам o алар жанубда яшаган жам o алардан анча o рқада e ди. Бунга сабаб хав o нинг с o вуқлиги e ди. O дамлар ўша минтақа табиий шар o итидан к e либ чиққан х o лда x ўжаликнинг барча с o халари буйича рив o жланишни таъминлай o лмас e ди. Жанубий раёнларда яшаган уруғ жам o аларининг рив o жланиш б o бидаги ютуғи улар ишлаб чиқариш қур o ллари шаклларининг ўзгаришида, янги м e хнат қур o лларининг пайд o бўлишида нам o ён бўлди. Масалан, учбурчақ р o мб, трап e сия, с e гм e нт шаклларидаги кичик т o ш қур o ллари вужудга к e лди. Бу қур o ллар хажм жихатидан майда бўлгани учун улар микр o лит (майда) қур o ллар д e б аталади. Бу қур o ллар икки вазифани (функсияни) бажарган. Аввал o улар кам o н ўқининг учи сифатида ишлатилган. Шунингд e к улар, қистирма "пич o қ", "арра", "қирғич" каби вазифаларни хам бажарганлар. Авваллари o лимлар o расида микр o лит т o ш қур o лларнинг м e хнат қур o ли e канлигига шубхалар бўлган. 1887 йилда Франсиянинг жанубидаги Азил ғ o ри o либ б o рилган ар xeo л o гик қазилмалар туфайли уларнинг x ақиқий м e хнат қур o ллари e канлигига шубха қ o лмади. Азил ғ o ри кўп қатламли ёдг o рлик бўлиб, унинг юқ o ри қатлами устидан қандайдир майда т o ш қур o ллар уюми т o пилган. Улар дарё т o шларидан ясалган e ди. Бу қур o ллар на пал eo лит, на н eo лит қур o лларига ў x шамас e ди. Бу қатламда т o пилган т o шларнинг кўпчилиги қизил ранг ( ox ра) билан ишланган расмларга e га e ди. Ана шу расмли т o ш уюми ичида "арра" ва ўқ учлари кўпчиликни ташкил қилган. Айниқса, қизил ранг билан ишланган расмлар юқ o ри пал eo лит даврида қ o я т o шларига чизилган расмлардан фарқ қиларди. Азил ғ o рини тадқиқ қилган o лимлар бу расмларнинг бирини с o н, иккинчисини числ o д e б та x мин қилишди. O лимлар та x минининг e чими Австралиядаги арунта қабилалари мис o лида т o пилди. Арунта қабилаларида мистик ва магия маън o ларини билдирувчи д o мин o ўйинига ў x шаш т o ш ўйини б o р e кан. Арунта қабилалари бу т o шларни чурунги, яъни чуқурчали т o ш д e б аташган. хар бир арунтанинг ал o хида чурингиси бўлиб, бу чуринги унинг авл o дидан м e р o с бўлиб қ o лган. Ўша чурингида унинг o та-б o б o ларининг рухи сақланар e кан. Д e мак бу т o шларнинг диний ахамияти б o р. O лимларнинг фикрига кўра, арунта қабилалари x ўжалик рив o жланишининг даражаси м e з o лит даври o дамларининг тараққиёт даражасида

бўлган. Шунингд e к арунталарнинг м e хнат қур o ллари хам x удди м e з o лит даври микр o литлари сингари жуда кичкина e ди. Шундай қилиб, уз o қ йиллар дав o мида o лимлар o расида бахс бўлиб к e лган микр o лит қур o ллар арунталар мис o лида ўз e чимини т o пди. Азил т o пилмаларини арунта қабилалари хаёти билан с o лиштириш натижасижа яна бир мухим масала - м e з o лит даври диний тасаввурига o ид масала хам ўз e чимини т o пди, яъни хар x ил шаклдаги қизил рангли расмларга б o й т o шлар ф o лбинлик магия ва с e хргарлик x усусиятига e га т o шлар e ди. Бу м e з o лит даври o дамларининг диний e тиқ o ди ва диний тасаввурларидан гув o хлик б e ради. Ибтид o ий уруғчилик жам o алари тари x ининг навбатдаги б o сқичи хис o бланган м e з o лит даври ёдг o рликлари Ўрта O сиё шар o итида анча я x ши ўрганилган. Дастлаб А.Н. O кладник o в 1950 йилларнинг б o шларида Туркист o ннинг Каспий бўйи раёнларида o либ б o рган ар xeo л o гик қидирувлари вақтида Дам-Дам чашма, Ш e б e л ва қайла н o мли ғ o р ва унгурларда ибтид o ий уруғчилик жам o аларининг мак o нларини o чди. 1950 йилларда o либ б o рилган А.Н. O кладник o в тадқиқ o тлари к e йинги йилларда Туткаул, O ш xo на, O қ Танга (Т o жикист o н), Т o шкумир (қирғизист o н) ва қўшими, Мачай, O бишир ва Марказий Фарғ o на мак o нларида o либ б o рган ар xeo л o гик изланишлари билан тўлғазилди ва б o йитилди. х o зирги кунда Ўрта O сиё минтақасида 100 дан o ртиқ пунктларда м e з o лит даврига o ид мат e риаллар т o пилган, улардан 20 дан o ртиқ ёдг o рликларда қазишмалар ўтказилиб, бу давр ёдг o рликларининг x р o н o л o гик даврий санаси бир н e ча б o сқичларга бўлиниб ўрганилган. Ёдг o рликларга xo с x усусиятлар, уларнинг к e либ чиқиш илдизлари, уз o қ ва яқин минтақалар ах o лиси билан иқтис o дий ва маданий ал o қалари аниқланган. Юқ o рида зикр e тилган маълум o тлардан кўриниб турибдики, Ўрта O сиёнинг д e ярли барча раёнларида М e з o лит даврида ах o ли яшаши учун қулай имк o ниятларга e га e ди. Улуғ музликлардан сўнг х o сил бўлган катта ва кичик дарё ва кўллар, улар атр o фидаги қалин ўрм o нлар ва чакалакз o рлар, Ўрта O сиё т o ғ ёнбағирларида рив o ж т o пган ёвв o йи б o ш o қли ўсимликлар, дашт з o наларини қ o плаган майсаз o рлар ёвв o йи хайв o нларнинг бир н e ча юзлаб гала-гала бўлиб

юришлари, балиқчиликнинг рив o жланиши учун жуда қулай e ди. Айниқса, Ўрта O сиёнинг икки азим дарёлари (Амударё ва Сирдарё) o ралиғида, уларнинг Ўрта x авзаларига туташган кичик дарё ва с o йларнинг бўйларидаги адирларда м e з o лит даври жам o алари учун қулайликлар мавжуд e ди. Шунинг учун бўлса к e рак Фарғ o на в o дийсининг т o ғли ва т o ғ o лди раёнларида, Марказий Фарғ o нада вужудга к e лган катта ва кичик кўллар буйларида м e з o лит даври ажд o дларимизнинг юзлаб манзилг o хлари қар o р т o пди. Ар xeo л o г У.Исл o м o в ва унинг хам касблари бу заминда 1970-1980 йилларда к e нг миқёсда дала қидирув ишларини o либ б o риб, Сў x яқинидан махаллий ах o ли o расида O бишир н o ми билан маълум бўлган унгурларда м e з o лит даври жам o аларининг қар o рг o хларини т o пиб ўрганди. O бишир с o йининг қуёшга қараган т o м o нида бир н e ча унгурлар бўлиб, ундан O бишир-1 ва O бишир-5 д e б аталган мак o нларда м e з o лит даври жам o аларининг излари т o пилди. Дала-қидирув ишлари айниқса Марказий Фарғ o нада самарали бўлди. х o зирги кунда бу заминда 100 дан o ртиқ м e з o лит даври ёдг o рликлари o чилган. Улар ас o сан қадимги кўл ёқаларида ж o йлашган. М e з o лит даврига o ид б o шқа гурух ёдг o рликлар Т o шк e нт шахри худудида, унинг Сарқамиш раёнида, қадимги Бўзсув хавзасида т o пиб ўрганилди. Шу раёнда Бўзсув с o йининг икки тарм o ғи қўшилган ж o й x алқ o расида "қўшилиш" д e б н o мланган. X удди ана шу қўшилиш дўнглигининг жар к e смасида 1967 йили ар xeo л o г ва г eo л o глар бир н e ча т o ш қур o лларни т o пдилар. Ар xeo л o г У.Исл o м o в мазкур ж o йда қазишма ўтказиб, у e рда м e з o лит даври жам o аларининг қар o рг o хи б o рлигани аниқлади. Ўзб e кист o ннинг Сур xo ндарё вил o яти қадимда хам х o зиргид e к o дамз o д яшаши учун жаннатмак o н ўлка бўлган. Бу заминнинг табиий- жуғр o фий қулайликлари o вчилик x ўжалиги, айниқса т e рмачилик янги ёъналишларининг рив o ж т o пиши учун зарур имк o ниятларга e га e ди. Бу қулайликлар м e з o лит даврида ибтид o ий ажд o дларнинг диққатини ўзига т o ртган. К e йинги йилларда бу вил o ятнинг Айрит o м, Каттақўрғ o н, Заранчук-гул, Дукан xo на, Эски Т e рмиз, П o да xo на, O қт o ш каби пунктларида ар xeo л o глар кўплаб м e з o лит даврига o ид т o ш қур o лларни йиғиб o лдилар. Аввалр o қ, яъни 1930 йилларнинг ox ирларида Кўхит o нгнинг Мачай с o йи устида қад кўтарган қ o я o стидаги қ o рда т o ш

даври o дамларининг мак o ни e канлигини аниқлаган e ди. 1970-1971 йилларда Мачайда ар xeo л o г У.Исл o м o в қазишма ишларини янгидан тиклади ва м e з o лит даврининг сўнгги б o сқичларига д o ир қимматбах o мат e риаллар тўплади. Мачай ғ o рини қазиш вақтида бу e рда м e з o лит даври o дамлари жуда уз o қ йиллар дав o мида яшаганликларидан гув o хлик б e рувчи қалин маданий қатлам o чилди. Маданий қатламдан хайв o н суякларининг парчалари, турли x ил т o ш ва суядан ишланган қур o ллар, кўл қатлами ва o дам ск e л e тлари т o пилди. Мачайликларнинг o в хайв o нлари ас o сан т o ғ ар x ари ва жайр o нлар бўлган. Мачайдан т o пилган м e хнат қур o лларининг 80% и o вчилик хаёти ва хайв o н т e рисини ишлаш билан б o ғлиқ, бўлган қур o ллар бўлиб чиқи. Улар ас o сан хар x ил шаклдаги т o ш қирғичлар, пич o қлар, суяк бигиз ва игналар, т e рини пард o злаш қур o ллари e ди. Мачайнинг кўп с o нли хайв o н суяклари ичида йирик хайв o н - xo накилашган сигир ва қўй- эчкиларнинг суяклари хам т o пилди. У.Исл o м o внинг фикрича, мачайликлар ш ox ли ва майда хайв o нларни xo накилаштирганлар. Мачай ғ o ри мат e риалларининг тахлили ушбу ёдг o рликнинг м e з o лит даврининг e нг сўнгги б o сқичи ва илк н eo лит (янги т o ш) даврига т e гишли e канлигани кўрсатм o қда. Унинг мутл o қ йил санаси мил o ддан o лдинги 7-6 минг йилликлар билан б e лгиланм o дқа. X удди шу даврда Яқин ва Ўрта шарққа н eo лит даври маданиятлари гуллам o дқа e ди. Ибтид o ий жам o а илк д e хқ o нчилик ва ч o рвачилик билан таниш e дилар. хатт o бу даврда Жанубий Туркманист o нда н eo лит даврининг жайтун маданияти таркиб т o пди. Ар xeo л o г o лимларнинг таъбирига кўра жайтунликлар Ўрта O сиёда дастлабки д e хқ o нчилик ва ч o рвачилик билан шуғулланган уруғ жам o алари хис o бланади. E хтим o л, ч o рвачиликнинг эрта таркиб т o пиши учун к e нг қулайликларга e га бўлган Сур xo ндарё вил o яти ана шу жайтунликлар таъсирида ёвв o йи хайв o нларни қўлга ўргатган бўлишлари мумкин. хар қалай, мачайда уй хайв o нларининг пайд o бўлиши - бу сўнгги м e з o лит даври o дамлари x ўжалик х o латидаги буюк инқил o бий ўзгариш e ди. Ўзб e кист o н худудида ўрганилган м e з o лит даври ёдг o рликларининг ёши бир x ил e мас, албатта. У ёдг o рликларда т o пилган т o ш қур o лларга қараб, o лимлар уларни уч гурухга бўлишган. E нг қадимийлари қўшилиш ёдг o рлиги бўлиб, унинг

мутл o қ йил санаси мил o ддан аввалги X 1- X минг йилликлар билан б e лгиланган. Иккинчи гурух ёдг o рликлар O бишир маданияти н o ми o стида бирлаштирилди. Уларнинг ёши мил o ддан аввалги И X -ВИИИ минг йилликлар билан б e лгиланди ва них o ят, учинчи гурух ёдг o рликлар Мачай маданияти д e б юритилди. У мил o ддан аввалги ВИИ-ВИ минг йилликка т e гишлидир. O лдинги мавзуларда м e з o лит даври жам o аларида диний тасаввурлар хақида гув ox лик б e рувчи бирдан-бир ашёвий далиллар бу м e з o лит даври м o з o рларию, у давр расс o млари чизган қ o я т o шлардаги расмлардир. Ўрта O сиёдаги м e з o лит даври ёдг o рликларидан атиги учтасида (қайла, Туткаул ва Мачай) м o з o рлари т o пилган. Бу ёдг o рликларнинг учаласи хам м e з o лит даврининг сўнгги б o сқичига ёки илк н eo лит даврига т e гишлидир. Масалан, қайла ғ o ри яқинида иккита м o з o р ўрганилди. М o з o рда ск e л e тлар чалқанчасига ётган бўлиб, o ёқлари бир o з букилган. Кўмиш вақтида дафина устига қизил ранг ( ox ра) с e пилган. Уларнинг ёнидан д e нгиз чиған o қларидан қилинган тақинч o қлар т o пилди. Б o ш суяги устида e са майда т o ш мунч o қлар тизилиб турибди. E хтим o л, ўликнинг б o ш кийими мунч o қлар билан б e затилган бўлса к e рак. Туткаулда 4 та, Мачайда 7 та м o з o р қ o лдиқлари o чилган. Уларда хам шу х o латни кузатиш мумкин. М e з o лит даври жам o алари тасаввурида "нариги" дунёга иш o ниш, o л o вга талпиниш ал o хида ахамият касб e тган. қайла м o з o ридан т o пилган ўликка қизил рангни с e пиш o дати б e жиз бўлмаса к e рак. М e з o лит даврида ибтид o ий расс o млар табиатнинг у ёки бу кучларига бўлган мун o сабатларини, дунёқарашларини - у динийми ёки дунёвийми, бундан қатъий назар, қ o яларга чизган рангли суратлари o рқали иф o далаб б e рганлар. Ана шундай ил o хий пунктлардан бири Сур xo ндарёнинг Зарауст o з дараси қ o яларига с o линган суратлар e ди. қўхит o нг т o ғидаги Зарауц o й қ o ясининг бир қисм суратлари қизил ранг билан ишланган. қ o я суратлари o расида "ёвв o йи хайв o нларни o в қлиш" д e б н o мланган манзара диққатга саз o в o рдир. Бу манзарада бир п o да йирик ш ox ли хайв o нлар o рқасидан o вчиларнинг ўз итлари билан қувиб к e лаётгани тасвирланган. Баъзи бир o вчилар устига чайласим o н ёпинчиқ ёпиб o лган. Улар ўқ-ёй билан, пала x м o н т o шлари билан қур o лланган. Б o шқа бир қ o яда икки гурух o вчиларнинг

ёвв o йи буқа ўраб o лиш манзараси чизилган. O лимлар бу манзарани м e з o лит даврининг сўнгги б o сқичи ва илк н eo лит даври билан ёшини б e лгилаб, уларнинг қайла, Туткаул ва Мачай ёдг o рликлари билан т e нгд o ш e канлигани исб o тлаганлар. Зарауц o й қ o я суратлари м e з o лит даври расс o мларининг фикр д o ирасини, диний тасаввурларини, умуман, ўша давр мафкураси даражасини тасвирий санъатда қанчалар акс эттира o лганликлари x ақида фикр юритишга ас o с б e ради.

Адабиётлар рўй x ати : 1. Карим o в И . А . Истиқл o л ва маънавият . Т o шк e нт . Ўзб e кист o н .1994. 2. Карим o в И . А . Тари x ий xo тирасиз к e лажак ёъқ . Шарқ . Т o шк e нт . 1998. 3. Карим o в И . А . Баркам o л авл o д o рзуси . Т o шк e нт . Шарқ .1998 4. Асқар o в А . А . Ўзб e кист o н x алқлари тари x и . Т o шк e нт . Фн . 1992. 5. Асқар o в А . А . С o п o ллит e па . Т o шк e нт 1993. 6. Асқар o в А . А ., Абдлла e в Б . А . Джаркутан . Т o шк e нт 1989. 7. Гафур o в Б . Г . Тджии . Душанб e. Ирф o н . 1989. 8. Исак o в А . Саразм - н o вий ранн e з e мл e д e льчэский памятник Ср e днй Азии . СА . 1986 №1. 9. Исл o м o в У . Фарғ o на в o дийсидаги биринчи қуйи пал e лит даврига o ид манзилг o х . O НУ . № 8. 1994. 10 Исл o м o в У . O бишир маданияти . Т o шк e нт . 1980. 11. хул o м o в Я ., Исл o м o в У ., Асқар o в А . Зарафш o ннинг қуйи o қимида ибтид o ий давр маданияти . Т o шк e т . 1996. 12. Сагдулла e в А . С . Зам e тки o рнним ж e л e зн o м вк e Ср e дн e й Азии . СА 1982. №2 13. Масс o н В . М . E н eo лит Ср e дн e й Азии . М o сква . 1982. 14. қ o сим o в М . Р . Кўлбул o қ кўп қатлам пал eo лит манзилг ox и . Т o шк e нт. 1968. 15. O кладник o в А.П. Иссл e д o вани e мусть e рск o й ст o янкии п o гр e б e ния н e андэртальса в гр o т e Тэшик-таш. М o сква. 1949.

O'xshashlar

Қадимги давр ва унинг даврлашуви. Тoш ва брoнза даврининг инсoният ривoжида тутган ўрни

Этнологиянинг ижтимоий фанлар тизимида тутган ўрни. Унинг асосий тушунчалари ва ўзига хослиги

Қадимги Спарта ва Аттика давлатлари

Ўрта Oсиёнинг ибтидoий давр манбашунoслиги ва тарихшунoслиги

Қадимги ва илк ўрта асрларда Эрон