Узбек давлатчилигимиз ХVI-ХIХ асрларда - Tarix - Referatlar

Узбек давлатчилигимиз ХVI-ХIХ асрларда

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ўзбек давлатчилигимиз ХVI - ХIХ асрларда Режа: 1. Шайбонийлар давлат бошқаруви. 2. Аштархонийлар сулоласида маъмурий бошқарув тизими 3. Бухоро хонлиги давлат бошқарув тизими 4. Хива хонлигида давлат бошқаруви 5. Қўқон хонлигида бошқарув тизими

www.arxiv.uz Темурийларга тегишли ерларни забт этиш натижасида Шайбонийлар давлати вужудга келди. Дастлабки даврларда Шайбонийлар давлати анча кенг худудларни қамраб олган эди. Мовороуннаҳр унинг ўзагини ташкил қилган. Унинг таркибига Хоразм, Сирдарё соҳилидаги шаҳарлар, Тошкент ва унинг атрофидаги ҳамда Туркманистоннинг Марв шаҳригача бўлган худудлар кирган. Шайбонийлар давлатида энг олий давлат идораси даргоҳ ҳисобланган. Унинг тепасида олий ҳукмдорхон турган. Олий ҳукмронлик отадан болага эмас, балки сулоладаги энг улуғ намоёндага ўтган. Кейинчалик бу анъана оилавий тахт ворислигига ўтган. Даргоҳда хондан кейин сардор турган. У хоннинг энг ишончли ва яқин кишиси ҳисобланган ва давлатнинг ички ва ташки сиёсатига, ҳарбий масалаларда хоннинг энг яқин маслаҳатчиси бўлган. Фармон ва ёрлиқларда сардорнинг исми биринчи қайд қилинган. Юқори мансаблардан бири бу Оталиқ бўлиб, у ҳокимиятнинг жойлардаги сиёсатини белгилашда катта нуфузга эга бўлган. Хоннинг чиқарган ҳукмини, ёрлиқ ва бошқа расмий хужжатларни ўз эгаларига етказишда парвоначи жавобгар эди. Шунингдек, даргоҳда додҳоҳ, кўкалдош, ясовул, эшик оға боши, шайхулислом каби лавозимлар ҳам бўлган. Шайбоний хонлари давлат худудидаги шаҳар, туманларни ўз қариндош – уруғлари ўртасида тақсимлаб, удел бошқарув тизимини жорий қилганлар. Удел бекликлари мустақил сиёсат юритишга интилган. Шайбонийхон марказий ҳокимиятни кучайтиришга интилган марказий ҳокимиятнинг кучаюви ўзаро феодал урушларнинг камайишига, ижтимоийиқтисодий ҳаётнинг ўнгланишига олиб келган. Мамлакат иқтисодиётини тартибга солиш ва савдони жонлантириш мақсадида Шайбонийхон пул ислоҳоти ўтказди. Бу марказий ҳокимиятнинг сиёсий ва иқтисодий мавқеини кучайтиришга ва махаллий ҳокимлар ролининг заифлашувига олиб келди. Бироқ бу жараён узоқ давом этмади. Ҳар бир махаллий ҳоким мустақил бўлишни истарди ва улар ҳам ўз пулларини зарб қилишдан манфаатдор эдилар. Давлат мустақил бекликларга бўлиниб кетиш

www.arxiv.uz йилларида бу тенденция кучайди ва марказий ҳокимиятнинг Қзаифлашувига олиб келди. 1601 йилда ҳокимият тепасига Аштархонийлар келдилар. Бу пайтда мамлакатда феодал тарқоқлик авж олган эди. Аштархонийлар феодал тарқоқлик ва ўзаро феодал урушларни тўхтата олмадилар. XVII аср бошларида ўзбек уруғ ва қабилаларининг сони 92 та эди. Уларнинг ҳар бири ўзига мустақил эди. Хонлар бу ўзбек қабилаларига қарам эдилар. Бу пайтда БухородаМанғитлар, ХоразмдаҚўнғиротлар, ФарғонадаМинглар, ШахрисабздаКенагаслар ҳукмрон мавқени эгаллаган эди. Қайси қабиланинг мавқеи юқори бўлса, шу қабила вакиллари марказий ҳокимиятдаги асосий лавозимларни эгаллаган. Шу тариқа халқ ва давлат талонтарож қилувчи ва малакатни хароб қилувчи бошқарув аппарати таркиб топган. Мамлакатдаги каттакатта ерлар бу мансабдорларга ва диний пешволарга инъом қилиб берилган. Аштархонийлар даврида солиқларнинг қирққа яқин тури жорий қилинган. Бу хол халқни ўта қашшоқланишига олиб келди. Аштархонийлар давлатининг энг ожиз томониулардан мунтазам армия бўлмаган. Хон армияси асосан қабилалар лашкарларидан ташкил топган. Бу холат мамлакатнинг зил кетишига ва парчаланишига олиб келди. Аштархонийлар даври Марказий Осиёда марказлашган давлатнинг инқирозга юз тутиши ва бир неча бўлакларга бўлиниб кетиши билан изоҳланади. Маъмурий жиҳатдан Бухоро хонлиги вилоят ва туманларга бўлинган. Уларга хон хонадонининг вакиллари ва ўзбек зодагонлари бошчилик қиларди. XVI асрнинг 60йилларидан бошлаб Бухоро маъмурий марказга айланиб борди. Бухорода бошқарувнинг мураккаб девонхонасида жуда кўп амалдорлар тўпланган эди. Энг олий давлат лавозимидевон ҳисобланган. Хон саройидаги девонларга давлат маҳкамаси ва молия ишларининг бошлиғи девонбеги раҳбарлик қиларди. Бухоро хонлигида амалдорлардан ташқари уламолар ҳам ҳукмрон синфлар тоифасига кирганлар. Улар жуда катта мавқега эга бўлиб, энг таъсирчан хон ҳам улар билан ҳисоблашишга мажбур эди. Шайхулислом диний муассаса раҳбари эди. Садрлар вақфларни

www.arxiv.uz бошқарган. Судлов ишларида шайхулислом хоннинг энг яқин ёрдамчиси эди. Бухоро пойтахтининг қозиси давлатнинг бош руҳонийси, олий суди ҳисобланган. Уларни хоннинг ўзи тайинлаган. XIX асрда Бухоро хонлигига амир ҳокимлик қилган. У давлатнинг чекланмаган ҳукмдори эди. Бу пайтда Бухорода олий маъмурий ҳокимият қушбегига таъаллуқли эди. Қушбеги бош вазир ҳисобланган. У Бухоро вилоятининг ҳокими ҳам хисобланган. Маҳаллий бошқарув вилоят беклари томонидан амалга оширилган. Амлокдорлар давлат солиқларини ундиришган. Қишлоқ жойларда ҳокимият доруғаларга берилган. Бухоро амирлигида ҳам қозикалон амирга энг яқин киши эди. Қозилик маъмурий жиҳатдан мустақил бўлган ва у аҳамияти жиҳатидан ҳоким ёки бек билан тенг бўлган. Қозикалондан кейинги мавқеда раис ёки мухтасиб турган. Унинг вазифаси бозор, маҳалла, масжид ва мадарасаларни текшириб, назорат қилиб туриш эди.Солиқлар тизими аввалгидек бўлиб асосан ер солиғиҳирож, закот, қорамол закоти, сув пули, жой пули, боғ солиғи каби жуда кўпгина хиллари бор эди. Бу албатта аҳолини тобора қашшоқлаштириб борган. Солиқлар тўплашда маҳаллий амалдорлар ўзбошимчаликка, суистеъмолларга ҳаракат қилардилар. Бухоро амирлиги Россияга вассал бўлгандан кейин ҳам бошқарув шакли бу кўринишда қолди. Бироқ амирлик бирорта чет давлат билан Россия руҳсатисиз алоқа ўрната олмас ва Россияга катта бож тўлаб турар эди.

www.arxiv.uz Хива хонлигининг давлат тузуми ҳам феодализмга хос эди. Бутун ҳокимият хон ва унинг амалдорлари қўлида бўлган ўзбекларнинг қўнғирот уруғидан чиққан хон Хиванинг олий ҳукмдори эди. Давлат ҳаётига оид турли масалаларни хал этиш учун Муҳаммад Рахимхон I даврида (18061825) нуфузли амалдорлардан иборат Девоняъни кенгаш тузилган. XIX асрнинг биринчи ярмида Хиванинг бош амалдори Қушбеги бўлиб, у бевосита хоннинг ўзидан буйруқ олар эди. У хонликнинг жанубий ярмидаги ўтроқ аҳоли устидан ҳукмдорлик қилган. Қушбегидан кейинги иккинчи ўринда Мехтар турган. Унга хонликнинг шимолий қисмидаги ўтроқ аҳоли бўйсунар эди. Илгариги ваколат ҳокими аҳамиятига эга бўлган ва хондан кейинги юқори унвон ҳисобланган иноқлик мартабаси XIX асрда ўз аҳамиятини йўқотди. Маҳаллий бошқарув уччала хонликда ҳам деярли бир хил бўлган. Бу ерда ҳам вилоятлар маҳаллий бийлар томонидан идора қилинган. Улар албатта хоннинг яқин кишиси ёки қариндоши бўлган. Туман ва қишлоқлар ҳам аминлар ва оқсоқоллар қўлида эди. Шариат ишлари ва усдлов ишлари ислом дини асосларига кирилган бўлиб унинг раҳнамоси Шайхулислом ҳисобланган. Турли хил жиноятлар юзасидан қозикалон ҳукм чиқарган. Шаҳарда пойтахтнинг бош қозисига бўйсунадиган қозилар бор эди. Хива худудидаги айрим қабилаларнинг ўз қозилари бўлган. Масалан қорақалпоқларнинг ўз қозилари бор эди. Қозикалондан кейин раис мансаби бўлиб, у катта мавқега эга эди. Раис бозорлардаги тоштарозиларни, масжидмадрасаларни ишни юритиш бўйича текшириб, назорат қилиб борган. Хива хонлигида алоҳида давлат бюджети бўлмаган. Барча маблағ бевосита хоннинг шахсий мулки ҳисобланган. Бу мулк халқдан ундириладигантурлитуман солиқлар ҳисобига тўлдириб турилган. Солиқларнинг тури кўп эди ва йилданйилга солиқлар ҳисобига тўлдириб турилган. Солиқларнинг тури кўп эди ва йилданйилга унинг турлари тинимсиз ортиб борган. Асосий солиқлар жумласига ер солиғиҳирож бўлиб, унинг бир қисми пул, қолган қисми махсулот билан олинган. Солиқ

www.arxiv.uz йиғувчи унинг миқдорини чамалаб белгилаган. Қишлоқ оқсоқоллари жойларда солиқларни йиғиш иши билан ҳам шуғулланган. Молмулкдан олинадиганзакот, бож, сув пули, жой пули каби ўнлаб солиқ турлари бор эдики, булар халқни тобора қашшоқлашиб боришига сабаб бўлар эди. Хива хонлигининг қўшини отлиқлардан тузилган ва номунтазам эди. Булар уруш бошланиб қолган вазиятда тўпланган. Вилоятлар ҳокимларнинг қўл остидаги навкарлар бирлашиб хониликнинг лашкарини ташкил этган. Навкарлар асосан найза ва қиличлар билан, баъзи бирлари эса пилта милтиқлар билан қуролланганлар. Тезтез бўлиб турадиган ўзаро урушларда кўплаб одамлар билан ўлиб кетар шаҳар ва қишлоқлар ҳароб бўлар эди. Бу уршлар халқ гарданига оғир юк бўлиб тушар эди. Урушлар даврида халқдан қўшимча солиқлар йиғиб олинган. Деҳқонлар бунд ан ташқари бир қанча мажбуриятларни ҳам бажарганлар. Хонликлар ўртасида фаол савдосотиқ ишлари йўлга қўйилган. Хива хонлиги билан Россия ўртасида ҳам савдо ва дипломатик алоқалар йўлга қўйилган эдт. Бироқ Россия бу алоқалардан ғаразгўйлик билан, ўз манфаатлари йўлдиа фойдаланди. 1873 йилда Хива хонлиги Россия томонидан босиб олингач, ўз сиёсий мустақиллигини йўқотди ва Россияга тамоман қарам бўлиб қолди. Хива хонлиги ҳуқуқлари чеклаб қўйилди. Йилига Россияга катта миқдорда товон тўлаб турадиган бўлди. Бу холат Хива хонлиги худудидаги аҳолининг шундоқ ҳам оғир ҳаётига яна оғир бир зарба бўлиб тушди. Гарчанд Хива хонлиги сақланиб қолган бўлсада, у том маънода Россиянинг мустамлакаси, рус давлати манфаати йўлида иш юритиши лозим бўлган қарам бир давлат эди. Қўқон хонлигига 1710 йилда минглар уруғидан бўлган Шоҳруҳбий томонидан асос солинган. Бу сулола ўзини Бухоро хонлигидан мустақиллигини эълон қилиб, давлат пойтахти сифатида Қўқонни танлади. Хонлик худуди дастлаб Андижон, Наманган, Қўқон ва Марғилон вилоятларидан иборат эди. Кейинчалик XIX асрнинг 1ярмида Қўқон

www.arxiv.uz хонлигига Тошкент, Туркистон, Ўратепа, Хўжанд ва бошқа бир қанча худудлар қўшиб олинди. Қўқон ҳукмдорлари хонлик унвонини расман 1800 йилдан қабул қилганлар. Бу унвонни биринчи бор Олимхон қўллай бошлади. Қўқон хонлигида ҳам давлатнинг танҳо ҳукмдори хон ҳисобланган. Хон ўз давлат устидан ягона ҳукмдор бўлиб, унинг буйруғи сўзсиз бажарилган. Хондан кейинги ўқори лавозими мингбошилик лавозими эди. Мингбоши бош вазир вазифасини бажарган ва айни пайтда бир қанча вилочтларни ҳам бошқарган. Вилоят ва туманлар эса махаллий амалдорлар ёки хоннинг қариндош уруғлари томонидан бошқарилган. Қўқон хонлиги ўртасида алоҳида девон ҳам тузилган. Девон давлатнинг ички ишлари масалаларини муҳокама қилган ва тегишли қарорлар ва фармонлар чиқаришга маслаҳатлар бериб турган. Девон аъзолари асосан уруғ оқсоқолларидан ва руҳонийлардан ташкил этилган. Давлат ишларида дин пешволарининг мавқеи юксак эди. Бу ерда ҳам шайхулислом дин ишлари бўйича олий раҳбар эди. Суд, жазо ишлари ва турли ажримларни қозикалон хал қилгна. Шайхулислом ҳам, қозикалон ҳам хон томонидан тайинланган. Хонликда хон тайинланадиган ва етук қонуншунослар ичида танланадиган муфти катта мавқега эга бўлган. Муфтилар турли масалалар бўйича фатво чиқаришар эди. Уни муҳр билан тасдиқлаб қозига берилган ва қози бу фатво бўйича ҳукм чиқарган. Хонликдаги аҳолининг юриштуриши ва жамоат жойларининг назорати мухтасиб қўлида эди ва у қозикалондан кейинги юқори мансаб эди. Хонлик худудида осойишталикни сақлаш қўрбошилар зиммасида бўлган. Қўқон хонлигидаги феодал экспулатация шакли мавжуд солиқлар ва мажбуриятлар тарзида намоён бўлган. Бу ерда ҳам асосий солиқлардан бири ҳирож эди. Унинг миқдори турлича бўлар эди. Бозорлардан тўпланадиган йиғимлар хазинага катта фойда келтирган. Бундан ташқари яна кўплаб тўловлар бўлган ва уларнинг сони ортиб борган. Масалан, Худоёрхон даврида ҳаражат пули, қарағай пули, ўтиш пули, даллол пули, кўк пули, чўп пули каби қўшимча тўловлар жорий қилинган эди. Хонликда ҳашар жуда

www.arxiv.uz кенг тарқалган мажбурият бўлиб турли оммавий ишлар мажбуран оддий меҳнаткашлар томонидан текинга амалга оширилган. Ҳарбий хизмат мажбурияти энг оғир мажбуриятлардан бири эди. Уруш бўлиб қолган тақдирда ҳар бир эркак ўз қуроли, озиқовқати билан урушга қатнашишга мажбур эди. Хонликнинг мунтазам қўшини бўлмаган. Хонликда уруғқабилалар ўртасида ва қўшин хонликлари билан тезтез бўлиб турадиган урушлар халқ бошига улкан мусибатлар солади. Тобора ортиб борган зулм натижасида хонлик худудида бир неча бор қўзғалонлар кўтарилган. Бундан қўзғалонларнинг энг йириги 18731876 йиллардаги Пўлатхон қўзғолонидир. Бу қўзғолонни бостириш баҳонасида чор Россияси 1876 йилда Қўқон хонлигини тугатади. Қўқон хонлигида маолриф, санъат ва адабиёт равнақ топиб ривожланган .

www.arxiv.uz А Д А Б И Ё Т Л А Р 1. Аҳмедов Б. Ўзбек улуси. Т., Нур, 1992 й. 2. Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. Т., «Ўқитувчи». 1994 й. 3. Ўзбекистон халқлари тарихи. 2жилд. Т., «Фан», 1992 й. 4. Ўзбекистон ССР тарихи. И.Мўминов таҳрири остида. Т., «Фан», 1970 й. 5. Вамбери Х. Бухоро ёхуд Мовороуннаҳр тарихи. Т. 1990 й. 6. Зиёев А., Ўзбек давлатчилиги тарихи. Т. «Шарқ», 1999 й. 7. Низомиддинов И. XVIIXVIII асрларда Ўрта ОсиёҲиндистон муносабатлари. Т. «Фан», 1966 й.

O'xshashlar

ХVI- ХVII Асрларда Испания

ХVI-ХVII асрларда Италия

ХVI-XVII асрларда Швеция

ХIХ-ХХ Асрнинг биринчи чорагида узбек кишлок жамоаларининг этнографик хусусиятлари

IХ-ХII асрларда узбек давлатчилиги cиёсий, ижтимоий ва иктисодий хаёт