Этнос муаммоси билан боғлиқ қарашлар ва назариялар - Tarix - Referatlar

Этнос муаммоси билан боғлиқ қарашлар ва назариялар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

173.5 KB

Ko'chirib olish

Этнос муаммоси билан боғлиқ қарашлар ва назариялар Режа: 1. Этнос ва этниклик 2. Примордиализм ва конструктивизм 3. Этногенез ва этник тарих 4. Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни

1. Этнос ва этниклик Инсоният тарихи – бу нафақ ат давлатлар, буюк шахслар ва ғ оялар тарихи, балки хал қ лар тарихи ҳам бўлиб , кишилар бир неча минг йиллик фаолияти мобайнида давлатларга асос солган, улар орасидан буюк арбоблар етишиб чи ққ ан, кўплаб маданиятлар ва тилларни яратиб, шарафли ишлар ва жангу жадаллар қ илган, шунингдек, буюк кашфиётлар яратган, қ аҳрамонликлар ва аксинча фожиали ишларни амалга оширган 1 . Қолаверса, инсон биологик мавжудот-табиатни бир қисми бўлиши билан бирга кишилик жамиятидаги эволюцион тараққиёт натижасида ҳамда ижтимоий омилларнинг таъсири туфайли муайян ижтимоий гуруҳлар ва жамоаларга бўлинади. Мана шундай асосий жамоалардан бири-фанда этнос деб юритилади. Биз яшаётган она заминида турли-туман халқлар ўзларининг миллий- этник маданияти ва анъаналари билан бошқалардан ажралиб туради. Ўз навбатида ҳар бир этник бирлик ўзига хос шаклланиш ва этник ривожланиш тарихига эга. Н.И.Конрад таъбири билан айтганда: "...ҳар бир халқ, сон жиҳатидан катта ёки кичик бўлишидан қатъий назар такрорланмас хусусиятларни ўзида мужассам этган, ўзига хос тарихига эга. Ҳатто айтиш мумкинки, инсоният тарихи ана шундай кичик халқлар тарихидан ҳам ибтидо олади". Қўлламанинг ушбу қисмида этнос муаммоси юзасидан назарий- методологик қарашлар ва илмий фаразларга батафсил тўхталиб ўтишдан аввал ҳар бир фан соҳасидаги тадқиқотлар илмий-методологик ишланмаларга асосланиши лозимлигини ва ўз навбатида мавжуд тарихий муаммолар ечимининг тўғрилиги, унинг назарий асоси билан белгиланишини алоҳида таъкидлаб ўтмоқ жоиздир. Бу ўринда этнологияни рамзий тарзда улкан бир дарахт деб тасаввур қилсак, назарий-методологик тадқиқотлар унинг илдизини ташкил этади. Зеро, илдиз қанчалик бақувват, чуқур кетган бўлса, дарахт шунчалик барқ уриб яшнайди. Шу боис ҳозирги этнологик 1 Этнология. Учебник для высших учебных заведений. Под ред. А.П Садохина. - М., 2000.

тадқиқотларни назарий-методологик қарашлар билан бойитиш ва фаннинг турли мавзулари доирасида бажарилаётган тадқиқотларга илмий концепцияларни асос қилиб олмоқ зарур. Чунки, назарий хулосаларсиз ёки тарихий далил - исботларсиз муаммони тадқиқ этилиши айрим ҳолларда салбий оқибатларга олиб келиши, яъни миллий низоларни келтириб чиқариши мумкин. Энди эса этнологияниг асосий тадқиқот обьектларидан бири бўлган этнос ва этниклик борасида бироз кенгроқ тўхталиб ўтсак. ЭТ НОС (юнонча - "халқ"; ингл. - ethnos; нем. - еthnos) - табиий- тарихий жараёнлар натижасида таркиб топган кишилар гуруҳидир 2 . Маълумки, инсоният биологик мавжудот, табиатни бир қисми бўлишига қарамай кишилик жамиятидаги эволюцион тараққиёт натижасида ҳамда ижтимоий омиллар туфайли муайян ижтимоий бирликлар ва жамоаларга бўлинади. Ер шарида яшовчи турли ижтимоий-сиёсий жамоалар орасида ўзбек тилида халқ, илмий адабиётларда- этнос деб юритилувчи кишилар жамоаси алоҳида ажралиб туради. Сўзимиз аввалида айтиб ўтиш жоизки «этнос» термини махсус адабиётларда пайдо бўлганига гарчи анча вақт бўлган бўлса-да, лекин алоҳида кишилар гуруҳини англатувчи ибора тарзида фақатгина ХХ асрнинг иккинчи ярмидан эътиборан этногенез ва этник тарих, умуман этник жараёнларга қизиқишнинг кучайиши натижасидагина янада кенг илмий истеъмол доирасига кирди. 3 Шубҳасиз мазкур ибора бугунги кунга келиб ижтимоий фанлар тизимида ўзининг муносиб ўрнини топди, деб айтиш мумкин. Ҳозирда ушбу терминни нафақат этнологлар, балки файласуфлар, тарихчилар, сиёсатшунослар, социологлар, психологлар ва ҳатто иқтисодчилар ҳам доимий равишда кенг қўлламоқдалар ва мазкур муаммо билан боғлиқ ўзларининг турли-туман қарашларини баён қилмоқдалар. 4 2 Краткий этнологический словарь. Москва: фонд “Социальный мониторинг”, 1995. 3 Қаранг: Этнология. Учебник для высших учебных заведений. Под ред. А.П Садохина. – М . , 2000 .– С.78. 4 Рыбаков С.Е. Философия этноса. – М.,2001. – С. 5.

Этнос тушунчаси этнология фанида жуда кўп қўлланилади. Зеро, айрим тадқиқотчиларнинг фикрича, фаннинг бош тадқиқот объекти ҳам этноснинг ўзидир. Этнос кишилик тараққиётининг маълум бир босқичида пайдо бўлган. Этнос атамаси дастлаб юнон тилидаги манбаларда юнон бўлмаган халқларга нисбатан қўлланилган. Айнан шу маънода мазкур ибора Рим маданияти ва лотин тилида ҳам учрайди. ХVIII асрнинг охирига қадар этнос атамаси ниҳоятда чегараланган ҳолда қўлланилган. Фақат XIX асрдан эътиборан бу атама илмий адабиётларда «халқ» (народ) маъносида қўлланила бошланган. Гарчи этнология фанида этнос ибораси анчадан буён ишлатилаётган бўлишига қарамай, фақат ХХ аср охирида дунё бўйича этногенез ва этник тарих ҳамда этник жараёнларга қизиқишнинг ортиши натижасидагина у алоҳида кишилар жамоасини англатувчи махсус атама сифатида қўлланила бошланган. Шубҳасиз , мазкур ибора бугунги кунга келиб ижтимоий фанлар тизимида ўзининг муносиб ўрнини топди, деб айтиш мумкин. Этнос атамаси жуда кенг ва аксинча тор маънода ҳам ишлатилади: дунё халқи, Ўзбекистон халқи, Америка халқи, вилоят халқи. Бошқа кичик бир кишилар гуруҳига нисбатан ҳам «халқ» ибораси қўлланилади. Этнология фанида этносни белгиловчи бир қанча аломатлар мавжуд: ҳудуд, тил, иқтисод, маданият, тарихий қисматининг умумийлиги, онг сезими, этноснинг уюшқоқлиги маълум бир давлат доирасида бўлиши, ўз этник номи (этноними)га эга бўлиши, диний эътиқоднинг умумийлиги ва бошқа шу каби аломатлар. Ўзининг методологик ёндошуви ва тадқиқот аспектидан келиб чиқиб замонавий фанда этнос билан боғлиқ турли қарашлар ва мактаблар шаклланган. Булар қаторига: 1. Машҳур туркийшунос олим Л.Н.Гумилевнинг пассионар назарияси. 2. Назариётчи рус академиги Ю.В. Бромлейнинг дуалистик концепцияси. 3. Н.Н.Чебаксаров ва С.А.Арутюновнинг этнос билан боғлиқ информацион концепцияси. 4.

Г.Е.Маркова ва В.В.Пименоваларнинг тизимли-статистик ёки компонентли назарияси. Демак айтиш мумкинки ҳозирги кунга қадар э тнос тушунчаси таърифи бўйича ҳам фанда ҳозирга қадар ягона фикр мавжуд эмас. ХХ асрнинг 20-йилларида рус эмигранти С.М. Ши ро когоров (1887-1939) томонидан этносга илк бора қуйидагича таъриф бе рил ган эди. « Этнос-бир тилда сўзлашувчи, келиб чиқиши бир экан лигини тан олувчи, урф-одатлар мажмуаси ҳамда умумий турмуш тар зига эга бўлган кишилар гуруҳидир 5 . ХХ асрнинг 60-70 - йилларига ке либ этнос назариясига оид қарашларда янги босқич бошланган. Собиқ иттифоқининг назариячиларидан П. Куш нер (Кнышев), С.А.Токарев, Н.Н.Чебаксаров, Ю.В.Бромлей, В.И. Коз ловлар этносни ўзига хос таърифини келтирдилар. Ай ниқ са, бу борада Ю.В.Бромлейнинг фикрлари эътиборга сазовордир. Унинг «Этнос ва этнография», «Этнографиянинг замонавий муаммолари», «Этнос назариясидан очерклар» каби қатор асарларида этнос назариясига доир мавжуд илмий қарашлар таҳлил қилинган ҳамда ижодий ривожлантирилган. Нати жада назарий этнографияда «бромлей концепцияси» ёки «Этносни дуалистик назарияси» деб ата лувчи концепция пайдо бўлди. Бу концепция унинг 1983 йилда нашр этилган «Очерки теории этноса» (Этнос назариясидан очерклар) номли монографиясида тўлалигича ўз ифодасини топган 6 . Кенг маънодаги этнос ёки этно ижтимоий тузилмага таъриф берар экан Ю.В.Бромлей ёзади: «Этник кўринишни ижтимоий-иқтисодий ҳолат билан мустаҳкам алоқадор лигини алоҳида таъкидлаш керак, қайсики улар ўзаро боғлиқдир. Этнос агар ягона (умумий) бир давлат таркибида мавжуд бўлса, ушбу ўзаро алоқадорлик янада муҳимдир. Бу ҳолатда таркиб топаётган ўзига хос тузилма нафақат ҳудудий-сиёсий, балки ижтимоий-иқтисодий умумийликка ҳам эга бўлади». Умуман олганда Бромлейнинг фикрича, 5 Широкогоров С.М. Этнос. Исследование основных принципов изменения этнических и этнографических явлений // Известия восточного факультета Дальневосточного университета. Т.1. – Шанхай, 1923. – С. 13. 6 Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983.– С. 34.

этнос - аниқ бир ҳудуд, тил, келиб чиқиш, маданият уму мийлиги, ўз- ўзини этник англаш ва ўз этник номи (этноними) га ҳамда ўзига хос турмуш тарзига эга бўлган кишилар гуруҳидир 7 . Таниқли элшунос олим Ю.В.Бромлей томонидан илгари сурилган концепциянинг характерли жиҳати шундаки, муаллиф этнос тушунчасини бир вақтнинг ўзида ҳам тор маънода, ҳам кенг маънода тушунмоқ керак деган фикрни ўртага ташлади. Олим тор маъно даги этнос тушунчасини айни вақтда «этникос», кенг маъно даги этнос тушунчасини эса «этноижтимоий тузилма» деб ҳам атайди. Унинг фикрича, тор маънодаги этнос ёки этникос - бу ўзига хос барқарор маданият (хусусан тил), психика ҳамда этник ўз-ўзини англаш ва ўз этник номига (этнонимига) эга бўлган кишиларнинг тарихан таркиб топган гуруҳидир. Кенг маънодаги этносга ёки этноижтимоий тузилмага нафақат ҳудудий-сиёсий, балки ижтимоий, иқтисодий умумийлик ҳам киради. Бунга мисол тарзида ўзбек халқини оладиган бўлсак, мазкур назария тарафдорларининг қарашларига кўра, бутун ер шарида яшовчи ўзбеклар - этникос бўлса, Ўзбекистон ҳудудида яшовчи ўзбеклар эса - этноижтимоий организм ҳисобланади. Этнос тарихининг муҳим босқичларидан бири унинг шаклланиш жараёнидир. Агар этнос шаклланиши ниҳоясига етган бўлса, унга кейинроқ қўшилган этник компонентлар шаклланган этнос таркибини ўзгартириб юбора олмайди, балки унинг таркибига этнографик гуруҳ тарзда узоқ вақтлар яшаб, маълум бир тарихий воқелик таъсиридан сўнг этнос таркибига сингиб кетади. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, этноснинг муҳим аломати унинг тили ҳисобланади. Тил кўпинча халқ шаклланишининг шарти ёки этногенезининг якуний босқичи ҳисобланади. Лекин баъзи ҳолларда айрим этнослар турли тилларда сўзлашувчи халқлардан ҳам таркиб топиши мумкин. Бундай ҳолларда тил этносга хос муҳим хусусият, этник мансублик 7 Бромлей Ю.В Ўша асар.– 35.

белгиси ролини бажаради. Қолаверса, шуни ҳам унутмаслик керакки, турли этнослар бир тилда сўзлашишлари ҳам мумкин. Инглизлар ва австралияликлар бир тилда-инглиз тилида сўзлашадилар. Шунингдек, айнан мазкур тилда АҚШ аҳолиси, канадаликларнинг катта қисми, Ямайка ороли, янги зелландияликлар, ирландлар ва Марказий Америка аҳолиси сўзлашадилар. Лекин амалда улар турли этнослар ҳисобланадилар. Демак айтиш мумкинки тил ҳар доим ҳам этноснинг шаклланишида ҳал қилувчи аломат бўла олмас экан. Этноснинг шаклланишида этносга хос моддий ва маънавий маданият ҳам муҳим ўрин тутган. Бу аввало маълум бир халққа хос миллий-этник аломатлар, урф-одатлар, маросимлар, халқ санъати, ахлоқ-одоб меъёрлари ва шу кабилар. Шунингдек , этносга хос хусусиятларга маънавий маданият, дин ҳам киради. Этноснинг шаклланишидаги энг муҳим аломатлардан бири мазкур этносга мансубликни идрок этиш, яъни этник ўзликни англаш ҳисси ҳам киради. Этник ўзликни англаш ҳисси мазкур халққа тегишли фуқаролар томонидан ўзларининг келиб чиқиш тарихи ва тарихий тақдирлари умумийлиги тўғрисидаги тасаввурлар асосида шаклланади. Ҳатто мисол учун маълум бир қисм ўзбеклар, руслар, яҳудийлар, арманлар, поляклар турли мамлакатларда яшасалар-да, ўзларини тарихий ватанларидаги этник жамоалари билан боғлайдилар. Бундан ташқари ҳар бир этник жамоага мансуб кишилар ўзларини бошқа гуруҳга мансуб одамлардан «биз» ва «улар» деган антитезис асосида ажратиб талқин қиладилар. Республикамиз мустақилликка эришганидан сўнг ўзбек халқи этногенези ва этник тарихи муаммосини ўрганиш муҳим илмий ва амалий аҳамият касб этди ва кўплаб муаллифларнинг мазкур муаммо доирасида бажарилган тадқиқотлари эълон қилинди. Бироқ элшунос олим К.Шониёзов хақли тарзда таъкидлаганидек, мазкур мавзуда истиқлолдан кейин бажарилган дастлабки тадқиқотларда муаллифлар масалани тўғри кўтариб чиққан бўлсалар-да, лекин этник назарияга эътибор бўлмаганлигидан

қўйилган масалани тўғри ҳал қилиб бера олмаганлар 8 . Бу борада ўзига хос назарий-методологик қарашларни мужассамлаштирган илк жиддий фундаментал тадқиқот тарзида академик К.Шониёзов тадқиқотларини эътироф этиш жоиздир. Машҳур ўзбек элшунос олими Марказий Осиёдаги этник жараёнларнинг тарихий негизларига асосланиб, ўзбек халқи шаклланиш жараёнига оид жиддий мулоҳазалар ва тарихий асосларга эга назарий методологик концепциясини ишлаб чиққан тадқиқотчилардан биридир. Муаллиф мураккаб этник жараёнлар борасидаги методологик мулоҳазалари ва концептуал қарашларини «Ўзбекистонда ижтимоий фанлар» журналининг 1996 ва 1998 йиллардаги сонларида эълон қилган «Ўзбек халқи этногенезининг айрим назарий масалалари» ва «Ўзбек халқи шаклланиш жараёнининг айрим масалалари» номли мақолаларида батафсил баён қилиб берган. Академик олим мазкур тадқиқотларда нафақат этнос муаммосига балки, этнология фанининг назарий-методологик асосини ташкил этувчи этник бирлик, қабила, қабила иттифоқи, элат, халқ, этнографик гуруҳ(субэтнос) ва этник гуруҳ, этник жараён каби тушунчаларни биринчи марта ўзбек тилида изоҳлаб берган ва уларнинг асл мазмуни ҳамда моҳиятини этнос назарияси принциплари асосида ёритиб берган. Этнос муаммоси доирасида этнологияга ёндош соҳадаги тадқиқотчилар томонидан бажарилган илмий изланишлар борасида гапирганда атоқли тарихчи ва археолог олим академик А.Асқаров тадқиқотларининг алоҳида ўрни бор. Олимнинг сўнгги йилларда олиб борган тадқиқотларида ўзбек халқи этногенези ва этник тарихи муаммоси юзасидан жиддий шуғулланиб, этнос назариясига оид қатор илмий-назарий ҳамда методологик қарашларни илгари сурди. Жумладан, муаллиф ўзбек халқининг этногенезини сўнгги бронза давридан бошлаб то IX-X асрларгача бўлган тарихий даврни ўз ичига қамраб олган тўрт тарихий босқичга бўлиб даврлаштириш ва мазкур муаммони етти қисмдан иборат назарий ва илмий методологик асосда ёритиш лозим деб уқтиради. 8 Шониёзов К. Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни.– Т., 2001.

Академик А. Асқаровнинг фикрича, этнос - бу биологик ҳосила эмас, балки ижтимоий ҳодисадир. У кишилик тараққиётида маълум бир босқичнинг ҳосиласидир. Этнос ўзининг шаклланиш жараёнида, яъни этногенез босқичида ва ундан кейин ҳам ҳар хил тарихий сабабларга кўра, унинг таркибига янгидан-янги этник қатламлар қўшилиб боради 9 . Этнос назарияси борасида машҳур туркийшунос олим Л.Н.Гу ми лев эса аксинча, этнос ижтимоий эмас, балки био-географик ҳосиладир. Э тнос биосферанинг тарки бий қисми бўлгани боис ундаги қонуниятларга бўйнсунади,- деб таъкидлайди 10 . Шунингдек, ай рим муаллифлар (айниқса Л.Н.Гу ми лев ва Ю,В.Бром лей ) этнос одамлар иж ти мо ий ҳаётининг бирмунча универсал шакли бўлган ва бўлиб қолади, ҳар бир киши у ёки бу этносга тегишли деган ғояни илгари сурган. Ўз ўрнида ҳозир дунё фанида этнос назариясига алтернатив қарашлар ва концепциялар мавжудлиги ёки замонавий Ғарб ва Европадаги айрим мактаб вакиллари этнос назариясини кескин танқид қилаётганлиги ҳатто баъзи назариётчи тадқиқотчилар ушбу назарияни буткул рад этишларини таъкидлаб ўтиш ўринлидир. Айрим қарашларга кўра, кўплаб одамлар ўзларини у ёки бу этносга тегишли деб ҳисобламайдилар. Уларнинг ижтимоий ўзига хослиги ўз навбатида давлатга ёки диний жамоага мансублигига қараб ҳам аниқланади. Умуман олганда, сўнгги вақтларда модернизмдан кейинги фалсафага асосланган замонавий этнология фанида этносга қуйидагича таъриф берилади: Этнос - бу умумий ном(этноним)га, маданиятда умумий ўхшашликларга эга бўлган, жамоавий тарихий тафаккурга ва келиб чиқиши тарихини умумий мифологик тарзда тасаввур этувчи, ўзларини маълум бир ҳудуд билан боғлиқ ҳамда ҳамфикр деб билувчи кишилар гуруҳидир. Чунончи, бунда олдинги назарияларга асос бўлган ҳудудий ва тарихий жараёнлар билан боғлиқ тарздаги объектив маълумотлар эмас, балки субъектив жиҳатлар: 9 Асқаров А. Ўзбек халқи этногенез ва этник тарихининг баъзи бир назарий ва илмий методологик асослари //O’zbekiston tarixi.– 2002.№4. – Б.54-60. 10 Гумилев Л.Н. Этносфера.История людей и история природы. М., 1993. С.41.

жамоавий тафаккур, мифология, тасаввур этиш муҳим аҳамият касб этади. Миллат (лотинча natio - «халқ», инглизча. - nation, нем. - Nation) термини қадимда ва Ўрта асрларда асосан келиб чиқиши бир бўлган, иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан умумийлик касб этган маълум бир гуруҳ кишиларга нисбатан қўлланилган. Янги даврда, айниқса, XVIII аср якунида бўлган Буюк Француз инқилобидан кейин француз, инглиз ва ғарбий Европа халқлари тилларида миллат термини маълум бир давлат фуқароларига нисбатан, яъни этник маънода қўлланила бошлаган. Марказий ва Шарқий Европада миллий давлатчилик тараққиёти бироз кечроқ бошланганлиги боис миллат ибораси бир ҳудудда яшаган ҳамда тил-маданий муносабатлар умумийлигига эга бўлган, яъни этник маънода қўлланила бошланган. Шу боис миллат назарияси ўрнини босган. Миллатнинг янги илмий концепциясининг муаллифи француз олими Э. Ренан ҳисобланади. У илк бора 1877 йил этатик ва этник талқинларни умумлаштиришга ҳамда миллат иборасини дастлаб қўлланилиши Ўрта асрлар Европасида миллий давлатчиликни пайдо бўлиш жараёни билан боғлиқ деб талқин қилган. Миллат унинг фикрича, аввало маълум бир гуруҳ кишиларнинг биргаликда яшашга, олдинги аждодлардан авлодларга ўтиб келаётган анъаналарни сақлаб қолишга бўлган ҳаракат ҳамда умумий мақсад йўлида бирлашишига айтилади. Э.Ренандан сўнг ижтимоий фанлар тизимидан миллат ибораси билан боғлиқ қатор назарий-методологик қарашлар баён қилинган бўлса-да, лекин уларнинг бирортаси мукаммал назария тарзида шаклланмаган ва умум томонидан эътироф этилмаган. Совет даврида миллат атамасига ривожланган синфийликка хос этнос типи деб таъриф берилган. Миллат иборасининг пайдо бўлиши феодал тарқоқликни юзага келиши ва капитализмнинг майдонга келиши билан боғлиқ тарзда юз берган хўжалик ва бошқа алоқаларнинг ривожланиши, она тилида ижод қилувчи зиёлилар ва адабиётчиларнинг кўпайиши, миллий- этник ўзлик ҳиссини кучайиши, миллий давлатчиликни қуриш ҳаракатининг авж олиши билан боғлиқдир. Европадаги дастлаб пайдо бўлган миллатлар

марказлашган давлатлар ҳудудида яъни бир ёки бир неча этник муносабатлари яқин бўлган халқлар орасида шаклланган. Масалан, француз миллати шимолий французлар ва провансаллардан ташкил топган. Миллат ибораси Fарбий Европа тилларида «бир давлат фуқаролари жамоаси» мазмунини англатувчи сиёсий маънони англатган. Сўнги ўн йилликларда миллат ибораси билан боғлиқ анъанавий қарашларда инқилобий ўзгаришлар юз берди деб айтиш мумкин. Айниқса бу борада Миклуха- Маклай номидаги Этнология ва антропология институти директори В.Тишковнинг тадқиқотлари алоҳида диққатга сазовордир Унинг фикрича, миллат тасаввурдаги тузилма бўлиб жамоавий ҳаракатларга асос бўлади ва қатъий воқеликка айланади 11 . Ўз навбатида В.А. Тишков макон ва замон ҳамда бугунги кунда долзарб бўлиб турган терроризм, экстремизм, миллатчилик, сепаратизм, диаспоралар, кам сонли миллий гуруҳлар тушунчаларини “ижтимоий антропология” нуқтаи назаридан таҳлил қилади. Унинг фикрича, турли- туман маҳаллий қарама-қаршиликлар тарихий ва этник муаммолардан эмас, балки “замонавий муаммоларга оид ижтимоий макондаги замонавий иштирокчиларнинг замонавий ихтилофлари”дан пайдо бўлади ва ўз навбатида бу вазиятда миллий адоват ва агрессия сунъий тарзда атайлаб авж олдирилади. 12 Бизнингча, бундай кескин қараш советлар тузумидан кейиги собиқ иттифоқ олимлари орасида гарчи дастлабки янгича қараш бўлсада, лекин муаммонинг тўлиқ ечимини англатувчи мукаммал жавоб эмас, балки бирмунча баҳсли, лекин эътиборга сазовор конструктивистик мулоҳазадир. Этнографик гуруҳ (инглизча. - ethnographical group; нем. - ethnographiche Gruppe; русча - этнографическая группа). Этнология фанида этнос ибораси билан бирга " этнографик гуруҳ " (суб этнос), этник гуруҳ иборалари ҳам кенг қўлланилади. Этнографик гуруҳ - маълум бир этноснинг (элатнинг ёки миллатнинг ажралмас қисми, унинг таркибидаги бўлинмалардан бири) қисми бўлиб, ўзининг айрим хусусиятлари: тил 11 Тишков В.А. Реквием по этносу .. . – С. 24. 12 Тишков В.А. Реквием по этносу... – С.31.

лаҳжаси, хўжалик фаолияти ва турмуш тарзининг баъзи томонлари билан фарқ қилган. Этнографик гуруҳ одатда бир қабиланинг, элатнинг ёки миллатнинг этник ҳудудининг кенгайиши, яъни бир гуруҳнинг иккинчи бир халқ билан аралашиб, бошқа ерга бориб, шу ердаги халқ таркибига кириб, у билан бирга яшаб қолиши натижасида вужудга келади. Масалан, октябрь тўнтарилишидан олдинги даврда ўзбеклар таркибидаги қипчоқлар, қурамалар этнографик гуруҳ ҳисобланган. Баъзи вақтларда этнографик гуруҳ ўз элидан, халқидан ажралиб, бошқа бир этник бирликка қўшилиши натижасида ҳам вужудга келган. Бу хилдаги этносларнинг катта қисми асрлар давомида ўз хусусиятини сақлаб келиб, маҳаллий халқнинг ичида яшаб, уларнинг урф-одатлари ва маданиятини қабул қилиб, аста-секин унга аралашиб борган. Аммо буларнинг маълум қисми ўз тилини, ўзлигини ва моддий маданиятларидаги баъзи хусусиятларни сақлаб қолганлар. Бунга мисол қилиб ўзбеклар таркибидаги араблар, эронийларни кўрсатиб ўтиш мумкин. Этник гуруҳ (ингл. - ethnic group; нем. - ethnische Gruppe) - аниқ бир халқнинг (қабила, қабила иттифоқи, элатнинг) парчаланиб, алоҳида қисмларга бўлиниб кетиши натижасида вужудга келади. Этнографик гуруҳдан этник гуруҳнинг фарқини қуйидагича изоҳлаш мумкин: ўз халқидан (қабила, элат) ажралиб чиққан гуруҳ бошқа халқ таркибига кириб, узоқ муддат яшаб, шу халқнинг тили, хўжалик фаолияти, урф-одатлари, турмуш-тарзини қабул қилиб, унга батамом сингиб, ўзларини шу халқ номи билан атайдиган бўлиб қолади . Аммо шу билан бир қаторда бу гуруҳ ўз этник номини ўтмишда қайси қабила, элатга мансуб эканлигини, баъзи анъаналарини сақлаб қолган бўлади. Масалан: қипчоқлар ХIХ асрнинг иккинчи ярми - ХХ аср бошларида ўзбек халқининг таркибида (ўз лаҳжалари, турмуш тарзи, маданий ҳаётидаги баъзи хусусиятларини сақлаб қолганликлари туфайли) этнографик гуруҳ бўлган бўлсалар, қозоқ, қирғиз, қорақалпоқ, туркман, бошқирд ва бошқа халқлар таркибида улар (қипчоқлар) этник гуруҳи ҳисобланган. Шунга ўхшаш, қанғли, уйшун ва бир қанча бошқа

қабилавий номлар ҳам юқорида эслатилган халқлар таркибида мавжуд бўлган. Булар ўз этник номлари билан қайси халқ ичида бўлсалар ўша халқ (қозоқ, қирғиз, қорақалпоқ, туркман, бошқирд ва бошқалар) номлари билан атаганлар. Ажралиб чиққан этник қисм, бошқа этносларга қўшилмасдан ўзи мустақил этник гуруҳ бўлиб қолиши ҳам мумкин. Вақт ўтиши билан унинг таркибига айрим (қипчоқ бўлмаган) этник гуруҳлар қўшилиб, йирик қабила иттифоқни ташкил қилади. Бунга ХIII-ХIV асрларда Дашти Қипчоқда яшаган қипчоқ этник гуруҳи мисол бўла олади. Таниқли олим К.Шониёзовнинг таъкидлашича, қипчоқ этносининг асосий ўзагидан ажралиб чиққан гуруҳлардан бири қорақалпоқ, қанғли, дурут ва бошқа этник гуруҳларни ўз таркибига қабул қилиб, йирик қабила иттифоқини ташкил қилган эди. Маълумки, вақт ўтиши билан этник бирлик кишиларининг бир қисми ажралиб, бошқа ерга, бошқа табиий муҳитга бориб ўрнашиб, шу жойдаги этносга қўшилиб, турмуш тарзини бирмунча ўзгартириб, ерли халқнинг тилини қабул қилиб унга аралашиб қолиш ҳоллари ҳам оз бўлмаган. Агар шунга ўхшаш этник гуруҳ бошқа халқ таркибига кириб, этник бирликнинг асосий шартларидан бири бўлган этник номини (этнонимини) ва баъзи бошқа белгиларини сақлаб қололса, унда бундай этник гуруҳ ўзининг бурунги этник бирлигига тааллуқли бўлади. Вақт ўтиши билан бошқа этник уюшмага кирган этник гуруҳ, ўз тилини, маданиятини, ўзлигини батамом унутиб юборган тақдирда, бундай гуруҳ (олдингидан) бошқа этнос кишилари бўлиб қоладилар. Бошқача қилиб айтганда, маълум этник гуруҳ олдинги этник бирлигидан ажралиб, мутлақо бошқа этник бирлик таркибига кириб, унга сингиб, ўзларини шу этнос (қабила, элат, миллат) кишилари ҳисоблайдилар. Мисол учун ҳалаж қабиласини олайлик. Бу қабиланинг асосий қисми илк ўрта асрларда Еттисувда яшаган. Милодий VI-VII асрларда буларнинг маълум қисми ажралиб ҳозирги Афғонистон ҳудудига бориб ўрнашган. Вақт ўтиши билан улар бу ҳудуд аҳолисининг тилини, урф-одатларини, турмуш

тарзини қабул қилиб, ўз этник номларини унутиб, ХIII асрдаёқ бошқа ном билан гилзой деб аталадиган бўлиб қолган эдилар. Айрим этник гуруҳлар бошқа этник бирликка кириб, унга аралашиб сингиб кетган бўлсалар ҳам, ўз этник номларини асрлар мобайнида сақлаб қолганлар. Қашқадарёнинг ўрта оқимларида можор номи билан аталувчи этник гуруҳ яшайди. Маълумки, можорлар Венгрия давлатининг асосий халқидир. Буларнинг илк аждодлари угро-фин тилида гапирувчи халқлар бўлиб, Сирдарё қуйи оқимларидаги чўлларда ва Урал тоғ олди районларида яшаганлар. Милодий IХ асрда можорларнинг катта бир қисми хазарларнинг сиқувига бардош бера олмай, ғарбга силжиб, ҳозирги Венгрия ҳудудига бориб ўрнашганлар. Бу ерда улар славянлашиб, элат ва кейинчалик миллат бўлиб шаклланадилар. Қадимги ерларида қолганлари эса тил жиҳатидан турклашиб тотор, бошқирд ва ўзбеклар таркибига кириб, батамом сингиб кетганликларига қарамасдан қадимги этник номларини (можор этнонимини) бизгача сақлаб келган. Этнологиянинг назарий методологик муаммолари борасида сўз юритганда этник ва этнослараро жараёнларга ҳам тўхталиб ўтиш жоиздир. Этнологияда «этник жараёнлар» деганда у ёки бу этнос (этник бирлик) билан боғлиқ кечаётган барча ўзгаришлар тушунилади . Яъни «этник жараёнлар» тушунчаси кенг маънодаги тушунча бўлиб, этнос билан боғлиқ генетик, лингвистик, психологик, хўжалик-иқтисодий ва маданий ўзгаришларни қамраб олади. Этник жараён икки хил кўринишда, яъни бўлиниб кетишга ҳамда бирлашишга мойил жараёнларда намоён бўлади. Этник жараёнларнинг биринчи кўриниши учун илгари бўлинмасдан келган этносдан бир неча этник гуруҳларнинг ёки унинг маълум бир бўлагининг ажралиб чиқиб, алоҳида мустақил этносни ташкил топиши ҳарактерлидир. Бирлаштирувчи этник жараёнлар эса аксинча, турли мустақил этносларнинг ўзаро яқинлашуви (интеграциялашуви), бирикиши (консолидациялашуви) ва аралашиб, қоришиб кетиши (ассими лия ция ла шув) ҳолатларида намоён бўлади. Таниқли ўзбек элшунос олими У.С.

Абдуллаевнинг фикрича, этник жараённинг бу кўриниши мазмун-моҳияти билан турли мустақил этнослар орасидаги муносабатлардан иборат экан, у ҳолда бу жараёнларни яхлит ҳолда этнослараро жараёнлар деб тушуниш ва аташ хато бўлмайди. Бундан келиб чиқадиган назарий хулоса шуки, этнослараро жараёнлар этник жараёнларнинг ўзига хос бирлаштирувчи кўринишидир . Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш зарурки, элшунослик фанида «этнослараро муносабатлар» (рус тилидаги «межэтнические отношения») тушунчаси бир вақтнинг ўзида ҳам тор маънода, ҳам кенг маънода қўлланилади. Бу тушунча кенг маънода турли этнослар орасидаги ўзаро муносабатларга нисбатан, тор маънода эса ҳар хил этносга мансуб кишиларнинг якка тартибдаги мулоқотларига нисбатан ишлатилади. Ҳолбуки, элшунослар томонидан «миллатлараро» атамасидан кўра кўпроқ «этнослараро» атамаси қўлланиб келинади. Негаки, этнология фанининг тадқиқот предмети нафақат миллат, балки этноснинг барча тарихий шакллари (уруғ, қабила, элат, халқ) ҳисобланади. Этниклик ва мазкур муаммонинг замонавий фандаги талқини. ХХ асрнинг 60-йилларига келиб ғарбдаги ижтимоий-гуманитар фанлар соҳасига, аниқроғи ижтимоий (маданий) антропологияга инглиз тилидан янги «ethicitu»-этниклик ибораси кириб келган. Аслида мазкур ибора фанда бирмунча олдинроқ яратилган бўлсада, лекин ўз даврида мазкур термин кенг илмий истеъмолга кирмаганлиги боис 1975 йилда тадқиқотчи олимлар Н.Глейзер ва Д. Мойниханлар ўзларининг тадқиқотларида «этниклик»ни «янги тушунча» тарзида қўллаган 13 . Этниклик этник гуруҳнинг фарқли хусусияти, ўзликни англатувчи ўзига хос категория тарзида қўлланилса-да, лекин мутахассислар мазкур иборанинг асл мазмуни борасида ҳали ҳануз якдил умумий хулосага келмаганлар. М.Бэнкснинг ёзишича, "кўп йиллар мобайнида "этниклик" антропология ва социологиянинг асосий тушунчаларидан бири бўлган 13 Glaser N., Moynichan D.P. Intiroduction//Ethpicity: Theory and Experience/Ed.bu N. Glaser, D.P.Moynichan. Cambrige,– 1975.– P .1.

бўлсада, лекин фанда қўлланилишига кўра бошқа тушунчаларга қараганда маъно жиҳатдан бирмунча баҳсли тушунча ҳисобланган». Қолаверса рус файласуф-назариётчи олими С.Е.Рыбаков таъкидлаганидек, «этнос»сиз «этниклик»ни ва ўз навбатида «этниклик»ни билмасдан туриб «этнос»ни изоҳлаш мушкул. 14 Умуман олганда этниклик аввало замонавий жамиятларнинг полиэтник хусусиятига қаратилган бўлиб, этниклик деганда ғарб олимлари этник гуруҳларнинг маданий хусусиятлари йиғиндисини тушунадилар. Этникликни тадқиқ қилишда норвегиялик олим Фредрик Бартнинг хизматларини алоҳида таъкидлаб ўтиш жоиз. У биринчилардан бўлиб этникликни кенг илмий асосда таҳлил қилишга ҳаракат қилган ва «этник гуруҳга тегишли бўлган тавсифни этник ҳудуд (чегара) ташқарисидаги маданий материал йиғиндисига киритиб бўлмайди. Этник гуруҳлар (ёки этнослар) аввало ушбу гуруҳ аъзоларининг ўзлари муҳим деб ҳисоблаган хусусиятлар орқали аниқланади ва бу хусусиятлар ўз навбатида этник ўзликни англашда асос бўлади»-деб ёзган. 15 Н.Н.Миклуха Маклай номли Этнология ва антропология институти директори В.И. Тишков этниклик муаммосини «анъанавий маданий типлар» классификацияси тарзида таҳлил қилинишига кескин қарши чиқади ва этникликни «маданий гибридлик» тарзида талқин қилади. Унинг фикрича, муаммони бундай тарзда ҳал қилиниши «инсонни этникликда эмас, балки инсондаги этникликни тадқиқ қилиш» имконини беради 16 . Этникликни конструктивистик йўналишда тадқиқ қилувчи олимларнинг фикрича, этниклик - маданий характер мажмуасига асосланади, яъни қайсидир этник гуруҳ гарчи бошқа этник гуруҳлардан қондош-уруғчилик жиҳатдан фарқлансада, аммо этникликда қондош уруғчилик ёки бошқа объектив мезонлардан кўра маданий муносабатлар муҳим роль ўйнайди. Умуман олганда, этниклик муайян этник гуруҳга мансуб маданий хусусиятлар мажмуи , яъни 14 Қаранг: Рыбаков С.Е. Этничность и этнос. / / ЭО. 2003. – №.3. – С.3. 15 Barth F. Introduction // Ethnic Groups and Boundaries: The Social Organisation of Culture Difference / Ed de F.Barth Bergen, Oslo, London, 1969. P .9-17. 16 Тишков В.А. Этнология и политика. М., 2001. С.233.

бошқачароқ тарзда айтадиган бўлсак этниклик - бу маданий фарқларнинг ижтимоий уюшмаси шаклидир 17 . Конструктивистик қараш тарафдори бўлган кўплаб тадқиқотчилар орасида «этникликни юзага келишида аввало «биз ва улар» деган ўзига хос иккилик муносабати бўлиши лозим. Агар бундай муносабат бўлмаса этниклик ҳам бўлмайди» деган қараш устувордир. 18 Умуман олганда, дунё миқёсида, айниқса, ғарб мамлакатларида ҳозирги давргача этнос ва этникликка оид кўплаб назариялар ва концепциялар яратилган бўлса-да, уларни этник феноменни англаш нуқтаи назардан икки гуруҳга-примордиалистик ва конструктив назариялар асосида умумийлаштириш мумкин. 17 Тишков В.А. О феномене этничности // ЭО. 1997. № 3. С.6. 18 Скворцов Н.Г. Проблема этничности в социальной антропологии. СПб., 1997. С.61.

2. Примордиализм ва конструктивизм. ХХ асрнинг сўнгги чорагидан бошлаб этнос, этниклик муам моси доирасида тадқиқотлар олиб борган этнологлар, ижтимоий ва маданий антропологлар, файласуфлар, социологлар, психологлар, тарихчилар орасида икки йўналиш, яъни ўзига хос методологик мактаби ва қарашларига эга бўлган мустақил икки қарама-қарши- примордиалистик ва конструктивистик оқим пайдо бўлган. Ушбу икки илмий мактаб орасида доимий ўзаро илмий баҳс бўлган бўлиб, бу икки оқим ўртасидаги қизиқарли ва кескин мунозараларни конструктивистик мактабнинг йирик намояндаларидан бири бўлган америкалик антрополог Ж.Комарофф назарий оппозицияни, моҳиятан ўзаро мунозарали прагматик ва холислик асосидаги классик дихитомияси тарзида тавсифлайди 19 . Примордиализм (инглиз тилидаги «primordial - «бошланғич», «дастлабки», «азалий» деган сўздан олинган) олинган бўлиб, мазкур йўналишнинг машҳур намояндалари қаторига К.Гирц, Р.Гамбино, У.Конноро, Ю.В. Бромлей, Э.Стуард, П. Ван ден Берг каби машҳур тадқиқотчиларни киритиш мумкин. Бу йўналиш тарафдорларининг таъкидлашларича, этнос ёки этниклик табиатда ёки жамиятда объектив асосга эга бўлган аниқ феномендир. Советлар даврида яратилган этнос назариясининг асосий манбаи ва таркибий қисмига 1913 йилда И. Сталиннинг миллатга берган (этник контекстда талқин қилинган -А.А) таърифи асос бўлган. Бунга кўра «миллат кишиларнинг тарихий таркиб топган гуруҳи бўлиб, у маданиятлар умумийлиги асосида намоён бўладиган умумий тил, ҳудуд, иқтисодий ҳаёт ва руҳий жамланма асосида пайдо бўлади». Лекин этнос назарияси номи билан машҳур бўлган концепция яхлит бир бутун тизимли қараш тарзда илк маротаба ХХ асрнинг 20-йилларида, аниқроғи, 1923 йилда Хитойнинг Шанхай вилоятида яшаган рус эмигранти С.М.Широкогоров томонидан билдирилган. Айнан у фанга «этнос» тушунчасини олиб кирган тадқиқотчидир. 19 Коморофф. Дж. Национальность, этничность, современность: политика самосознания в конце ХХ века // Этничность и власть в полиэтнических государствах. – М.,1994. – С.34.

Кейинчалик И.Сталин ва С.Широкогоров ишларида этнос(миллат)га берилган таъриф П.Кушнер, С.Токарев, Н.Чебоксаров, В.Козлов тадқиқотларида маълум маънода такомиллаштирилган. Дарҳақиқат, юқорида номи зикр этилган олимларни маълум маънода собиқ советлар давридаги «этнос назарияси»ни ҳаммуаллифлари деб айтиш мумкин. Лекин бу назария тараққиётида Ю.Бромлейнинг хизматлари катта бўлиб, у томонидан ўтган асрнинг 80-йилларида этнос назарияси янада такомиллаштирилди ва материалистик фундаментдаги яхлит бир тизимли концепция даражасидаги назария кўринишига эга бўлди. Қолаверса халқни (этносни) ўрганишга оид бир қанча назарий масалаларни, жумладан этник бирлик тушунчаси, этник бирликнинг даврларга бўлиниши, этник аломатлар ва бошқа масалалар борасида қатор янги қарашлар билдирилди. Ўз навбатида таъкидлаб ўтиш керакки, этнос назарияси доирасида совет даври олимлари айрим масалаларда умумий бир фикрга келишган бўлсалар ҳам, бир қанча масалалар бу даврда қолган. Шу ўринда айтиб ўтиб жоизки, марказ олимлари этнос назарияси ҳақида кўпинча умумий фикр- мулоҳазалар қилиб, Россия империяси таркибидаги миллатлар, элатларга хос этногенетик хусусиятларга етарли даражада аҳамият бермаганлар. Қолаверса, «этнос» назарияси кейинчалик ғарб ва россиялик айрим тадқиқотчилар томонидан жиддий танқид остига олинди. Жумладан, конструктивизм тарафдорларидан бири бўлган антрополог В.А.Тишков этнос назариясини асосий тақризчиларидан бири бўлиб, этнос билан боғлиқ назарий- методологик қарашларни ноанъанавий усулда таҳлил қилиш асносида кескин танқид қилган муаллифлардан биридир. Назариётчи олим тарихий-ижтимоий воқеликни инсоният тасаввури натижаси тарзида таҳлил этади ва этносни тарихчилар, социологлар, этнографлар, оммавий ахборот воситалари вакиллари томонидан яратилган сунъий ижтимоий тузилма деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, аслида ушбу «ақлий тузилма» ўрнида жамият ва маданиятда объектив мавжуд ҳамда ўзаро фарқли кўринишлардан иборат бўлган ўз- ўзини бошқарув континуми ва структуравийликка ҳаракат қилувчи мозаик,

лекин ўзига хос маданий хилма-хиллилик мавжуд. Муаллиф этнос назариясини «ревизия» қилиш асносида мантиққа зид хулосаларни ҳам баён қилади. Жумладан, олимнинг фикрича, миллат тасаввурдаги тузилма бўлиб, жамоавий ҳаракатларга асос бўлади ва қатъий воқеликка айланади. Ўз навбатида В.А. Тишков макон ва замон ҳамда бугунги кунда долзарб бўлиб турган терроризм, экстремизм, миллатчилик, сепаратизм, диаспоралар, кам сонли миллий гуруҳлар тушунчаларини «ижтимоий антропология» нуқтаи назаридан таҳлил қилади. Унинг фикрича, турли- туман маҳаллий қарама-қаршиликлар тарихий ва этник муаммолардан эмас, балки «замонавий муаммоларга оид ижтимоий макондаги замонавий иштирокчиларнинг замонавий ихтилофлари»дан пайдо бўлади ва ўз навбатида бу вазиятда миллий адоват ва агрессия сунъий тарзда атайлаб авж олдирилади 20 . Бизнингча, бундай кескин қараш советлар тузумидан кейинги собиқ иттифоқ олимлари орасида гарчи дастлабки янгича қараш бўлса-да, бироқ муаммонинг тўлиқ ечимини англатувчи мукаммал жавоб эмас, балки бирмунча баҳсли, айни вақтда эътиборга сазовор конструктивистик мулоҳазадир. Одатда конструктивистлар ўзларининг назарий-методологик қарашларидан ташқарида бўлган ёки уларга қарама-қарши мулоҳазалар билдирган ҳар қандай қарашни примордиализмга киритадилар ва ўз навбатида ўзларининг қарашларини замонавий фан инъикоси бўлган ягона илғор таълимот тарзида талқин қиладилар. Улар примордиалистик қарашни «илмий хатоликлар мажмуи» деб ҳисоблайди. Шу ўринда муаммо доирасидаги ҳақиқий ҳолат қандай? - деган савол туғилиши табиийдир. Бу борада рус академиги С.Е.Рыбаков икки оқимга бадиий таъриф бериб, «тарихий примордиализм дарахтнинг йирик шохларига, конструктивизм эса дарахтнинг алоҳида якка шохига ўхшайди»-деб ёзади 21 . Конструктивизм. ХХ асрнинг 70-80 - йилларига келиб дунё миқёсидаги ижтимоий-сиёсий ҳаётда этник муаммолар муҳим аҳамият касб 20 Тишков В.А. Реквием по этносу .. . – С. 31. 21 Рыбаков С.Е. Философия этноса.. – С.98

эта бошлаган. Натижада этнос ва этникликка оид конструктив қараш кенг миқёсда оммалаша бошлади. Натижада этнос, этникликка оид конструктив мактаб шаклланди. Мазкур йўналиш айниқса АҚШда ва бошқа қатор эмигрантлар давлати ҳисобланган мамлакатлар (Канада, Австралия) этнологиясида ривожланган. Айнан мазкур мамлакатларда конструктивистик назариянинг кенг оммалашишига маълум маънода мазкур давлатларда маҳаллий ҳиндулар ва Австралия аборигенларидан ташқари этник гуруҳларнинг табиий илдизи мавжуд эмаслиги билан боғлиқдир. Маданият диффиренцияси асосида пайдо бўладиган этниклик муаммосини изоҳлашда конструктив назарияга кўра этник ҳиссиёт ва унинг асосида пайдо бўладиган тасаввурлар ҳамда доктриналар сиёсатчи, олим ва ёзувчилар томонидан онгли тарзда яратилган ақлий тузулма (конструкт)дан иборат. Конструктивизм тарафдорлари этноснинг онг тизими ва тилни муҳим рамзий символ деб билади ва булар асосида этник ранг-баранглик мавжуд деб ҳисоблайди. Шу боис улар тил ва онг сизимига алоҳида эътибор қаратади. Конструктивистик қарашнинг назарий-методологик асослари АҚШлик маданий-анрополог Дж. Коморофф тадқиқотларида баён қилинган. Бироқ дунё фанида конструктивистик қараш бирмунча олдинроқ тарқалган бўлиб, бу борада илк бора «плюралистик жамият» муаммосини ишлаб чиққан М.Смит ва Ф. Бартларнинг концепцияларида қатор мулоҳазалар баён қилинган. М. Смит этнология учун анънавий қарашлар асосида ижтимоий тузилиш бевосита маданий фарқлардан келиб чиқади деб ҳисобласа, Ф. Барт ўзига хос «коперникча ўзгариш» қилиб, «маданий фарқлар ижтимоий тузилма ва ўзаро ҳаракатлар натижасидир»,- деб таъкидлайди. Ф. Барт этник ўзликни англашни этникликнинг муҳим аломатлари сирасига киргизмайди. Этник ўзликни англаш орқали шахс ўзининг этник ролини намоён қилади ва маълум бир гуруҳ аъзоси тарзида тасаввур этади. Шу боис улар этникликни аниқлашда этносга хос маданиятидан кўра унинг ҳозирги даврдаги фарқли ва гуруҳий чегарасига хос маданий тавсифини ҳал

қилувчи аҳамият касб этади деб ҳисоблайдилар. Ўз навбатида шуни ҳам айтиб ўтиш жоизки, конструктивистик қараш тарафдорлари бўлган ғарблик ва россиялик тадқиқотчилар этнос ва миллатнинг тарихийлик принциплари асосида пайдо бўлганлигини буткул рад этадилар ва бугунги кундаги замонавий этнослар, жумладан, Марказий Осиё миллатлари (миллий республикалар ҳам) узоқ муддатли ривожланиш натижасида эмас, балки совет ҳокимиятини маҳаллий раҳбарлар ва зиёлилар кўмагида сунъий равишда барпо бўлган деган ғояни илгари сурадилар. Бизнингча, бу фикр тарихий воқеликдан кўз юмишга, этно-миллий тарихдан воз кечишга қаратилган бўлиб, мавжуд назария ҳамда қарашларни нотўғри қолаверса ноўрин қўлланишидир. Ж.Комарофф таъкидлашича, "конструктивизм- бу назария эмас, балки сиёсий ва маданий ўзликни англаш инсоният фаолиятининг маҳсули эканлигини тасдиқловчи тавсиф бўлиб, конструктивизм соясида кўплаб қарашлар яширинган. Конструктивизм тўғрисида примордиалист - файласуф С.Рыбаков жамиятда ҳеч қандай ягона конструктивистик назария мавжуд эмас ва умуман бу ўринда «назария» иборасини ишлатиш ҳақиқатга тўғри келмайди, - деб ёзади. Унинг фикрича, ушбу йўналиш тарафдорлари ўзаро табиатан этникликни мавжуд эмаслиги тўғрисидаги умумий тезис атрофидагина бирлашади. Хуллас, этнологияда, умуман, ижтимоий-гуманитар фанлар тизимида ҳозирги кунга келиб этникликка оид ягона мукаммал концепция мавжуд эмас. Бизнингча, яқин келажакда этникликка оид тадқиқотлар янада баҳсли тарзда давом этади ва балки ҳозирги мавжуд қарашлар асосида янги назариялар яратилса ажаб эмас.

3. Этногенез ва этник тарих Этногенез (юнонча ethnos - халқ ва genesis - туғилиши, келиб чиқиш ; ингл.- ethnogenesis; нем. - Ethnogenose) — этноснинг келиб чиқи шидир. Тарих фанидаги мавжуд илмий методологик ишланмага кўра этногенез деб ил га ри - дан мавжуд бўлган бир неча этник компонентлар асосида янги эт нос элатнинг вужудга келишига айтилади. «Этногенез» тушунчасини фанга илк ма ро таба ХХ асрнинг 20-йилларида Н.Я.Марри томонидан киритилган. Ҳар бир халқнинг тарихи унинг этногенез ва этник тарихи билан узвий боғлиқдир. Этногенез ва этник тарих халқ тарихининг маълум босқичларида вужудга келиб, маълум бир этноснинг элат, халқ бўлиб шакллангунига қадар давом этадиган тарихий ва этномаданий жараёндир. Одатда бирор бир халқнинг этногенезини, унинг этник қатламлари таркибини аниқламай туриб, у халқ ҳақида, у таркиб топган ҳудуд ва унинг давлатчилиги тўғрисида бирор илмий тасаввур яратиш мумкин эмас. Академик олим К.Шониёзовнинг мулоҳазаларига кўра, этногенез жараёнида этносни белгиловчи- ҳудудий, тил ва этно-маданий бирлик, ижтимоий-иқтисодий ва хўжалик, этник ном(этноним) ҳамда ўзликни англаш бирлиги, сиёсий уюшма бирлиги, дин умумийлиги ва бошқа қатор этник аломатлар муҳим аҳамият касб этади 22 . Ушбу этник аломатлар ва белгиларнинг барчаси содир бўлгандагина этнос-халқ шаклланади, яъни этногенез жараёни якунланади. Аммо амалда бу этник аломатлар барчаси этногенез жараёнида, яъни муайян бир вақтда ҳозир бўлиши ёки бир даврда муҳим аҳамият касб этиши мумкин бўлмаган. Жумладан, маълум бир халқнинг ташкил топишида тил бирлиги бош роль ўйнаган бўлса, иккинчи бир элатнинг шаклланиш жараёнида хўжалик, учинчисида эса моддий маданият етакчи белги бўлган. Бу борада академик А.Асқаров этник аломатларни этносга хос этник белгилар ва омиллар деб юритади ва этносни уюштирувчи мазкур зарурий ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий омиллар ҳамда этник белгиларга ҳудудий бирлик, ижтимоий-иқтисодий хўжалик бирлиги, 22 Шониёзов К. Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни. – Т. 2001

этномаданий бирлик, тил бирлиги, этник ном бирлиги, ўзликни англаш бирлиги ва ниҳоят сиёсий уюшма (политическая концалидация )ларни киритади. Олим этник аломатлар алоҳида олинган қисқа бир даврда юз бермайди, балки узоқ давом этган этногенетик жараён давомида бирин-кетин таркиб топиб боради,-деб таъкидлайди. Махсус илмий адабиётларда кўрсатилишича, этногенез жараёнининг икки усули мавжуд. 1). Туб ерли (автохтон) этник компонентларнинг ўзаро яқинлашуви, уларнинг қўшилиб, биргаликда тараққий этиб бориши; 2). Шаклланган ёки шаклланаётган этник бирликка бошқа ҳудудлардан кўчиб келган компонентларнинг маҳаллий аҳолига қўшилиши. Одатда янги этноснинг шаклланиши жараёнида, яъни этногенез босқичида ва ундан кейин ҳам ҳар хил тарихий ҳамда ижтимоий-иқтисодий сабабларга кўра, унинг таркибига янги-янги этник қатламлар қўшилиб боради. Янги этнос вужудга келгач, олдинги этник компонентлар алоҳида этник бирлик сифатида аста- секин йўқолиб тарих майдонидан батамом чиқиб кетадилар (масалан, саклар, массагетлар, тохарлар, ва бошқалар) ёки қисман (этник таркиби ўзгарган ҳолда) сақланиб қоладилар. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, янги этник бирликнинг шаклланиш жараёнининг охирига етиши билан ҳам этник жараён тўхтаб қолмайди. Шаклланган этник бирликка турли даврларда янги-янги компонентларнинг кўшилиши ёки ундан ажралиб чиқиб кетиш ҳоллари этник бирлик шакллангандан кейин ҳам давом этади. Дарҳақиқат, дунёда ҳеч бир халқ йўқки, у ўз этногенез жараёнининг илк босқичларидан то миллат даражасига кўтарилгунича бошқа этник қўшилмаларисиз ривожланган бўлса. Жумладан, ўзбек халқининг этногенези бунга яққол мисолдир. Ўзбек халқи этногенезининг илк босқичларидан то халқ сифатида шаклланиб бўлгунига қадар унинг асосий таркибини ташкил этган автохтон суғдий-хоразмий ва қадимги туркий қатламлардан ташқари ўзига турли даврларда ҳар хил миқдорда маҳаллий ва теварак атрофлардан келиб қўшилган этник гуруҳларни сингдириб борган. Демак, сайёрамиздаги барча халқлар келиб чиқиши жиҳатидан кўп этник қатламлидир.

Этногенезни тадқиқ қилишда (айниқса унинг дастлабки босқичларини) этнология, этник антропология, археология, этнолингвистика, фольклор материалларни жалб қилган ҳолдаги комплекс ёндашувни талаб қилади. Этногенезга оид бугунги кунда турли-туман қарашлар ва концепциялар мавжуд. Жумладан, айрим мутахасислар (Л.Н.Гумилёв) этносни биофизик воқелик деб биладилар ва шу боис этногенез тизимини табиий жараёнлар билан боғлиқ деб ҳисоблайдилар. Мазкур концепцияга кўра, этнос биосферанинг таркибий қисми бўлгани учун ундаги қонуниятларга бўйсунади, этногенез эса биосферада содир бўладиган жараёнларнинг бир қисми деб ҳисобланади 23 . Академик А.Асқаровнинг фикрича, «ҳар бир халқ тарихи унинг этногенези ва этник тарихи билан узвий боғлиқ. Этногенез ва этник тарих эса тарих фанининг бош масаласидир». Унинг ёзишича, халқ тарихининг этногенез қисми унинг элат, халқ бўлиб шакллангунига қадар бўлган тарихидан иборат... Қачонки, этник белгилар ва аломатларнинг барчаси содир бўлганидагина этнос-халқ шаклланиши ўз ниҳоясига етади. Шаклланган этносининг бундан кейинги тарихи фанда этник тарих номи билан юритилади 24 . Академик олимнинг бундай қарашлари этногенез ва этник тарих муаммоси доирасида этнология фанида билдирилган чуқур мушоҳадали қарашлардан бири эканлигини эътироф этган ҳолда шуни ҳам таъкидлаш керакки, бу борада бошқача қарашлар ҳам илгари сурилган. Жумладан, академик К.Шониёзовнинг фикрича, этник тарих - ўрганилаётган халқнинг ибтидоийликдан бошлаб, бир қанча тарихий босқичларни ўтиб то бизгача давом қилиб келган катта даврни қамраб олади. Бошқача қилиб айтганда этник тарих тушунчаси этноснинг қадимда ва илк ўрта асрларда мавжуд бўлган илдизларини, уларнинг алоҳида этник жамоа (этник бирлик) 23 Гу ми лев Л.Н . Эт но ге нез и био сфе ра зем ли. -Л., 1990. 24 Асқаров А. Ўзбек халқи этногенез ва этник тарихининг баъзи бир назарий ва илмий методологик асослари // O’zbekiston tariхi 2002. – №4.

бўлиб шаклланиш даврини ҳамда этноснинг кейинги тараққиёт тарихини (то миллат бўлиб шаклланишига қадар) ўтган даврини ўз ичига олади. Бироқ ҳар икки муаллиф ҳам этнос-халқнинг шакланиши миллатни шаклланишига тўғри келмайди, деган умумий хулосага келадилар. Ҳар икки муаллифнинг фикрича ҳам миллатнинг шаклланиши этногенетик жараён каби узоқ давом этадиган тарихий жараён бўлиб, миллат этник тарихнинг энг юқори чўққиси, камолот босқичики, бу босқичга кўтарилган халқнинг давлати миллат номи билан юритилади, аниқ ҳудудий чегарада муомалада бўлган умумхалқ- миллат тили давлат тили мақоми даражасига кўтарилади, ўзликни англаш даражаси эса фуқароларнинг ҳаёт мазмунига, кундалик турмуш-тарзига айланади. 4 . Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни Ўзбекистон Республикаси аҳолисининг асосий қисмини ўзбеклар ташкил этади. Ўзбеклар нафақат Ўзбекистонда, балки Марказий Осиёдаги энг кўп сонли халқ бўлиб, Марказий Осиё аҳолисининг 35% ни ташкил қилади. Ўзбекистонда (20 млн 800 минг киши, 2005 йил), Тожикистонда (1.2 млн. зиёд киши), Қирғизистонда (550-600 минг киши), Қозоғистонда (332 минг киши), Туркманистонда (320-330 минг киши) яшайди. Бундан ташқари, ўзбеклар Афғонистонда (2,5 млндан 4 млнгача), Россия (123 минг киши, 2002й.), Саудия Арабистонида (550-600 минг киши), Хитой Халқ Республикасининг Синцзян - Уйғур автоном районида (13,7 мингдан ортиқ), қолаверса, Туркия, Германия, АҚШ каби узоқ хориж мамлакатларда ҳам ўзбеклар яшайди. Расмий маълумотларга кўра ўзбекларнинг умумий сони 25 млн. дан ортиқ (2000 й.). Ўзбекларнинг ёш таркиби анча навқирон бўлиб, 1989 йилги маълумотларга кўра 15 ёшгача бўлган аҳоли умумий аҳолининг 44% ни, 15 ёшдан 60 ёшгача бўлганлар 51% ни, 60 ёш ва ундан кексалар атиги 5% ни ташкил қилган. Ўзбеклар ўзбек тилида гаплашадилар. Ўзбеклар алоҳида этник жамоа (элат) бўлиб, Марказий Осиёнинг марказий вилоятлари - Мовароуннаҳр, Хоразмда, Еттисув ва қисман Шарқий

Туркистоннинг ғарбий минтақалари ҳамда Жанубий Туркистонда шаклланган. Ўзбек халқининг асосини ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида қадимдан ўтроқ яшаб, сунъий суғорма деҳқончилик билан шуғулланиб келган маҳаллий сўғдийлар, бахтарлар, хоразмийлар, фарғоналиклар, сак- массагетлар, қанғлар каби этник гуруҳлар ташкил этган. Шунингдек, Жанубий Сибирь, Олтой, Еттисув, Шарқий Туркистон ҳамда Волга ва Урал дарёси бўйларидан келган этник компонентлар ҳам Ўзбеклар этногенез ида иштирок этганлиги тарихдан маълум. Бу қабила ва элатлар, асосан туркий ва шарқий эроний тилларда сўзлашганлар. Кейинги йилларда археолог олимлар (А.А.Асқаров, Ў.Исломов, Ю.Ф.Буряков. Т.Қ. Хўжайов ) нинг Ўзбекистон ҳудудида олиб борган археологик ва антропологик тадқиқотлари натижасида Амударё ва Сирдарё оралиғида сўнгги бронза давридаёқ юқорида номлари зикр этилган қабила ва элатларнинг этник жиҳатдан дастлабки аралашуви содир бўлганлиги ва ассимиляция жараёни натижасида антик даврга келиб, ўтроқ ҳаётга мослашган туркий ҳудудий майдон таркиб топганлиги ҳамда ўзбек халқига хос антропологик типнинг макон ва замони аниқланган. Маълумки, мил.аввалги III асрда Сирдарёнинг ўрта оқимида туркий ва сўғдийлар иттифоқи асосида Қанғ давлати ташкил топган. Қанғ давлати даврида Мовароуннаҳр ва унга туташ минтақалардаги халқларнинг иқтисодий, сиёсий ва этномаданий алоқаларнинг тобора ривожланиб бориши натижасида туркийзабон этнослар устуворлик қилиб, янги туркий этнослардан бири - қанғар элати пайдо бўлди ва ўзига хос уйғунлашган маданият шаклланди. Тарихий ва археологик асарларда бу маданият « Қовунчи маданияти» номини олган. Антрополог олимларнинг таъкидлашларича, айнан шу даврларга келиб, Марказий Осиёнинг водий ва воҳаларида яшовчи суғдийлар ва қанғарларнинг ташқи қиёфаларида ҳозирги ўзбек ва воҳа тожикларига хос Помир-Фарғона антропологик типи тўлиқ шаклланган. Ўзбеклар этногенезида қатнашган навбатдаги этник компонентлар Жанубий Олтой ва Шарқий Туркистондан кўчиб келган юэчжи қабиласининг

бир тармоғи бўлиб, улар мил.ав I - милодий IV асрларда Кушон салтанатига асос солган кушонлар ҳамда милодий III-V асрларда Ўрта Осиёнинг марказий вилоятларига Жанубий Сибирдан, Жунғориядан, Шарқий Туркистондан силжиган хионий, кидарий ва эфталийлардир. Шунингдек, ўзбеклар этногенезига фаол таъсир ўтказган туркий этник компонентлар асоси Турк ҳоқонлиги (VI-VIII асрлар) даврида Марказий Осиёнинг марказий минтақалари (Тошкент, Зарафшон, Қашқадарё, Сурхондарё воҳалари, Фарғона водийси) ва Хоразмга келиб жойлашиб, маълум бир тарихий давр мобайнида, бу этник компонентнинг аксарият қисми ўтроқлашди. Турк хоқонлиги даврида кириб келган туркий компонентлар ва маҳаллий аҳоли ўртасидаги этник-маданий муносабатларнинг ривожи ҳудуддаги этник жараёнлар тараққиётига катта таъсир ўтказди. Ушбу туркий қатлам маданий ютуқларининг маҳаллий маданий-хўжалик анъаналар билан жадал уйғунлашуви юз берди. Бу давр туркий ва суғдий симбиозни ҳал қилувчи босқичларидан бири бўлган. VIII асрдан араб ва ажам (араб бўлмаган яқин ва Ўрта Шарқ) халқларининг Марказий Осиёга кириб келиши минтақадаги этник жараёнларга катта таъсир этмаган. Бу даврда аҳоли этник таркибида маълум бир ўзгаришлар юз берган бўлса-да, Мовароуннаҳрдаги ўтроқ ва яримўтроқ туркийзабон аҳоли, сўғдийлар ва Хоразмнинг туб ерли аҳолиси ўз ҳудудларида қолиб, араблар (VII-VIII аср), кейинчалик Сомонийлар (IX аср) ҳукмронлиги остида яшаганлар. Умуман олганда IX асрдан бошлаб Мовароуннаҳр минтақасида яхлит туркий этник қатлам, жонли туркий тил муҳити вужудга кела бошлади ва ўз навбатида суғдийлар ва бошқа маҳаллий этносларда ҳам туркийлашиш жараёни жадаллашган. Элшунос олим К. Шониёзов нинг қайд этишича, IX-X асрларда тиғиз этногенетик жараён натижасида кўплаб туркий қабила ва уруғларнинг ўтроқ ҳаётга ўтиши жадал давом этган. Бу асрларда Мовароуннаҳр ва Хоразмда туркий этник қатлам кучли этник асосга эга бўлган. Академик А.Асқаровнинг таъкидлашича, бу кучли этник қатлам

асосининг аксарият кўпчилигини ўтроқлашган турғун туркий этнослар ташкил қилган. Қорахонийлар даврида (X-XI асрлар) Мовароуннаҳр ва Хоразмда сиёсий ҳокимият туркий сулолаларга ўтиши муносабати билан ўзбек халқи этногенезининг якуний босқичи бошланди. Fарбий Қорахонийлар давлати доирасида ҳозирги ўзбекларга хос туркий этнос қарор топди ва айнан мазкур даврда элатни белгиловчи ҳудуд, тил, маданият, тарихий қисматининг умумийлиги, этник ўзликни англаш, этноснинг уюшқоқлиги маълум бир давлат доира сида бўлиши, дин умумийлиги ва бир қанча шу каби бошқа этник аломатлар шаклланган. Бу даврда ўзбекларнинг умум элат тили қарор топди. Мовароуннаҳр ва унга туташган минтақаларда яшовчи туркийзабон аҳоли; қарлуқ, чигил, яғмо, тухси, халач, арғин, ўғуз, қипчоқ, уз, қангли сингари уруғлар ўзларини бир халқ (элат) сифатида англай бошлаганлар. Умуман олганда, XI-XII асрнинг биринчи ярмида элат шаклланишидаги муҳим аҳамиятга эга бўлган аксарият этник аломатлар ўз маромига етиб ўзбеклар халқ сифатида шаклланган. XIII аср бошларида Чингизхон истилоси даврида мўғул қўшинлари таркибида кўп сонли туркий этнослар ҳам кириб келди. XV асрга қадар эса ушбу этносларнинг деярли кўп қисмида маҳаллий аҳоли билан аралашув жараёни содир бўлди ва улар шаклланган ўзбек элатининг кейинги тараққиётида маълум даражада из қолдирдилар. Чиғатой улуси тилининг ривожланиши ҳамда кейинчалик Амир Темур ва темурийлар даврида иқтисодий ва маданий тараққиёт натижасида Мовароуннаҳрда адабий тил такомиллашиб, «туркий» ёки «чиғатой» тили деб номланган. Тараққий этган ўзбек адабий тили айниқса Алишер Навоий даврида энг юқори нуқтага кўтарилди. Аммо халқнинг жонли тили кўп диалектли бўлиб, адабий тил шаклланишида учта асосий шева - қарлуқ, қипчоқ ва ўғуз диалектлари асос бўлган. Маълумки, шаклланган ўзбек элатининг Амир Темур ва темурийлар давридаги этник тарихи ва этномаданий тараққиётига барлос, жалойир, қавчин, арлот, қипчоқ каби

этник гуруҳлар ҳам фаол таъсир қилган. Ўзбеклар этник тарихида XV аср охири - XVI асрлар ҳам муҳим давр ҳисобланади. Ушбу босқичда Марказий Осиёга манғит, қўнғирот, найман, уйғур, сарой, қатағон, қушчи, дўрмон, кенагас, қирқ, юз, минг, баҳрин ва бошқа Дашти Қипчоқ ўзбек этник гуруҳларининг навбатдаги тўлқини кириб келиши кучайган. Натижада Мовароуннаҳр аҳолисининг этник қиёфасида мўғулий ирқ аломатлари ҳам фаоллашган. Дашти Қипчоқдан икки дарё (Амударё ва Сирдарё) оралиғи ва Хоразмга келиб ўрнашган этник гуруҳлар «ўзбек» номи остида маҳаллий аҳоли этник ранг-баранглигини бирмунча кўпайтирган бўлсалар ҳам, лекин унинг этник таркибини тубдан ўзгартириб юбора олмаганлар. Ушбу этнослар шаклланган ўзбек халқининг таркибига келиб қўшилган навбатдаги этник компонент эди, холос. Улар Мовароуннаҳр ва Хоразм аҳолисининг турмуш тарзига, анъаналарига, маданиятига, хўжалик фаолиятига сезиларли таъсир кўрсатган янги типдаги маданий қатлам ҳосил қилган. Айниқса, Зарафшон водийси ва Ўзбекистоннинг жанубий минтақалари аҳолиси орасида бу нисбат кучли сезилади. Маҳаллий аҳолига улар «ўзбек» номини беришган ва бу ном Мовароуннаҳр ва унга қўшни вилоятлар аҳолиси учун расмий равишда умумий ном бўлиб қолган. Ўз ўрнида айтиб ўтиш лозимки, ўзбек этнонимининг келиб чиқиши бўйича фанда ҳали ҳануз якдил фикр мавжуд эмас. Айрим муаллифлар (Г.Вамбери, Г.Ховорс, М.П.Пельо) Дашти Қипчоқда кўчиб юрган турк-мўғул қабилаларининг бир қисми ўзларини эркин тутганликлари сабабли ўзбек, яъни «ўз-ўзига бек» деб атаган десалар, бошқалар (П.П.Иванов, А.Ю.Якубовский, Хилда Хукэм) «ўзбек» этнонимини Олтин Ўрда хони Ўзбекхон (XIV аср.) номи билан боғлайди, бошқа яна бир гуруҳ олимлар эса (В.В. Григорев, А.А. Семёнов ва Б. Аҳмедовлар) ўзбек номи Оқ Ўрда (Дашти Қипчоқнинг шарқий қисми)да кўчиб юрган турк-мўғул қабилаларига тааллуқли бўлган деган фикрни билдирадилар. Темурийлар давлати ўрнида дастлаб XVI аср бошларида вужудга келган Бухоро ва Хива хонликлари ва XVIII аср бошларидан Қўқон

хонлигининг вужудга келиши натижасида ягона тарихий маконда яшаган халқлар сиёсий жиҳатдан турли давлатлар тасарруфига тушиб қолган бўлса- да, бу ҳолат ўзбек элати бирлигига путур етказа олмаган. Сиёсий чегаралар бўлишига қарамасдан уч давлат таркибидаги аҳоли ўзаро доимий этник, иқтисодий ва маданий алоқада бўлиб келганлар. Марказий Осиё халқларининг XIX асрнинг охири XX аср бошларидаги тарихий тақдири ва тараққиёт босқичлари чор Россиясининг мустамлакачилиги даври билан боғлиқ. Кейинчалик минтақада Совет ҳокимиятининг ўрнатилиши билан Марказий Осиёда миллий-ҳудудий чегараланиш ўтказилиб, бешта миллий республикалар ташкил этилди. Маҳаллий халқларнинг миллий тараққиёти давом этаётган бир паллада 1924 йили миллий чегараланиш ўтказилган. Шу билан шаклланган элатлар тараққий этаётган тарихий макон сунъий равишда бўлиб юборилди. Минтақа халқларининг ассимиляция, консолидация жараёнларига жиддий таъсир ўтказилиши ва кейинчалик «совет халқи номли ягона этник бирликни яратиш ҳақидаги назарияни амалга оширилиши борасидаги олиб борилган сиёсат ҳам ўзбекларнинг миллий-этник қиёфасига, менталитетига раҳна сола олмади. Албатта, кейинчалик минтақада вужудга келган барқарорлик нисбатан ўзбекларнинг этник-маданий тараққиётига сезиларли таъсир ўтказди. Ўзбекларнинг миллат сифатида ривожланиш жараёни Ўзбекистон мустақилликка эришган санадан бошлаб янгича мазмун касб этди. Тарихий томирларидан куч олган ўзбек халқи маданияти, миллий тафаккури, урф- одатлари, турмуш-тарзида ўзига хос уйғониш ва янгиланиш палласига қадам қўйди.

Адабиётлар: 1) Бром лей Ю.В. Очер ки тео рии эт но са, М., 1983. 2) Шониёзов К. Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни. Т., 2001. 3) Асқаров А. Ўзбек халқи этногенез ва этник тарихининг баъзи бир назарий ва илмий методологик асослари//O’zbekiston tariхi 2002. №4. 54-60-бетлар 4) «Ўзбек халқининг келиб чиқиши: илмий-методологик ёндашувлар, этногенетик ва этник тарих» мавзусидаги Республика илмий-назарий семинари материаллари, Т., 2004. 5) Ўзбекистон этно ло ги я си : ян ги ча қарашлар ва ёндашувлар-Т.,2004. 6) Марказий Осиёда анъанавий ва замонавий этномаданий жараёнлар. 1- қисм.Т.,2005. 7) Рыбаков С.Е. Философия этноса. - М.,2001. 8) Алек се ев В.П. Эт но ге нез. М., 1986. 9) Гу ми лев Л.Н. Эт но ге нез и био сфе ра зем ли. Л., 1990.

O'xshashlar

Этнос ва маданият

Этнологиянинг ижтимоий фанлар тизимида тутган ўрни. Унинг асосий тушунчалари ва ўзига хослиги

Этнологиянинг асосий йўналишлари ва мактаблари

Эпиграфикани тарихшунослик фанлари ва ёзма манбалар билан муносабати

Дунёнинг этник манзараси ва этнослар классификацияси