Қадимги Спарта ва Аттика давлатлари - Tarix - Referatlar

Қадимги Спарта ва Аттика давлатлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105 KB

Ko'chirib olish

Қадимги Спарта ва Аттика давлатлари Режа: 1. Қадимги Спарта ва унинг давлат тузуми. 2. Пелопоннес иттифоқи. 3. Спартанинг ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий аҳволи. 4. Қадимги Аттика ва унинг ижтимоий-иқтисодий аҳволи. 5. Драконт қонунлари. 6. Афина қулдорлик демократиясининг ривожланиши.

Қадимги Спарта ва унинг давлат тузуми. Спарта давлати Пелопоннеснинг жанубида жойлашган. Бу давлатнинг пойтахти Спарта деб аталган, мамлакатнинг ўзи эса Лакония деб ном олган. Фукидид, Ксенофонт, Аристотель ва Плутарх асарлари ҳамда спарталик шоир Тиртейнинг шеърлари Спарта давлатининг тарихига оид манбалардир. Спарта эр.ав. 1Х асрда дорий қабилаларининг кўчишининг сўнгги даврида пайдо бўлган кўчманчи дорий қабилалари уруғдошлик тузуми бузилиши босқичида турган. маҳаллий аҳоли ўз манзилида қолган-у, аммо келгиндилар учун ишлаши лозим бўлган. аммо, туб жой аҳолининг ҳаёти қулларнинг ҳаётига ҳам қадрланмаган. Серҳосил водийларда яшаган маҳаллий аҳоли ҳуқуқсиз илотларга айлантирилган. Илот номининг ўзи ҳозиргача равшан эмас. Дорийлар забт этган Гелос шаҳри номидан келиб чиққан деган тахминлар бор. Истилочилар - дорийлар - ўзларини ўз бош шаҳри Спарта номи билан спарталиклар деб атай бошлаганлар. Пелопоннес территориясидаги тоғли жойларда яшовчи қабилалар дорийларга бўйсунган. Ахайяликлар, периэклар деб аталувчи қабилалар қўшнилар деб аталган, улар асоратга солинмаган. Спарта аҳолисининг асосий синфлари, табақалари спарталиклар, периэклар, илотлар шу тариқа пайдо бўлган. Лакония иқтисодиёти кам ривожланган, ибтидоий даражада эди. Асосий машғулот деҳқончилик эди. Қадимги Спартада ер хусусий мулк бўлмаган. Ер вақтинча берилар, у сотилмас ва ижарага берилмас эди. Ер жамоани бўлган. Ерга омоч, мотига билан ишлашган. Сўли, арпа, палба, буғдой бўлиб экишган. Сабзавот ўстирилган. Спарталикларнинг ўзи ва оиласи ўз участкасида ишламас эди. Унинг участкасини унга беркитиб қўйилган илотлар ишлаб экин-текин қилар эдилар. Спарталиклар илотлардан қўрққан, кечаси битта ҳам илот Спарта территориясида бўлмаслиги лозим эди.

Илотлар ер эгаси спарталикка ҳосил миқдоридан қатъий назар натурал оброк тўлаган. Яъни, дон, қорамол, ўсимлик мойи ва бошқа маҳсулотлар топшириши керак эди. Бу оброк катта бўлгани учун илотлар қашшоқ яшаганлар. Спартада ҳунармандчилик кам ривожланган ва периэклар шуғилланганлар. Уйлар арра ва болта ёрдамида қурилган. Меҳнат қуролларини такомиллаштириш таъқиқланган. Спарта давлати ҳар қандай ташқи савдони ҳам таъқиқлаган. Ажнабий савдогарлар киритилмаган. Савдо-сотиқ ички бозорларда қилинган. Спарта пуллари ноқулай бўлиб, оғир темирдан қўйилган. Пуллар ҳамёнларда эмас, омборларда сақланган. Бозорга бораётган одам пулларини аравага юклаб борган. Грецияда кумуш пул бўлган, лекин Спартада кумуш пулга рухсат берилмаган. Спарталиклар чет эл таъсиридан сақланиш, ибтидоий жамоа тартибларини қўриқлашга уринганлар. Илотларни эксплуатация қилиб, ўз моддий фаравонлигини таъминлаш билан қаноатланар эди. Спартанинг имтиёзли синфи бўлган спарталиклар “тенглар жамоаси” деб аталадиган жамоатни ташкил этардилар. Бу ҳарбий демократиянинг қолдиғи эди. Бу жамоа Спарта қулдорлик давлатида илотлар ва периэкларни бостириб туриш учун ҳукмрон синфнинг ҳарбий бирлашмаси эди. Спарталиклар ҳарбий иш билан шуғулланганлар. Спартада кучли ва мустаҳкам жангчилар тарбиялаб етиштиришнинг махсус тарбия системаси бўлган. Янги туғилган чақалоқни Спарта олий маҳкамаси черусияга олиб борганлар. Махсус комиссия чақалоқни тирик қолдириш ёки ўлдиришни ҳал қилган. Заиф ва касалмандлари қоядан пастга ташланган. Бола 7 ёшгача она қўлида тарбия топган. Сўнг жамоа мактабида 18 ёшгача турган ва ўқиган. Ўғил болалар ёстиқсиз буйра устида енгилгина кўрпа ёпиниб ухлаганлар. Қишин-ёзин яланг оёқ юрган. Илдамли бўлиши учун баъзи кунлари сира сув ичтирмаганлар. Оғриққа чидамли бўлиши учун кичик гуруҳдаги катта гуруҳга ўтказилаётганда ёш спарталик тантанали вазиятда

калтакланган. Қоҳин раҳбарлик қилган. Калтакланган ҳеч бир спартанинг ўғил бола додламаган ва инграмаган, чунки бу уят ҳисобланган. Тарбиялашдан мақсад - кучли, чидамли жангчи тайёрлаш бўлган. Улар ўқишни, ёзишни, ҳисоблашни, қўшиқ айтишни, рақсга тушишни ўрганганлар. Ўғил бола қисқа сўзлашга ўргатилган. (русча “говорит локонично”) Она ўғлига қалқон бера туриб, “Қалқон билан ёки қалқонда қайт” деган. Грециянинг бирдан-бир мамлакати Спартада хотин-қизларни тарбиялашга эътибор берилмаган: “Соғлом онадан соғлом бола туғилади”. Қизлар рўзғор ишлари билан шуғулланмаган. Бу ишларни илот аёллари бажарган. Спарта аёллари болалигидан гимнастика ва спорт билан шуғулланганлар. Улар ҳам ўқишни, ёзишни, ҳисоблашни билганлар. Спарталиклар балоғатга етгач, уйланиб оила қурганлар. Лекин ундан кейин ҳам ҳаёти соф ҳарбийча тарзда ўтган. Ўз ўртоқлари билан ҳарбий отрядда бўлиб, тушликни ҳам бирга қилишган. Тушки овқат Спартада фидития деб аталган, унга ўзлари маълум натурал ҳақ тўлаганлар. Ким тўлай олмаса, фидитиядан кейин эса тенглар жамоасидан чиқарилган, улар сиёсий ҳуқуқидан маҳрум бўлган. Спарта давлатининг бутун фаолияти илотларни итоатда тушишга қаратилган. Илотлар бутунлай ҳуқуқсиз бўлган. Спарталик йигитлар кечалари йиғилиши ниқоб кийиб Илотлар манзилига бориб уларнинг ёш ва кучлиларини ўлдирганлар. Илотлар махсус кийим кийишган. Армияда илотлар ёрдамчи вазифаларни бажарганлар. Алоҳида шавкат кўрсатган 2000 илот ном нишонсиз йўқотилган. Илотлар қўзғолон кўтарганлар. Илотларнинг қўзғолончилари Греция тарихида биринчи қуллар қўзғолонидир. Илотлар шубхасиз қуллардир, чунки уларнинг аҳволи қулларникидан беш баттар бўлган. Илотлар қуллар каби хусусий хўжайинларга эмас, балки жамоага тегишли бўлган. Спарта давлати фақат ҳарбий куч билангина сақланиб турган. Спарта давлатининг қонунчилик иши Ликургга нисбат берилади. У

афсонавийми ёки тарихий шахсми номаълум. Спарта давлатида ибтидоий жамоа тузуми қолдиқларини учратамиз. Халқ йиғини (апелла) бўлиб, унга 30 ёшга етган эркаклар кирган. Унда уруш ва сулҳ масаласи кўрилган. Овоз бериш эмас, қичқириш билан ҳал қилинган. Спартада айни бир вақтда икки подшо бўлган. Бири дорийларнинг Эврипонтид уруғидан, иккинчиси Ахайянинг Агиад уруғидан келиб чиққан. Подшолар басилей ёки архагет деб аталган. Улар Спарта давлатининг олий аристократик органи бўлмиш герусия таркибига кирган. Подшолар реал ҳокмиятга эга бўлмаган. Ҳатто халқ йиғинидан бир йилга сайланадиган Эфорлар (улар 5 та бўлган), яъни олий мансабдор назоратчи ҳам подшони ўз ҳузурига чақириб ола олган. Энг кучли ва давлатни ҳақиқатан бошқарувчи орган герусия бўлган. Герусия (геронт - “кекса” демакдир) Спартанинг энг задогон ва мўътабар уруғларининг вакилларидан иборат оқсақоллар мажлисидир. Герусияга олтмиш ёшли 28 киши ва 30 ёшга етган икки подшо кирган. Герантлар герусияда умрбод мажлис қилганлар. Герантликка 60 ёшга тўлган киши халқ йиғинида сайланган. Спарта аристократлар давлати бўлиб, унда асосий ролни герусия ва эфорлар уйнаган. Пелопоннеснинг энг кучли давлати бўлган Спарта эр.ав. У1 асрдаёқ икки марта қаттиқ уруш қилгандан кейин ғарб томондаги серҳосил Мессанияни забт этган ва унинг аҳолисини илотларга айлантирган. Жанубий Грециянинг қолган давлатларини Спарта забт этмаган бўлсада, лекин улар ҳам аста-секин унга бўйсунишга мажбур бўлганлар. Пелопоннес иттифоқини ташкил этганлар. Бу иттифоққа Аргос ва Ахайя кирмаган, улар ўзларига мустақил бўлиб қолганлар. Аммо Ўрта Грециядаги Мегара Пелапоннес иттифоқига кирган. Спарта Пелопоннес иттифокида асосий роль уйнаган. Спарта ва у бошчилик қилган Пелопоннес иттифоқининг ҳарбий жиҳатдан устинлиги бутун Грецияда шак-шубха туғдирмаган. Ўз замонида Спарта қўшини яхши ташкил этилган. Олдинга қувиб борилаётган илотлар кетидан ёш спарталиклар жангга кирган, ундан кейин

ёши қайтганлар ва 60 ёшгача бўлган чоллар боришган. Спарталиклар интизомли бўлганлар. Найза, қилич ва қалқон каби қуролларни улар яхши ишлата олганлар. Ғарб буржуа - тарихшунослигида Спарта давлати ва аристократияси идеаллаштириб юборилган. Фашист тарихчилари эса Спарта ижтимоий ва давлат тузумини бўйсундирилган халқлар учун идеал тузум деб намуна қилиб кўрсатар эдилар. Спарта олдида сажда қилиш - аристократиянинг зўравонлиги олдида ва энг ёмон формадаги қуллик сажда қилиш демакдир. Спарта тузуми грек давлатлари орасида энг реакцион тузум эди. Аввал бошда Афина полиси бошлиқ Аттика бошқа полислардан орқада эди, лекин тезда ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий жиҳат тез тараққиё этиб, улардан ўтиб кетган. Афина узоқ вақтгача Грециянинг энг ривожланган савдо-ҳунармандчилик ва маданий маркази бўлиб келган. Афина давлат тузуми Аристотелнинг “Афина политияси” асарида тасвирланган. Геродот ва Фукидид бу давр ҳақида ўз “Тарих” асарларида қисқа ёзиб қолдирганлар. Плутарх Афина қонун чиқарувчиси Солоннинг таржимаи ҳолини ёзган. Обидалардаги бир мунча ёзувлар, тангалар ва археологик манбалар ҳам сақланган. Аттика - Ўрта Грециянинг Эгей соҳилидаги тошлоқ ярим оролдан иборат. Аттикада серҳосил ерлар кам, аммо кулолчилик буюмлари ясайдиган яхши гилвата, кумуш, қўрғошин, мармар сероб. Токзор ва зайтун яхши ўсади. Аттикада озиқ-овқат маҳсулотларининг етишмаслиги сабабли аҳоли ҳунармандчилик билан шуғулланиб, буюмларни арпа, буғдойга алмаштирган. Афина атрофида яшовчи ион қабилалари бирлаша бошлаганлар. Афсонага кўра эр.ав. 11 минг йилликда бирлашувни Тесей амалга оширган. У эркин аҳолини уч тоифага бўлган: еврапатридлар (насл-насаби олижаноб бўлган аристократларга), геомарлар (ер участкаларига эгалик қилувчи деҳқонларга) ва деми (халқ учун ишловчи ҳунармандларга) уруғларига бўлган.

Энг қадимги Афинада басилейлар ҳокимлик қилган. Басилейлар қароргоҳи денгиздан бир неча чақирим нарида жойлашган қоя тепасидаги истеҳком билан ўралган Акрополда бўлган. Басилейлар ҳокимияти чеклаб борилган, бу лавозим бекор қилинмаган-у, лекин сиёсий аҳамиятини йўқотиб борган. Ижтимоий тараққиёт илгарилаган сари бошқариш функциялари янги вазифаларнинг пайдо бўлишига олиб келган. Ҳарбий аскарбоши - полимархлик лавозими шу тариқа пайдо булади ва басилейни обрўсига путур етказган. Янги мансабдор шахс архонт (эл оғаси) эр.ав. Х111-Х асрлар давомида Афина аристократия полисининг бошлиғи бўлиб қолади, иккинчи ўринга тушиб қолган басилей мансаби фақат диний вазифаларини бажарадиган бўлиб қолади. Бу мансабларнинг ҳаммасига халқ йиғини аввал умрбод, сўнг 10 йиллик муддатга аристократлар уруғидан сайлаб қўйилган. Эр.ав. У11 асрдан бир йилга сайланадиган бўлган. Жамоа уюшмаси батамом бузилган вақтга келиб, евпатридлар водийлардаги энг яхши ерларни босиб олган. Геоморлар қўлида озгина ер участкалри қолган эди. Геоморлар евпатридларга қарам аҳволга тушиб қолганлар. Қарз эвазига ери баъзан ўзини гаровга қўйган. геоморлар қарзини тўлай олмаса еридан, ажралган, ёки қулга айланган. Эр.ав. У11 асрда Афинада ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ ривожланган. Евпатридлар орасида мулкий табақаланиш юз берган. Евпатридлар ўз манфаатлари жиҳатидан шаҳар демосининг бой қатламига яқин турган. Олимп ўйинларида ғолиб бўлган евпатрид Килон Афина тирани бўлиб олмоқчи бўлади. У демос билан аристократия орасидаги зиддиятдан фойдаланмоқчи бўлган. Эр.ав. 640 йилда Килон Зевс шарафига қилган байрамда ўз мухлислари билан Акрополни босиб олган. Архонт Мечакл раҳбарлигида Акропол қамал қилинган. Килон қочиб қутилган. Унинг тарафдорларига ҳаёт ваъда қилиб таслим бўлишга кўндиришган, лекин улар қириб ташланган.

“Килон исёни” бостирилгандан кейин демос билан аристократия ўртасида зиддият кучаяди. Аристократия ён беришга мажбур бўлиб, қонунлар ёзишга розилик беради. Эр.ав. 621 йилда бу иш архонт Дроконтга топширилган. У ёзган қонун унинг номи билан аталади ва ўша йили халққа эълон қилинган. Бу ҳуқуқ нормалари “Дроконт қонунлари” ҳаддан ташқари қаттиқ қонунларнинг ифодаси бўлиб қолган. Бу қонунда ўғрилик, ҳаттоки, сабзавот ва ҳўл мева ўғирлаш каби майда ўғрилик учун ҳам ўлим жазоси берилган. Ўғрилик учун бериладиган жазонинг қаттиқлиги фақат Драконт қонунлари учун характерли бўлмай, умуман илк синфий жамиятнинг қонунчилигига ҳам хос бўлиб, хусусий мулкчиликнинг қарор топиши ва мустаҳкамланишини акс эттирган. Драконт томонидан одатдаги оғзики ҳуқуқни ёзиб қўйилиши, хун олишнинг чекланиши, хусусий мулкнинг ҳимоя қилиниши, суд ишларининг чекланиши ўз замонаси учун прогрессив иш эди. Аттикада қонунларнинг ёзиб қўйилиши демос билан уруғ аристократияси евпатридлар ўртасидаги зиддиятларни тугата олмади. Демоснинг кучлари ошиб борган. Иқтисодий тараққиётнинг тезлашуви Афинада келгинди грекларни кўпайтириб юборди. Бу келгиндилар ҳуқуқсиз эди. Қишлоқ демоси - геоморлар тобора қашшоқлашиб, қулларга айлана борди. Задогонлар ва халқ ўртасида кураш узоқ давом этган. Кучлар тахминан боравар келгач, ҳар иккала томон келишиб воситачи - айсимений сайлаб, унга Афина полисини бошқаришни ва янги қонунлар чиқаришни топширганлар. Шу мақсад билан ҳамда Саламин оролини забт этиш учун эр.ав. 594 йилда Солон архант қилиб сайланган. Солоннинг ўзи евпатридлардан, афсонавий басилей Кодр уруғидан бўлган, лекин мулкий аҳволи жиҳатидан демоснинг ўрта табақасига мансуб ва савдо-сотиқ билан шуғулланган. У сиёсий мавзуда шеърлар ёзган. Солон томонидан юборилган Афина отрядлари Саламин оролини эгаллаб олган. Бу орол Пирей гаванига кирадиган қулай жойда бўлиб, Афина учун ҳаётий зарур нуқта эди.

Солон реформаларини иқтисодий ва сиёсий реформаларга бўлиш мумкин. Солон реформалари асосан қишлоқ ва шаҳар давлатманд демоси, евпатриднинг бир қисмининг манфаатини ифодалар эди. Солон ўз реформаларини камбағал гражданлардан иборат халқ йиғинининг актив мададига таяниб амалга оширилган. Солоннинг иқтисодий реформалари деҳқонларнинг қарзларини бекор қилган, гаровга қўйилган ер участкаларини уларга қайтариб берган, қарз бадалига қул қилиб чет элларга сотиб юборилганларни топиб, уларни ҳақ тўлаб, ўз ватанига қайтарган. Солон ерга эгаликнинг максимумини белгилаб, қонун чиқарган. Солон реформаларидан кейин Аттика узоқ ввақтгача ўрта ва майда ер эгалиги мамлакат бўлиб қолган. Солон Аттикадан четга дон чиқаришни тақиқлаган-у, аммо зайтан мойи чиқаришга рухсат этган. Суғориш ишларини тартибга келтирувчи қонунлар ҳам чиқарилган. Солон ягона ўлчов жорий қилган ва пул ислоҳот ўтказган. Эгина таланти ўрнига вазни енгилроқ Эвбей таланти жорий қилинган. Ўғлига касб ўтгатмаган отага, у қариган чоғида ўғли ёрдам бермасликка ҳақли бўлар эди. Солон сиёсий реформалари жуда муҳим аҳамиятга эга бўлган. Гемократия (уруғ)ни, тимократия (баҳо, қиймат) ҳокимияти билан алмаштирган. Мулкий ценз жорий этилган. Аттика гражданлари мулкий цензга кўра, тўрт даражага бўлинган. Тдаражага 500 медимн ҳосил олувчи фуқаролар киритилган. Улар энг бой - пентокосиолар дейилган. (бир медимн 41 метрдан 52,5 метргача бўлган турли даврларда). 11-га 300 медимнлилар. 111-даражага 200 медимндаги кўп даромад олувчилар - улар зевгитлар деб яъни, қўш хўкизлар деб аталиб, пиёда аскарда хизмат қилиб, ўз оғир қуроллари билан юрганлар. 1У даражага 200 медимндан кам ҳосил олувчилар кирган - улар фетлар (батраклар) деб аталганлар. Ҳарбий хизматда ёрдамлар ва енгил қуролланган пиёдаликка олинганлар. Энг бой даражадаги Афина фуқаролари пентакосиолар ҳарбий кемаларни жиҳозлаганлар.

Солон янги давлат органи - буле (400 лар кенгаши)ни тузган. Улар Аттика қадимдан бўлиниб келган тўрт эски уруғдош фила (қабила) йиғинларида ҳар бир филадаги 100 булечи ҳисобидан сайланган. Салон реформалари натижасида халқ йиғини Аттика ҳаётида катта роль ўйнай бошлаган. Унда архонтлар, олий мансабдор шахслар сайланган. Салон янги олий ҳакамлар суди - гелиэяни таъсис этган. Солон реформалари маҳаллий аҳолини қул қилишни тўхтатган. Қулларни Аттикага четдан сотиб олиб келиш бошланган, антик қулчиликнинг ривожлантирган. Ҳарбий кемалар қуриш учун аҳолидан пул йиғиш учун Аттика 48 территориал округга - навкарийга бўлинган. Солон реформаларидан евпатридлар ғазабландилар. Демоснинг камбағал қисми ҳам Солондан норози бўлиб, даромадларини очдан ўлмаслик даражасига етказишни талаб қилганлар. Ўрта ҳол аҳоли уни қўллаган. Солон архонт сифатида бир йил ишлаб реформалар ўтказгач, норозилик кучайганлиги сабабли бир мунча вақт Афинадан чиқиб кетган. Солон кетган Аттикада синфий ва сиёсий кураш ғоят кескинлашган. Учта гуруҳ пайдо бўлган: 1. Солон қонунларини бекор қилиш тарафдорлари - педиэйлар (серҳосил водий аҳолиси). 2. Парамейлар (соҳил аҳолиси) - Солон қонунлари қаноатлантирувчилар. Шаҳар ва қишлоқ майда мулкдорлари, савдогар- ҳунармандлар. 3. Солон қонунларини етарли эмас деб топган диакрийлар (тоғли туманлар аҳолиси). Улар камбағал деҳқонлар. Фетлар ҳам кирганлар). Энг радикал гуруҳ бўлган диакрийлар тепасида Писистрат турар эди. Эр.ав. 560 йилда Писистрат диакрийларга таяниб, Акрополни забт этди ва давлат тўнтариши қилди. У тиран бўлиб қолди. Писистрат Солон реформаларини бекор қилмаган, балки уни давом эттирган. Писистратнинг асосий таянчи диакрийлар, яъни камбағаллар эди. У демос мартаба кўтарган тиран эди. Аристократлар ерларининг бир қисмини мусодара

қилиб, бу ерларни Аттика деҳқонларининг бир қисмига бўлиб берган. Писистрат давлат йўли билан деҳқонларга узоқ муддатли кридит деҳқонларининг аҳволини яхшилаган. Айрим камбағаллар асбоб-ускуна билан таъминлаган. Илгари судга иши тушган кишилар Афинага борар эди. Писистрат демалар бўйлаб юрадиган сайёр судлар ташкил қилган. У ўндан бир миқдорда даромад солиғи жорий қилиб, давлат хазинасини тартибга солган. Ўзининг тўқмоқчилар отрядини тиран ҳузуридаги доимий армиянинг ўзаги айлантирган. Писистрат диакрийлар талабини қисман қондириб, паралийлар, яъни савдогар-ҳунарманд манфаатларига ҳам эътибор берган ва фаол ташқи сиёсат юргизган. Кичик Осиёнинг ғарбий қисмидаги Сигей портини забт этган. Бу порт Қора денгиз йўлини очиб берар эди. Писистрат Аттика қишлоқ хўжалиги ва ҳунармандчилигиннг асосий тармоғи бўлган виночилик пири ҳисобланган ва қишлоқ демоси кенг суратда топиниб келадиган маъбуд Дионисга сиғинишни давлат дини даражасига кўтарган. Шаҳарнинг ҳимоячиси маъбуда Афина шарафига буюк Панафиний байрамлари ўтказилган. Писитрат ҳокимиятини етарлича мустаҳкам бўлмаган. Уни душманлари Афинадан икки марта ҳайдаган. У ўз ҳокимлигини учинчи даврида паралийларга кўпроқ эътибор берган ва эр.ав. 527 йилгача,яъни вафот этгунига қадар ҳокимиятни сақлаб қолган. Ўз ўқиллари Гиппий ва Гиппархларга ҳокимиятни топшира олган. Аристократия кучсизлантирилгач, шаҳар ва қишлоқ демоси катта сиёсий тажриба ортдиргач, фуқароларнинг сиёсий ҳуқуқларини чеклаб келган тиранияга энди мухтож эмас эди. Писистрат даврида Кичик Осиёнинг Эрон томонидан забт этилиши Грециянинг халқаро аҳволини ёмонлаштирган ва денгиз савдосига путур етказган. Гиппий ва Гиппархларнинг шуҳрати сўнган, Тираниянинг ашаддий душманлари евпатридларнинг қолдиқлари ҳаракатга тушган. Грек анъанасига кўра шуҳрат қозонган тиранкуш Гармадий ва Аристогитон етишиб чиққан.

Улар Гиппархни ўлдиришган. Тирик қолган Гиппий террорчилик идора усулига ўтган ва бу иши билан афиналикларнинг ялпи ғазабини қўзғатган. Иккинчи, томондан Афина демосининг янада кучайишидан қўрққан аристократлар Спартаси ҳам Аттикада еталар тузумини ўрнатиш учун Гиппийга қарши чиққан. Эр.ав. 510 йилда Гиппий Афинадан чиқиб кетган. Тирания ағдарилган. Лекин аристократиянинг ҳокимиятини тиклашга уруши ва спарталикларнинг бу ҳаракатни қўллашга қарши шаҳар ва қишлоқ демоси ялпи қўзғолон қилган. Афина аристократлари тор-мор қилинган. Спарта отряди ҳайдаб юборилган. Писитрат ва эски аристократларини ашаддий душмани бўлган Алктеонид Клисфен Афина ҳокимияти тепасига чиққан. Эр.ав. 509 йилда Клисфен ислоҳотлар қилишга киришган. Унинг ислоҳотлари уруғ-қабила муносабатлари қолдиқларини тугатган ва Афина қулдорлик демократияси системаси шакллантирган. Клисфеннинг асосий тадбирлари маъмурий-территориал ислоҳот эди. У тўрт эски уруғ-қабила филаларини тугатди ва улар ўрнига 10 та территориал фила ташкил этди. шу билан бирга Аттика социал белгисига мувофиқ табиий суратда таркиб топган уч катта туманга: шаҳар-тумани, соҳил тумани ва ички туманга бўлиниши ҳисобга олинди. Дастлабки икки туманда демос кўпчилик бўлиб, учинчи туманда аристократия кўпчилик эди. Клисфен бу уч туманнинг ҳар бирини 10 та триттийга бўлган. Демак, Аттика 30 та триттийга бўлинган. Ҳар бир территориал филага уч тумандан олинган уч хил триттий киритилган. Ҳар бир фила қайси триттийдан ташкил топиши чек ташлаш йўли билан аниқланган. Мақсад аҳолини бутунлай аралаштириб юборишдан иборат эди ва уруғ-қабила алоқаларига барҳам бериш эди. Шу билан бирга шаҳар ва қишлоқ демоси ҳам фикр бўлса, филадаги йиғинда кўп овоз олишини кўзда тутган. Клисфен бутун Аттикани 100 та демга бўлиб чиққан. Ҳар бир филага 10 тадан дем кирган. Ўзини уруғ-аймоқ билан аташ тақиқланган.

Филалар сони кўпайгани сабабли Солоннинг 400 лар кенгаши 500 лар кенгашига айлантирилган. Архонтнинг эски коллегияси ўз аҳамиятини йўқотган. Клисфен ислоҳотлари Аттикада кўпдан бери яшаб келаётган лекин туб жой аҳолиси бўлмаган, шахсларни фуқаролар қаторига киритди. Клисфен даврида олий ҳакамлар суди - гилеэянинг роли кучайган. Тираниянинг қайта тикланишидан қўрққан Клисфен “сополлаштириш”ни (грекча “остракисм”) жорий этди. Халқ йиғини ҳар йили уни ташкил этиш керакми ёки йўқми деган масалани кўриб чиққан. Зарурат бўлса, 6000 фуқаро қатнашган халқ йиғини чақирилган, яширин овоз бериш йўли билан Афина демократик тузумига хавфли сиёсий арбоб номи сополга ёзиб топширилган. Энг кўп қарши овоз олган сиёсий арбоб Афинадан 10 йил муддатга қувғин қилинган, лекин у фуқаролик ҳуқуқини сақлаб қолган. Клисфеннинг сўнгги тадбирларидан бири эрамиздан бурунги 502 йилда 10 стратег коллегиясини таъсис этишдан иборат бўлган. Бу стратеглар халқ йиғинида қўл кўтариш йўли билан бир йилга сайланган ва Афина қўшинига галма-гал қўмондонлик қилганлар.

Адабиётлар: 1. Ю.С.Крушколь тахр.ост.Қадимги дунё тарихи. 11-қисм. Т., 1974 й. 2. Нимеровский А.И. История древнего мира и античность. М., 2000 г. 3. Бойназаров Ф.А. Қадимги дунё тарихи. Т., 2004й. 4. А.Алимуҳаммедов. Антик адабиёт тарихи. Т., 1969 й. 5. Хрестоматия по истории Греции. М., 1964. 6. История древнего мира в художественно исторических образах. М., 1978.

O'xshashlar

Эллин давлатлари

Юнон-Эрон урушлари

Катта Хоразм ва Бақтрия давлатлари

Эрамиздан аввалги V-IV асрларда қадимги Юнонистон

Қадимги юнонистон ва унда синфий жамиятнинг пайдо бўлиши