Этнос ва маданият - Tarix - Referatlar

Этнос ва маданият

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

138.5 KB

Ko'chirib olish

Этнос ва маданият Режа: 1. Маданият ва унинг этник функцияси 2. Этник маданият 3. Замонавий дунё маданияти ва этник маданият 4. Миллий маданият. Анъана, урф-одат ва маросимлар. 5. Ўзбек миллий менталитети

1. Маданият ва унинг этник функцияси Инсоният тарихининг ўтган даври мобайнида тадқиқотчилар томонидан цивилизациялар ва турли-туман маданиятлар тараққиётига оид жуда бой ва анча сермаҳсул материаллар йиғилганига ҳамда бу борада илм аҳли орасида кўплаб баҳс-мунозаралар бўлиб ўтганига қарамай ҳали ҳануз фанда маданият терминининг ягона мукаммал таърифи мавжуд эмас. Ўз навбатида шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, мазкур ҳолат айтарли даражада ажабланарли ҳам эмас. Чунки ижтимоий фанлар тизимида табиий фанлардагидек доимо ҳам ягона тизим доирасида мужассамлашган қарашлар бўлавермайди. Қолаверса, «маданият» терминининг ўзи ҳам турли даражадаги ва шаклдаги воқеликларни акс эттирувчи кўплаб феноменлардан ташкил топган. Шу боис мазкур феноменларни ягона бир шаклда баён қилиш жиддий иш ҳисобланади. Узоқ йиллар мобайнида халқ турмуш тарзи юзасидан тадқиқотлар олиб борган кўплаб олимлар томонидан маданият иборасига таърифу тавсифлар берилган бўлиб, кўпинча маданият дейилганда – “ инсоният фаолияти давомида яратилган барча ютуқлар тушунилади”. Одатда “маданият” ибораси одамлар турмуш-тарзи билан боғлиқ тарзда изоҳланади. Маданият атамаси лотинча «cultura» сўзидан олинган бўлиб, у дастлаб қишлоқ хўжалик экинлари ёки уй паррандалари ва ҳайвонларни маданийлаштириш жараёнига нисбатан қўлланилган. XVI аср бошларига келиб эса ушбу сўзнинг дастлабки маъноси кенгайган ва қишлоқ хўжалигидан инсоният тараққиётига, уй паррандаларини маданийлаштирилишидан онгнинг маданийлашишига нисбатан ҳам қўлланила бошлаган. Бироқ маданият сўзининг бундай талқини умум томонидан то XVIII аср охири – XIX аср бошларига қадар қабул қилинмаган. XIX аср бошларига келиб “маданият” сўзи “цивилизация” сўзининг синоними тарзида ёки унга қарама-қарши тарзда қўлланилган. Ўз навбатида шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, “цивилизация” сўзи лотинча civilis (фуқаро) сўзидан олинган бўлиб, XVIII аср охирида француз ва инглиз тилларида

инсониятнинг илгарилаб борувчи жараёни-ёввойилик, мустамлакачилик ва фуқаролик жамияти томон ҳаракати йўналишига айтилган. Француз ва инглиз тилида “маданият” ва “цивилизация” сўзларини синоним тарзида қўлланилиши XVIII аср охири ва XIX аср бошларида французлар ва инглизлар орасида инсоният тараққиёти илгарилаб борувчи тараққиёт эканлигига ва уларнинг жамияти мазкур тараққиёт босқичининг юқори нуқтасига тегишли эканлигига ишонч ҳиссини туғдирган. Германияда “маданият” терминининг қўлланилиш тарихи бирмунча бошқачароқ тарзда кечган бўлиб, бу ерда “цивилизация” ибораси салбий маъно касб этган бўлса, “маданият” сўзи ижобий маънони билдирган. Немислар “цивилизация” сўзини “буржуача” сунъий камтарлик, “маданият” сўзини эса – интеллектуал, бадиий ёки маънавий фаолият тарзидаги инсоният фаолиятига нисбатан қўллаганлар. Маданият – инсонга биологик жиҳатдан тегишли бўлмаган (генетик жиҳатдан боғлиқ бўлмаган А.А.) ва кишиларнинг ҳаёт фаолияти натижасида яратиладиган кўринишдир. Маданиятнинг бундай комплекс талқини маълум маънода этномаданият иборасига ҳам жавоб беради. Этномаданият эса – бу маълум этносга хос бўлган хусусиятларни сақлаб қолиш мақсадида ўзлаштирилган кўринишлар мажмуидир. Анъанавий халқ маданияти дейилганда этноснинг тарихий-маънавий эҳтиёжлари асосида вужудга келган, уларнинг ақлий-ижодий фаолияти асосида тараққий этган, минг йилликлар мобайнида йиғилган аждодлар қарашлари, тажрибалари, орзу- истаклари, анъаналари ва қадриятларини ўзида мужассамлаштирган, аждодлардан авлодларга мерос тарзда ўтиб, асрлар оша сайқаллашиб, мукаммаллашиб келаётган бебаҳо мерос тушунилади. Махсус илмий адабиётлардан маълумки, этнология ўтмишдаги ва замонавий жамоалар, улар орасидаги ўзаро муносабатларни ҳамда турли халқлар ва этник гуруҳларнинг маданий ўзига хослигини тавсифу таҳлил қилади. Бу борада агар Европа илмий мактаби намояндалари ўзларининг қарашларида кўпинча турли халқлар тўғрисидаги тушунчалар ва жамият

тўғрисидаги назарияларга эътибор қаратган бўлсалар, америка мактаби намояндалари эса асосий тадқиқот объекти тарзида маданиятни тадқиқ қилганлар ва ушбу мактабнинг йирик намояндалари (Ф. Боас, К. Уисслер, А. Крёбер, Дж. Мёрдок ва бошқалар) ўзларининг тадқиқотларида экстроцентристик талқинлардан бутунлай воз кечишга ҳаракат қилганлар. Ҳозирги ривожланган жамиятда ўзга бир этник жамоа таъсирисиз мустақил ривожланган бирор бир этнос ёки этник гуруҳни топиш қийин. Айниқса буюк ўзгаришлар ва информацион-коммуникация асри бўлган ХХ асрда турли этник гуруҳлар ва маданиятлараро ҳамкорликнинг ривожланиши ва глобализациянинг кучайиши натижаси ўлароқ маданий ўзига хосликларга қизиқиш кучайиб бормоқда. Замонавий халқлардаги маданий хилма-хиллик кўпайиб бормоқда ва ҳар бир халқ ўзига хос маданий хусусиятларини яхлит тарзда сақлаб қолишга ҳаракат қилмоқда. Ижтимоий ва маданий ўзгаришлар доимо инсоният эволюциясининг муҳим қисмларидан бири бўлиб келган. Шу боис айрим конструктивистик олимлар этносни бир марта ва якуний тарзда шаклланган этнос тарзда талқин қилиш бирмунча хато мулоҳазадир деб таъкидламоқдалар. Этник маданиятларни тадқиқига оид замонавий қарашларда асосан этнографик ва тарихий таҳлилга, социологияга, лингвистиканинг назарий асослари ва муҳим янги илмий натижаларига асосланади. Бунда маданият рамзлар ва маънолар тизими тарзида талқин қилинади ва бу ўзининг талқини ҳамда изоҳини талаб этади. Шубҳасиз мана шундай методологик талқинда эски эволюционистик назариялар ўрнини янги конструктивистик концепциялар эгаллай бошлаган. Кўплаб ижтимоий-гуманитар фанларда маданиятнинг функционал вазифаси борасида қатор мулоҳазалар билдирилган. Мазкур мулоҳазаларнинг энг эътиборга сазоворларига замонавий маданиятнинг қуйидаги асосий функцияларини кўрсатиб ўтиш мумкин:  Инструментал - атроф муҳитни яратиш ва қайта яратиш функцияси.

 Инкультурация функцияси - инсонни ўзини яратиш ва қайта яратиш.  Меъёрий - жамоавий ҳаётни ташкил этиш тизимини яратиш функцияси.  Рамзий – “англатувчи”, яъни номлар, исмларни яратиш ва бунинг натижасида инсонлар ақлий ҳамда эмоционал ҳаракатларни қиладилар. Агар қайсидир бирор бир буюм ёки кўринишга ном берилмаган ва у инсонлар томонидан номланмаган бўлса, демак бундай нарса ёки ҳолат улар ҳаётида мавжуд эмас.  Идрок этиш функцияси бу инсонларга дунёнинг манзарасини яратиш имконини беради ва шу боис ҳам рамзий функция билан чамбарчас боғлиқ.  Коммуникатив функцияда этномаданий анъаналар аждодлардан авлодларга ўтказилади. Умуман олганда, мазкур функциялар ҳам оғзаки тарзда, ҳам информация алмашуви тарзида, ҳам оғзаки бўлмаган усуллар ва атрибутлар орқали амалга оширилади. Этномаданий анъаналарни узатилишида кўпинча тил муҳим аҳамият касб этмайди ва бунда рамзий тавсиф касб этувчи: имо- ишора, маросимлар, ритуаллар, символлар, кийим-кечаклар, овқатлар ва шу кабилар муҳим аҳамият касб этади. Маданиятнинг мазкур этник функциялари асосий мақсад-шахсни пси - хологик ҳимоялашга хизмат қилган, унга оламда ўзини идрок этиш ва ма на шундай хавфсиз ҳамда ишончли турмуш-тарзига эга бўлиш им ко ни я ти ни берган. Этник маданиятда этносга хос ҳимоя механизми бўлган. 2. Этник маданият Одатда бирор бир киши ҳаёти давомида бир ижтимоий гуруҳдан бошқасига, бир давлатдан иккинчисига ўтиб яшаши мумкин, лекин ҳар қандай ҳолатда ҳам у ўзининг этник мансублигидан воз кечмайди. Бу эса ўз навбатида уни ўзига хос тарзда идрок этишга ва унга маълум бир меъёрий

ўлчов асосида ҳаёт фаолиятини юритишга мажбур этади. Шу боис ҳам мослашувчи механизмнинг муҳим қисми этник маданият ҳисобланади. Этник маданият этносга хос маданий хусусиятлар мажмуидан ташкил топган. Этник маданият келиб чиқиш асоси шаклланишининг муҳим аломатлари ва маълум бир умумий қизиқишлар доирасида бирлашган инсонлар гуруҳининг пайдо бўлиши билан боғлиқдир. Бундай эҳтиёжлар шуниси билан муҳимки, уларда умумжамоавий қизиқишлар акс этади ва мазмунан ушбу жамоа аъзоларининг индивидуал қизиқишларидан келиб чиқади. Ўз навбатида бу кўринишдаги эҳтиёжлар ўзига хос алоҳида шахслараро қизиқишларни намоён қилади ва бутун жамоанинг умумий ҳаракатлари асосида қондирилиши мумкин. Этнологик, тарихий, социологик ва маданиятшуносликка оид тадқиқотларда жамоанинг ҳаёт фаолияти алоҳида ажралиб туради. Шу ўринда айтиб ўтиш лозимки, ҳар қандай жамоа маълум бир табиий-тарихий шароитда, макон ва замон ҳолатида яшайди. Этнос маданиятининг умумий йиғиндисига мазкур этнос ҳаётида мавжуд бўлган маданий хусусиятларнинг барча шакллари, усуллари ва натижалари киради. Этник маданиятга этник анъаналар, этник символлар, этномиллий моддий маданият шакллари – турар – жойлар, кийим-кечаклар, озиқ-овқатлар, фольклор наъмуналари (эпос, мусиқа, рақс ва ш .к) киради. Шунингдек, бунга иноэтник маданиятлардан ўзлаштирилган кўринишлар ва умумдунёвий интернационал маданият хусусиятлари, қўни-қўшни ва қариндош этносларга хос ҳудудий маданий кўринишлар ҳам киради. Этноснинг умумий маданиятидан фарқли тарзда этник маданиятда этноснинг ўзи ва унинг қўни-қўшнилари томонидан эътироф этиладиган маданиятгина тушунилади. Этник маданият кўринишлари маълум бир этносгагина хос бўлмасдан, балки бир неча этносларга ҳам тааллуқли бўлиши мумкин. Мисол учун қадимий чорвадорларнинг уйи бўлган ўтов туркий халқлар орасида турли номлар билан юритилса-да уларнинг шакли ва тузилиши қозоқлар, қирғизлар, қорақалпоқлар орасида деярли бир хил бўлган ва улар бундай уйни ўзларининг этник маданиятларининг ажралмас қисми тарзида эътироф этади.

Этник маданиятни шакллантирувчи омиллар. Этник маданият этнос ҳаёт тарзининг деярли барча соҳаларида: тилида, бола тарбиясида, кийим-кечакларда, уй-жойлар қурилишида, иш фаолиятида, уй хўжалигида ва албатта фольклорларда намоён бўлади. Этник маданиятни шаклланишига табиий шароит, тил, диний эътиқод ва этноснинг руҳий-маънавий бойлиги ҳам таъсир қилади. Қолаверса, этник маданиятнинг муҳим элементи халқнинг номи-этноними ҳисобланади. Географик омил: Географик омил этноснинг пайдо бўлиши ва унинг мавжудлигини таъминловчи зарурий омиллардан бири ҳисобланади. Табиий шароитлар таъсири билан боғлиқ кўринишларни этник маданиятнинг турли кўринишларида, оддий меҳнат қуролларидан тортиб токи этнонимгача топиш мумкин. Жумладан, табиий иқлим шароити билан боғлиқ тарзда кийим- кечаклар тикиб кийилади, уй-жойлар қурилади, қишлоқ хўжалик экинлари ҳам об-ҳаво билан боғлиқ тарзда экилади ва ҳатто транспорт воситалари ҳам кўпинча табиий иқлим билан боғлиқ тарзда яратилади. Географик муҳит (тупроқ, рельеф, ўсимлик дунёси, табиати, иссиқлик ва шу кабилар)га хос хусусиятлар этнос маъ на вий маданиятини шаклланишига, унинг руҳиятига ҳам маълум маънода таъ сир қилади. Бу эса шубҳасиз халқларга хос миллий хусу си ят лар да, урф-одат ларда, расм- русумларда намоён бўлади. Масалан, тропик мин тақаларда яшов чи халқлар деҳқончилик анъаналарида уч ров чи кўп лаб мавсумий ўзига хосликлар шимолий халқлар турмуш тарзида умуман учра мас лиги мумкин. Ё ки Ўзбекистоннинг серсув мин та қа ла ри да ги деҳ қон чи лик анъаналари лал ми ерлардаги деҳқончилик юритиш мада ниятидан маъ лум маънода фарқланади. Мисол тариқасида айтсак, Фар ғона водийси деҳқончилиги Хоразм воҳаси деҳқончилигидан кескин фарқланади. Географик муҳит этник номларда ҳам акс этади. Айнан этник худуд ландшафти одамлар тафаккурида она замин туйғусини пайдо қилади. Ландшафтнинг айрим кўринишлари ёки ташқи кўриниш тарзида (японларда сакура, голландларда лола, ўзбекларда пахта, русларда оқ қайин) ёки жой

номлари тарзида (японларда Фудзи яна тоғи, индусларда Ганга дарёси, ўзбекларда Амударё ва Сирдарё) этник мансублик белгисига айланади. Баъзида ҳатто этнонимларнинг ўзи ҳам географик муҳит билан боғланган бўлади. Жумладан, денгиз бўйида яшовчи чукчалар ўзларини «денгиз одамлари» деб аташади. Лингвистик омил. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, ҳар бир этник маданиятни шаклланишида мазкур этноснинг тили муҳим аҳамият касб этади. Айнан тилдаги фарқлар туфайли ҳам бугунги кунда дунёнинг этник манзараси ранг-баранг аҳамият касб этган. Ҳозир тадқиқотчи олимлар томонидан жами 2000 дан ортиқ тирик тиллар рўйхатга олинган. Этнолингвистикада дунё тиллари бир неча тиллар оиласига бўлиб ўрганилади. Булар, ҳинд-европа халқлари тиллари, семит-хаммит тиллари, кавказ тиллари, урал тиллари, чукотка-камчатка халқлари тиллари, хитой-тибет тиллари, олтой тиллари, австро-осиё тиллари оилаларига бўлинади. Мазкур тил гуруҳлари ичида ҳинд европа тиллари оиласи энг каттаси бўлиб, ўзига дунёнинг турли минтақаларида яшовчи 150 дан ошиқ халқлар гаплашувчи қарийб 100 га яқин тилларни бирлаштирган. Умуман олганда, ҳозирда Ер шарининг қарийб 60% идан кўпроқ аҳолиси 10 та энг йирик тиллар оиласида сўзлашадилар. Диний омил: Этник маданиятни шаклланишида дин ҳам маълум бир амалий аҳамият касб этади. Масалан, бугунги Бельгия давлатининг асосий аҳолиси икки халқдан, яъни герман тилларидан бирида гаплашувчи фламандлар ва француз тилида сўзлашувчи валлонлардан ташкил топган. Шу боис бу ҳолат баъзан айрим муаммоларни келтириб чиқариши ҳам табиийдир. Лекин мазкур икки халқ икки автономияда яшасалар-да, улар Белгиянинг яхлитлигига амалда катта хавф туғдирмайдилар. Бельгияда яшовчи ушбу икки халқ ва улар истиқомат қилувчи икки автономия ўртасида азалдан жуда ҳам мустаҳкам алоқа ўрнатилган бўлиб, ушбу алоқалар умумий диний эътиқод, яъни католицизмга эътиқод қилиш асосига қурилган. Тарихдан маълумки 1915 йилги Вена конгреси қарорига кўра Бельгия Голландия қироллиги тасарруфига ўтган. Лекин орадан 15 йил ўтиб белгияликлар-фламандлар ва

валлонлар диний эътиқодлари умумийлиги асосида ўзаро бирлашиб Голландияга қарши қўзғолон кўтарганлар ва мустақил бўлганлар. Бу ўринда шуниси ажабланарлики, фламандларнинг она тили валлонлар тилидан кўра голландларга яқин ҳисобланади, лекин уларни валлонлар билан ягона дин бирлаштиргани боис улар голландларга қарши валлонлар билан бирга курашганлар. Бу ўринда яна бир бошқа қизиқарли мисолни келтириб ўтсак. Европада яшовчи хорватлар ва серблар гарчи бир тилда гаплашишса-да, лекин амалда бошқа-бошқа халқлар ҳисобланадилар. Чунки уларни диний эътиқодлари бир-бирларидан ажратиб туради. Хорватларнинг асосий қисми католиклар бўлишса, серблар - проваслав ҳисобланади. Айнан мазкур омил асосида этник маданият шаклланган бўлиб, бунда хорватлар кўпроқ Fарбий Европа таъсирида тараққий этсалар, серблар доимо Россияга мўлжал оладилар. Шу боис икки халқ орасида ўзаро можаролар пайдо бўлган. 3. Замонавий дунё маданияти ва этник маданият. XX аср сўнггида кечган замонавий цивилизацион жараёнлар этномаданият динамикасини тубдан ўзгартириб юборди ва бунинг натижасида дунё бўйича кенг расм бўлган оммавий маданиятлар шаклланди деб айтиш мумкин. Оммавий маданият жамиятдаги барча қатламлар ҳамда этник гуруҳларда тарқалиш шартлари билан бирга ўзига хос механизмни ҳам яратган деб айтиш мумкин. Айнан шу сабабли оммавий маданият- маданиятдаги умумдунёвий хусусиятлар - китоблар, фильмлар, радио ва телевидение, кийим-кечаклар, рақс, спорт ва шу кабиларни яратиш имкониятлари пайдо бўлган. Оммавий маданият ялпи саводсизликни бартараф этиш, алоҳида худудларнинг маданий изоляциясини бартараф этишда муҳим аҳамиятга эга. Лекин ўз навбатида шуни ҳам алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, ҳатто оммавий маданиятда ҳам этник маданиятдан кириб келган этник хусусиятларни учратиш мумкин.

Шубҳасиз, оммавий маданиятнинг шахсни пассив шакллантириши билан боғлиқ қарама-қарши жиҳатлари ҳам мавжуд. Дунё маданияти. Оммавий маданиятгина замонавий дунёвий маданият-шаҳар типидаги европа маданиятининг ҳар бир ҳудудга хос миллий хусусиятлари билан уйғунлашган кўринишлари мажмуига айланди. У доимо миллий маданиятлар (кийим-бошлар элементлари-пончо, сомбреро; озиқ- овқатлар – дунё миқёсида хитой ресторанлари нинг ёйилиши; шампан виноси; адабиётлар-бугунги кунда бутун дунё бўйича Осиё, Африка, Лотин Америка муаллифларининг асарларини севиб ўқимоқдалар; санъат ва шу кабилар)ни маълум маънода оммавийлаштириб боради. Замонавий жамиятда амалда соф этник маданиятларни деярли учратиш амри маҳол. Ҳозирда ҳар бир маданиятда этник жиҳатдан нейтрал (умумдунёвий) ва этник хусусиятлар билан безатилган маданиятларни учратиш мумкин. Агар бундан 10-20 йиллар аввал дунё халқларини умумжаҳон маданиятига (аввало турмуш-тарзида) қўшиш жараёни авж олган бўлса, бугунги кунга келиб онгли тарзда хар бир халқ ўз анъанавий моддий ва маънавий маданиятини сақлашга қаратилган бир қатор тадбирларни амалга оширмоқда. Бу маданиятнинг марказида турган - муносабатлар стереотипи, маънавий қадриятларда ёрқин намоён бўлади. Америкалик машҳур антрополог Боас ер шаридаги хар ма да ниятлар тараққиёти борасида маданий плюрализм принципига амал қилган ва у хар бир маданият ўзига хос ривожланиш йўлига эга деб ҳисоблайди. Баоснинг ёзишича, хар бир маданиятни тарихий кўриниш шакли тарзида англаш мумкин. Она заминдаги хар бир маданият доимий тараққиётда бўлиб келади ва уларнинг ривожланиш босқичлари токи ҳозирги кунгача давом этиб келаётган жараёндир. Шу боис айрим олдинги тадқиқотчилар томонидан илгари сурилган примитив маданиятларнинг турғунлиги тўғрисидаги қарашлар ҳаётдаги мавжуд фактларга тўғри келмайди. Чунки хар қандай турғун деб ҳисобланган маданиятда ҳам ривожланиб бораётган урф-одатлар ва кўринишларни учратиш мумкин.

Машҳур антрополог олимнинг таъкидлашича, қайсидир бир ҳинду қабиласининг маданияти ривожланган Европа халқлари маданиятидан-да мураккаброқ кўринишга эга. Одатда улар уларнинг бири ёзма адабий меросга эга бўлса иккинчисида бундай кўриниш мавжуд эмас. Шубҳасиз бу маданиятлараро ўзаро фарқдан ўзга нарса эмас. Баос маданиятни тадқиқ қилишда турли-туман уруғлар ва халқлар маданиятларини ўрганишда яхлит бир тизимли концепция ва умумий назария қўллаш мумкин эмас деган муҳим ғояни илгари сурган. У «биз бутун инсоният маданияти тараққиётини умумий қонуниятларини яратишдан аввал локал маданиятларнинг ривожланиш жараёнини тўлиқ англаб етмоғимиз зарур»-деб ёзган эди. Шу боис Баос бутун умри давомида гарчи бу фаннинг асосий мақсади бўлмаса-да маълум бир тарихий-географик минтақадаги маълум бир маданият этнологиясини хар томонлама мукаммал ўрганишга ундаган. Баоснинг фикрича, маданият инсонларни вояга етиш жараёнида ўзлаштирадиган ва ўзларининг маданий хусусияти деб этироф этадиган муносабатлари йиғиндисидир. Қолаверса унинг фикрича, бизнинг тилимиз, билимимиз, этиқодимиз ва ҳатто бизнинг эҳтиросларимиз ҳам бизга тегишли бўлган жамоавий ҳаётимизни ва халқ тарихини тўлиқ англатмаслигини этнологик маълумотлар тасдиқлайд. Шундай қилиб, Баоснинг мулоҳазалари ижтимоий детерминизм принципларига асосланган бўлиб, хар бир маданиятни ички хусусиятларидан, унинг узатувчиларини тадқиқ қилиш орқали намоён бўлади деган ғоя асосига қурилган эди. Маданиятлар орасидаги фарқлар ёки ўхшаш хусусиятлар уларнинг географик жойлашуви ёинки табиий шароитига боғлиқ бўлган. Қолаверса маданиятлар ривожланишининг маълум босқичидаги ўхшашликлар ёки фарқли хусусиятлар маданий фарқлар келгусида ҳам сақланиб қолади деган хулосани англатмайди. Умуман олганда ушбу мулоҳазаларнинг аксарияти кейинги давр этнологияси учун асос бўлган.

Америка ҳиндулари орасида узоқ муддат дала тадқиқотлари олиб борган Баос хар бир маданият кўринишини умумий маданият контексти, яъни унинг бир қисми тарзда тушунмоқ керак деган хулосага келган. Айнан Баос маданиятни яхлит ўзаро ички тузилмаларнинг боғлиқлигидан ташкил топган бир тизим тарзида тадқиқ қилиш борасидаги дастлабки тадқиқотларга асос солган. Бир маданиятдан иккинчи маданиятга ўзлаштирилган элементлар механик жараённи англатмайди ва маданий алоқаларнинг беихтиёр натижаси маҳсули эмас. 4. Миллий маданият. Анъана, урф-одат ва маросимлар . Тарихий этнология фани этнографиядан, яъни халқлар турмуш тарзи, моддий ва маънавий маданиятини тавсифлашдан бошланган. XX асрда мутахассис олимлар ва тадқиқотчилар томонидан асосан маълумотларни йиғиш ишлари бажарилган. Айниқса, бунга айнан мазкур даврда дунё бўйича олиб борилган мустамлакачилик сиёсати ҳам бевосита кўмаклашган бўлиб, бу сиёсат мустамлака мамлакатларнинг маданияти, турмуш-тарзи ва умуман миллий хусусиятларидан батафсил хабардор бўлишни тақазо этар эди. Тадқиқотчилар томонидан маълум даражада фактик материаллар йиғилгандан кейин этнологик йўналишдаги тадқиқотларда йиғилган материалларни умумлаштириш ва маълум бир назарий-методологик концепцияга суянган ҳолда таҳлил қилиш жараёни бошланди. Замонавий этнология фанида тадқиқот мавзуси янада чуқурлаштирилган ҳолда дунёдаги энг йирик этнослардан тортиб энг митти халқларни янада изчил ўрганишга ва уларнинг аъанавий ҳамда замонавий турмуш тарзи, маданиятини билишга катта эътибор қаратмоқда. Умуман олганда, инсониятнинг бир неча минг йиллик тарихи давомида турли-туман маданиятлар мавжуд бўлган. Ҳар бир маданият, шубҳасиз, маълум бир этнос ёки этник жамоа таъсирида шаклланади. Хилма-хил этномаданиятлар ичида олимлар анъанавий (археик) маданиятни алоҳида ажратиб кўрсатишади. Анъанавий маданият дейилганда биз турли

этнос намояндалари, яъни бир неча авлод вакиллари томонидан бир неча асрлар мобайнида йиғилган ва бир авлоднинг ўргатилиши натижасида унутилиб кетмаган урф-одатларни тушунамиз. Ҳар бир миллий-этник маданият ўзига хос хусусиятлари билан ажраб туради ва ўзига хослик турли-туман нарсаларда намоён бўлиши мумкин. Хар бир этник маданият ўзига хос мантиққа эга ва айнан мазкур мантиқ асосида мазкур маданиятга хос асосий ўзгармас ва иккинчи даражали ўзгарувчан хусусиятларни изоҳлаш мумкин. Анъанавий миллий маданиятни яхлит ва кўп қиррали ҳодиса сифатида ўрганиш, унинг тузилиши, асосий кўринишлари, шаклларини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Шу боис биз этномаданият эволюцияси ва умумқабул қилинган маданият таснифидан келиб чиқиб, халқ маданиятининг асосий соҳаларига тўхталиб ўтамиз. Ҳолбуки, этномаданият ва унинг таркибий қисми бўлган анъанавий халқ маданият тизимининг таркибий қисмида: халқ донишмандлиги, халқ фалсафаси, халқ эътиқоди, халқ педагогикаси, халқ одатлари, халқ ижоди, халқ ўйинлари, дам олиш маданияти, халқ пазандалиги, миллий либослар, халқ меъморчилиги, халқ амалий санъати, халқ табобати, халқ турмуш маданияти каби кўплаб соҳаларни ажратса бўлади. Анъанавий халқ маданиятининг барча соҳаларида авлодларнинг дунёқарашлари, фалсафий тушунчалари ўз аксини топганлиги учун этномаданият таркибида халқ донишмандлигига алоҳида эътибор бериш лозим. Бунинг сабаби шундаки, халқнинг ғоя, фикр, билим, дунёқарашини ифода этган этномаданият кўринишини халқ фалсафий донишмандлигисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Таҳлиллар шуни кўрсатадики, халқ маданиятининг фалсафий-ғоявий мазмуни қанчалик чуқур бўлса, унинг шакли ҳам шунча бақувват, ижтимоий аҳамияти кучли, умри ҳам боқий бўлар экан. Халқ маданияти дейилганда кенг маънода этноснинг ҳаётидаги барча қадриятлар тушунилса ҳам, унинг туб маънодаги негизини халқ анъаналари ҳосил қилади.

Этнология фанида «маросим», «урф-одат», «анъана», «байрам»лар фаннинг асосий тадқиқот обьекти тарзида кенг қўлланилади. Чунки ҳар бир халқни шаклланиш жараёни билан бирга унга хос ва мос миллий-этник анъаналар, урф-одатлар, маросимлар ва байрам ва сайиллар шаклланиб тараққий этиб боради. Улар кишилар турмуш-тарзининг муҳим бир бўғини тарзида таркиб топиб боради. Этнология фани шаклланган даврдан бошлаб миллий анъаналарни, расм-русумлар ва урф-одатларни халқ маданиятининг феномени тарзида ўрганишни долзарб муаммоларидан бири саналиб келган. Айниқса, Республикамизда миллий қадриятларимизга ва маънавий меросимизга давлат миқёсида эътибор берилаётган тарихий бир жараёнда мутахассис олимлар томонидан анъанавий маросимларимизни тадқиқ қилишда уларнинг ёзма тавсифини бериш билангина чекланиб қолмасдан, балки қадимий тарихга эга бўлган миллий маросимларимизнинг халқ турмуши ва анъанавий маданиятда тутган ўрни, уларнинг генезиси ва ўзига хос хусусиятлари ҳамда сақланиш омиллари борасидаги тадқиқотлар муҳим илмий-амалий аҳамият касб этиб бормоқда. Лекин афсуслар билан айтиш жоизки ҳали ҳануз этнология, маданиятшунослик, фольклоршунослик ва халқ турмуш-тарзи билан шуғуулланувчи фанлар доирасида юқоридаги терминларнинг таърифи ва тавсифи ҳамда фарқли хусусиятлари борасида мукаммал назарий- методологик қарашлар ишлаб чиқилмаган. Шу боис баъзи ҳолларда айрим тадқиқотлар томонидан «маросим» ва «урф-одат», «анъана» ва «байрам» каби қатор терминларни синоним тарзда ишлатиш ёки изчил фарқланмаган ҳолда қўлланилиш ҳолатлари ҳам учрамоқда. Шубҳасиз бу ўринда “маросим”, “урф-одат», “анъана” ва “байрам” терминларнинг қандай ўхшашликлар ва фарқли хусусиятлар мавжуд? – деган савол туғилиши табиийдир. Бизнингча, ушбу терминлар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ, аммо бир-биридан кескин фарқ қилувчи тушунчалардир. “Анъана” – тарихий тараққиёт жараёнида табиий ва ижтимоий эҳтиёжлар асосида вужудга келадиган, аждодлардан авлодларга мерос бўлиб

ўтадиган, кишилар маданий ҳаётига таъсир ўтказадиган маданий ходисадир. Анъана ўзига хос ижтимоий қоида тарзида кишилар онггига синган (умум ёки маълум гуруҳ томонидан), қабул қилинган тартиб ва қоидалар мажмуаси ҳисобланади 1 . Урф-одат тушунчаси эса ўта кенг бўлиб, у ўз ичига халқ ҳаётининг барча томонини-оддий кундалик удум, расм-русум, ирим-сиримлар, ўзаро- муомала тарзи ҳамда барча маросимларни бутунича қамраб олади. Маросим тушунчаси нисбатан тор тушунча бўлиб, у шу халқ ҳаётининг маълум соҳаларида омма томонидан қабул қилинган, кўпинча рамзий характерга эга бўлган ва маълум кишилар мажмуи томонидан махсус уюштириладиган намойишлардан иборат 2 . Шунингдек м аросим – инсон ҳаётининг моддий ва маънавий турмушининг талаб ва эҳтиёжи билан юзага келган ва келадиган ҳодисадир. Ҳар қандай маросим у ёки бу халқнинг маълум бир тарихий тараққиёти босқичидаги ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ҳамда маданий ривожланиш даражасини кўрсатувчи асосий белгиларни ўзида мужассамлаштирган ҳолда вужудга келади ва яшайди. 3 Бошқача қилиб айтганда, маросим умум томонидан қабул қилинган рамзий ҳаракатларга эга бўлган ҳаётий тадбирдир. «Урф-одат» дейилганда кишиларнинг турмушига синггиб кетган, маълум муддат такрорланиб турувчи ҳатти-ҳаракат, кўпчилик томонидан қабул қилинган хулқ-атвор қоидалари кўникмасидир. Демак ушбу маросим ва урф-одатга берилган қисқача қайдлардан ҳам кўриниб турибдики, урф- одат тушунчаси халқ ҳаётининг барча соҳасини ўз ичига қамраб олса, маросим тушунчаси хаётининг муайян соҳаларигагина алоқадор, холос. Урф- одат бир вақтнинг ўзида бир шахс ёки бўлмаса кўпчилик томонидан бажарилиши шарт бўлган қоида бўлса, маросим белгиланган шахслар томонидан бажарилиши лозим бўлган хатти-ҳаракатдир 4 . Жумладан, 1 Қорабоев У. Ўзбек халқи байрамлари.– Т.,Шарқ, – 2002. – Б.8. 2 Саримсоқов Б. Маросим фольклори. - Т.,Фан, 1986. – Б.12. 3 Саримсоқов Б. Маросим фольклори // Ўзбек фоль к лори , очерклар Т.,1988.– 152. 4 Саримсоқов Б. Маросим фольклори.. – 13.

кичикнинг каттага биринчи салом бериши ёки кўпчиликка камчиликни салом бериши ёинки меҳмонларга алоҳида ҳурмат кўрсатиш, байрам арафасида яқинлари, кекса қариялар, қўни қўшнилар ҳолидан хабар олиш каби кўринишлар ўзбекларга хос миллий урф-одатлардир. Миллий урф-одатлар бўлса мотам маросимида ҳасратли мотам, сочларини тўзғитиб қайғули аҳволда мотам айтимларини айтиб йиғлаш мотам маросимида иштирок этаётган айрим кишиларнигина вазифасига киради. Урф-одатлар билан маросим орасидаги ўзаро фарқни улар ичидаги рамзий ҳаракатларни қўлланилиши даражаси орқали ҳам англаб олиш мумкин. Жумладан, урф-одат ўз ичига рамзий ва рамзий бўлмаган ҳаракатларни тўла қамраб олса, маросим фақат рамзий характердаги ҳатти- ҳаракатларнигина қамраб олади. Қолаверса урф-одат муайян халқ учун асосан бир хил – ўзгармас қоида, норма бўлса, маросим бир хил халқ доирасида кескин локал фарқланишларга ҳам эга бўлади 5 . Шунингдек хар қандай маросим ўзи мансуб бўлган халқ урф-одатларининг таркибий қисмларидан бири ҳисобланади. Шу боис маросимдан урф-одат элементларини қидириб топиш мукин, лекин урф-одатдан маросимни қидириб бўлмайди. Бу ўринда бироз бошқачароқ тарзда фольклоршунос Б.Саримсоқов таъбири билан айтадиган бўлсак, хар қандай маросим урф-одат ҳисобланади, аммо хар қандай урф-одат маросим бўла олмайди 6 . Тадқиқотчи олимлар томонидан ўзбек маросимлари иккита катта гуруҳга – оилавий-маиший ва мавсумий маросимларига бўлинган. Биз мазкур икки гуруҳ маросимлар ҳақиқатдан ҳам маросимларнинг асосий узвларидан эканлигини рад этмаган ва мазкур классификация тўғри таснифлаш эканини эътироф этган ҳолда маросимлар таснифига диний маросимларни ҳам киритиш лозим деб ҳисоблаймиз. Чунки маросимларни моҳиятан таҳлил қиладиган бўлсак диний маросимлар алоҳида мустақил туркумни ташкил этишини англаш қийин эмас. 5 Саримсоқов Б. Маросим фольклори..– Б. 13. 6 Саримсоқов Б. Маросим фольклори.. – Б. 13.

Инсоннинг ҳаёт йўли билан боғлиқ ҳолда бажариладиган маросимларнинг аксариятини оилавий урф-одат ва маросим лар ташкил қилади. Оилавий-маиший маросимларни эса оиланинг у ёки бу аъзоси ҳаётидаги муҳим воқеаларнинг мазмун-моҳиятидан келиб чиқиб, қуйидагиларга ажратиб кўрсатиш мумкин: - оилада фарзанд туғилиши ва унинг тарбияси билан боғлиқ бўлган урф-одат ва маросимлар; - никоҳ-тўй маросимлари; - оила аъзосини сўнгги йўлга кузатиш, яъни дафн этиш ва таъзия билан боғлиқ урф-одат ва маросимлар. Маросимлар таркибидаги иккинчи катта туркум маросимларга йилнинг турли фасллари билан боғлиқ мавсумий маросимлар, яъни - қишги, баҳорги, ёзги ва кузги маросимлар киради. Ўз навбатида мазкур туркум маросимларни куйидагича ички туркумларга бўлиб тасниф этиш мумкин: 1. Қишги маросимлар. Бу туркум маросимларга яс-ясун, гап-гаштак, биринчи қор ёққанда ўтказилдаган «қор ёғди» каби маросимлар киради. 2. Баҳорги маросимлар. Бунга дастлабки «шохмойлар»- далага қўш чиқариш маросими, дастлабки уруғни ерга тикиш маросими, Наврўз, сумалак сайли, «суст хотин», лой тутиш, хашарлар каби маросимлар киради. 3. Ёзги маросимларга «Чой момо», қовун сайли, узум сайли каби маросимлар киради. 4. Кузги маросимлар. Бу туркум маросимларга «Обло барака», шамол чақириш ва ҳосил байрами маросимлари киради. - Диний маросимларга ҳайитлар, мавлуд, бибимушкулкушот, бибисейшанба, бибичоршанба, зикр каби маросимлар киради. Зиёратгоҳларда ўтказиладиган маросимлар. Урф-одат ва маросимлар маиший турмуш ва оила ҳаёти билан боғланган ижтимоий ҳодисадир. Урф-одат ва маросимлар жамият тараққиётининг илк даврлариданоқ шаклланиб, ривожланиб келган. Кишилар

ўз ҳаётлари давомида кўплаб урф-одат ва маросимларда иштирок этишга тортиладилар, бевосита унинг қатнашчисига айланадилар. Ҳар қандай урф-одат ва маросимлар муайян этноснинг бошқа этнослардан фарқланиб туришини таъминловчи муҳим этнографик белгилардан биридир. Айни вақтда ушбу урф-одат ва маросимларда иноэтник жиҳатлар ҳам акс этиб туради. Негаки, ҳар бир этносга хос маданият мазкур этноснинг бошқа этнослар билан узоқ давом этган этногенетик ва тарихий-маданий алоқалари натижасининг маҳсулидир. Бундай жараён маънавий маданиятда ҳам, жумладан, урф-одат ва маросимларда ҳам намоён бўлади. 5 . Ўзбек миллий менталитети . Дунёдаги ҳар бир миллатнинг, шу жумладан, ўзбекларнинг ҳам ақлий- руҳий қиёфаси, яъни миллий менталитети ўзига хос тарихий, этник, табиий- иқлимий шарт-шароитлар доирасида шакллангани боис, унинг жамиятда содир бўлаётган ижтимоий-сиёсий ҳодисалар, тарихий жараёнларга бўлган муносабати ҳам турлича бўлиши шубҳасиз. Зеро, миллий ўзига хосликлар узоқ тарихий даврдаги ижтимоий - иқтисодий, сиёсий жараёнлар, табиий географик ўрнашув, ўзаро этномаданий алоқалар, диний мансубликлар асосида қарор топади ва айнан мана шулар ҳамда халқнинг руҳий- психологик қарашлари негизида қадимий анъаналар, урф-одатлар ва маросимлар шаклланади. Менталитет юқорида қайд этилган хусусиятлардан ташқари миллатларнинг ақлий-интеллектуал имкониятлари ва руҳий-психологик ўзига хосликларини қамраб олади. Ҳарактердаги ўзига хосликларнинг негизини эса шу халқнинг тарихий тажрибалари, урф-одатлари, маросим ва маъракаларининг яхлит тизими ташкил этади. Бошқача қилиб айтганда, улар менталитетнинг ҳаракатлантирувчи кучлари вазифасини ўтайди. Ўзбек халқининг миллий менталитети ҳақида сўз юритишдан олдин шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, ўзбек халқи 4 та катта диний-

мафкуравий босқични (будда, зардуштийлик, ислом, коммунис тик) ўз бошидан кечирганлиги ва ҳар бир мафкуравий-диний таъсирлар даври тугагунча неча авлодлар алмашганини ва бу жараёнларнинг миллат феъл- атворида ўчмас из қолдирганини унутмаслик керак. Ўзбеклар ўзига хос шаклланиш жараёнига эга халқдир. Тарих гувоҳлик берадики, ўзбек халқи мазкур ҳудудда яшаган туб ерли этнослардан томир олган; иккинчи илдизи эса қадимий туркий халқлардан бошлаган. Ҳар иккала асосий илдизларнинг бирикиши- ўзаро синтези ўзбек элатини ва кейинчалик ўзбек миллатини ташкил этган. Ўзбек халқининг этник жиҳатдан кўп тармоқли ва сертомир эканлиги унинг менталитетида барча уруғ ва ижтимоий қатламлар учун умумий жиҳатлар, жамоа манфаатларини ҳимоя қилувчи фазилатнинг айниқса ривож топишини тақазо этиб келган. Халқимиз феълидаги бағрикенглик, ҳотамтойлик, меҳмондўстлик, ўзаро ҳамкорликка мойиллик, ғам-андуҳли пайтларда ночор кимсаларга ҳамдардлик, елкадошлик фазилатлари ана шу жамоавий якдилликни таъминлаш, тил ва дил, фикр бирлигини сақлаш эҳтиёжларидан туғилган ва сайқал топгандир. Иккинчи гуруҳ сабаблар доирасига муайян миллат истиқомат қилиб келаётган ижтимоий-иқтисодий, жўғрофий-ҳудудий ва иқлимий омиллар таъсирини кўрсатиб ўтиш жоиздир. Маълумки, мамлакатимизнинг асосан текислик ва чўллардан иборат кескин континентал иқлимли, жўғрофий ҳудудда жойлашганлиги, қаҳратон қиш жазирама иссиқ, ёз билан алмашиниши, баҳор ва кузининг шиддат билан келиши ва кетиши халқимизнинг феъл-атворида аниқлик ва лўндаликни, тўпорилик, қайноқ меҳрини, қаттиққўллик ва интизомни таркиб топтиргандир. Хуллас, халқимизнинг интеллектуал маънавий қиёфаси- менталитетига баҳо беришда юқоридаги муҳим жиҳатларни эътиборга олиш зарурдир. Ўзбекларнинг Мовароуннаҳр ва Хоразм ҳудудида ҳамда уларга туташ минтақалардаги ўтроқ деҳқончилик ва ҳунармандчилик маданиятига эга

автохтон халқ эканлигига халқимизнинг она табиатга, ерга, сувга, ҳавога, оловга бўлган чексиз ҳурмати ва уларни эъзозлаш билан боғлиқ турфа хил урф-одат ва маросимлари, анъанавий деҳқончилик ва ҳунармандчилик удумлари, кўп асрлик ислом шароитидан қатъий назар, ўзбек халқининг турмуш-тарзида, урф-одатларида сақланиб келаётган сон-саноқсиз зардуштийлик элементларида айниқса яққол ифодаланган. Шунингдек бугунги кунда ўзига хос тарзда ривожланаётган шаҳарсозлик ва меъморчилик анъаналаримиз, бой фольклор намуналаримиз, ёзма мерос, адабиёт, санъатга бўлган қизиқиш ларимиз, эзгулик ва ёвузлик ўртасидаги кураш, коинот ва замин, инсон ва ҳаво, ўлим ва абадият ҳақидаги асотир ва ривоятларимизда, асосан ўтроқ маданият соҳибларига тегишли бўлган Наврўз, Меҳржон, Сада, Гул сайллари, Ҳосил байрами каби байрам ва сайлларнинг давомийлиги ёки инсоннинг қайғули онлари-мотам маросимларида махсус ўлик хизматчилари-ғассоллар, гўрковлар иштироки билан боғлиқ удумларимиз, расм-русмларимиз давом этиб келаётганлиги фикримиз далилидир. Ўзбекларнинг асосий илдизи туркийлардан бошлаганлигига (туркийликка хос жанговарлик, мардлик, лафз ҳалоллиги) бағрикенглик, саховатпешалик, ҳожатбарорлик каби ҳислатларимизда ўзининг ёрқин ифодасини топган. Биз буни айниқса халқимизнинг тўй-тантаналарга ўта ўчлигида, йиллар мобайнида йиғиб - териб элга тарқатишдан завқ-шавқ олишида, аза ва йўқлов маросимларини уюшган ҳолда ўтказишда, бола туғилишидан тортиб то мотам маросимларимизгача бўлган барча маросим ва урф - одатлармизда кенг жамоатчилик ва маҳалла аҳлининг доимо бош-қош бўлиши каби удумларимизда кузатамиз. Миллий менталитетимизда туркийларга хос жиҳатлар маънавий маданиятимиз да чиллак, чавгон, улоқ кўпкари, кураш каби миллий ўйинларимизда, «қулоқтишлар», «бешиккерти», «қалин», «тўққиз» каби расм-русм ва удумларимизда, қолаверса, отга бўлган ўзига хос меҳр ва отни мотам маросимларда иштироки билан боғлиқ удумларимизда ҳам ўз ифодасини топган, десак хато эмас.

Шу ўринда таъкидлаш жоизки, минг-минг йиллар давомида шаклланган миллий менталитетимиз бизга қўшни бўлган бошқа халқлардан муаллақ ҳолда, ўзга халқлардан яширинча ривожланмаган. Аксинча, миллий менталитетимизга биз билан қўшни бўлиб яшаб келган бошқа халқларнинг маълум маънода таъсири бўлган. Айниқса, ўзбек миллий менталитетида форсий халқлар ва арабларнинг таъсири катта. Ўзбек миллий менталитетига хос жиҳатлардан яна бири жамият ҳаёти, инсонлар турмуш-тарзини кўпроқ анъана урф-одатлар орқали бошқарилишидир. Ўзбек халқи оила қуриш анъаналарига риоя қилишда, қиз узатиш ёки куёв танлашда ҳам қуда бўлмиш томон хусусида маълумотга эга бўлиб, уларнинг ижтимоий келиб чиқишини, жамоада тутган ўрнини ва обрў- эътиборини ҳисобга олади. Агар куёв ёки келин бўлмиш томоннинг ақли, одоби, ҳусни-малоҳати бир ҳисса бўлса, уларнинг қариндош-уруғлари, авлоднинг жамоадаги мавқеи ва бу хусусдаги жамоатчилик фикри иккинчи, аксарият ҳолларда ҳал қилувчи омил вазифасини ўтайди. Фарзандларни яхшига қўшиш, бу борада хато қилиб қўймасликда жамоа, жамият раъйи, кўпчиликнинг кенгашли фикри муҳим роль ўйнайди. Шунинг учун ҳам, жамоатчилик фикрининг шахс турмуш тарзи, тақдирини белгилашдаги устуворлик мавқеи беқиёсдир. Шу ўринда «Ғарб - қонунлар, шарқ - урф- одатлар билан бошқарилади», деган иборани эсламоқ жоиз. Дарҳақиқат шарқда, шу жумладан ўзбекларнинг турмуш тарзида ҳам кўплаб урф- одатлари қонунлар даражасида юқори туради. Жумладан, оила даврасида ёинки кенг жамоатчилик ўртасида ўтказиладиган барча маросимларимизда маҳалланинг бош-қош бўлиши, қўни-қўшничилик анъаналаримиз, оила- турмуш маросимларимиздаги кўплаб урф-одатлар қонун даражасида бажарилади. Ғарбда шахс жамоага ўзлигини юзага чиқариш, истеъдоди ва имкониятларини намойиш этиш, муайян мақсадларга эришиш воситаси сифатида қарайди. Жамоа инсоннинг ички, ботиний дунёси, руҳияти ва

шахсий ҳаётига мутлоқ аралашмайди. Шарқда эса буткул бошқача манзарани кузатамиз. Шарқда жамоага асосий эътибор берилади. Ҳар бир урф-одат, маросим жамоа, маҳалла аҳли иштирокида ўказилади. Жамоа инсонни ижтимоий назорат остида тутиб туриш, шахснинг жамоадаги мунтазам иштироки унинг умумий аҳлоқий меъёрлар доирасида иш тутаётганининг исботи сифатида талқин этилади. Жамоадан ажралган ҳолда иш тутиш инсоннинг ижтимоий бегоналашуви сифатида баҳоланади. Дарҳақиқат, ўзбек халқи жамоа манфаатлари, жамоатчилик фикри доирасида, анъана ва урф-одатларга содиқлик негизларида бирлашишга мойил ва шунга интилувчи халқдир. Зеро, анъаналарнинг ўзи ҳам жамоатчилик фикрининг барқарорлашган ифодасидир. Шу ўринда таъкидлаш жоизки бугунги кунда ўзбек қадрини урф-одат ва маросимларимизнинг анъанавий ўзига хос томонлари жонланаётган бир тарихий жараёнда менталитетимиздаги жамоавийликка хос меъёрий боғлиқлик фазилатини сақлаган ҳолда, унинг бир қадар индивидуаллашуви, унда жавобгарлик ҳиссини ривожлантириш, ўзи учун ўзи ҳисоб бера олиш, мустақил иш тутиш, шахсий масъуллик сингари хусусиятларни янада такомиллаштириш зарур. Шу ўринда афсус билан айтиш керакки, ўзбек халқининг бир юз эллик йиллик мустамлака даврида йўқотган қадриятлари сақлаб қолишга эришилган қадриятларидан бир неча ҳисса кўп бўлди. Чор Россияси ҳамда советлар мустамлакачилиги даврида халқимизга хос бўлган ҳамжиҳатлик, жанговарлик, ҳар ишда сўз ва иш бирлиги сингари фазилатларга жиддий зарар етказилди. Халқ орасида миллий бирликка интилишдан кўра гуруҳий, этник, маҳаллий ва ҳудудий айирмачиликка берилиш кучайди. Халқ миллий менталитети тақдирга тан бериш, ҳамма нарсага рози бўлиб кетавериш, лоқайдлик каби ҳислатлар авж олди. Узоқ давом этган собиқ совет давлатининг мафкуравий тазйиқлари оқибатида кўплаб диний ва миллий қадриятларимиз эътиборсиз қолди, узоқ тарихга эга бўлган муқаддас анъана ва маросимларимиз бидъат, " эскилик сарқити " деб камситилди, миллий удумларимизнинг тарихий асосларига холисона баҳо

берилмади. Ўзбекистон мустақилликка эришгач, ўтмишдан мерос бўлиб ўтган ана шундай салбий ҳолатларга янгича нигоҳ билан қараш, аждодларимиз томонидан кўп асрлар мобайнида яратилган ғоят улкан, бебаҳо маънавий, маданий меросимизни, ўтмиш тарихимизни, қолаверса, умуммиллий маънавий ислоҳотларни амалга ошириш асосий вазифалардан бири сифатида эътироф этилди ва улар давлат сиёсати даражасидаги ғоят муҳим вазифа қилиб белгиланди. Бугунги кунда ҳаётий заруратнинг ўзи халқимиз феъл атвори, менталитетини янгилашга жиддий эътибор қаратишга ундамоқда. Лекин афсуски бугунги кунда Ер шарида кечаётган бошқа бир муҳим жараён-глобаллашув жараёни натижасида жаҳон халқлари учун умумий этикет, умумий феъл-атвор, умумий менталитет шаклланмоқда ва бунга бевосита жаҳон миқёсида кетаётган сиёсий, иқтисодий ва ахборот борасидаги глобаллашув анча кучли таъсир қилмоқда. Бундай глобаллашув, яъни бир хиллашув муайян ижобий натижалар беришига қарамасдан, кўплаб салбий оқибатларга ҳам олиб келмоқда. Бу шарқнинг гавҳари бўлган ўзбек халқининг миллий менталитетига ҳам бевосита ҳамда билвосита таъсир кўрсатмоқда. Натижада глобаллашув оқибатида ўзбекларнинг миллий менталитетига хос кўплаб қадриятлари, маросим ва удумлари унутилишига сабаб бўлмоқда. Шу боис бугунги кунда халқимизнинг миллий менталитетини ўзида акс эттирувчи қадимий урф-одатлари, маросимларини сақлаб қолиш учун қуйидагиларга алоҳида эътибор қаратиш зарур; 1. Қадимий урф-одатларимиз, фольклор намуналаримиз сақланиб келаётган минтақалар (Бойсун, Ургут, Шаҳрисабз кабилар)ни давлат муҳофазасига олиш ва махсус мақом бериш. 2. Халқ менталитетини сақлаш мақсадида этноэкологик жамғармалар, ташкилотлар тузиш. 3. Халқимиз миллий менталитетига оид энг қадимий урф-одат ва маросимларни оммавий ахборот воситалари орқали кенг тарғиб қилиш. Хулоса тарзида айтадиган бўлсак бутун жаҳон бўйича улкан глобализацион жараёнлар кечаётган бир вақтда ўзбек миллий менталитетини

тадқиқ қилиш унинг нечоғлик умуминсоний қадриятларга мослигини кузатиш имконини беради. Қолаверса, халқимизнинг қадимий анъаналар, азалий урф-одат ҳамда маросимларга эга бўлиши ўзига хос ва ўзига мос миллий менталитетга эга халқ эканлигини тасдиқлаб турибди.

Адабиётлар: 1. Карабоев У. Этнокультура . Т.; Шарк,2006. 2. Коз лов В.И. Эт нос и куль ту ра (к про бле ме со от но ше ния на цио наль но го и ин тер на цио наль но го в эт но гра фичес ком изучении куль ту - ры)// Сов.эт но гра фия, 1979, N 3. 3. Ару тю нов С.А. На ро ды и куль ту ры: раз ви тие и взаи мо дей - ст вия. И., 1989. 4. Свод этнографических понятий и терминов. Под общей редакцией академика Ю.В.Бромлея и профессора С.И.Вайнштейна.–М.; Наука,1995.

O'xshashlar

Этнос муаммоси билан боғлиқ қарашлар ва назариялар

Этнологиянинг ижтимоий фанлар тизимида тутган ўрни. Унинг асосий тушунчалари ва ўзига хослиги

Чоризмнинг туркистонда маориф, фан ва маданият соҳасидаги сиёсати. Жадидларнинг маорифдаги мустамлакачиликка қарши фаолияти

Архаик (ибтидоий) маданият Узбекистон худудидаги архаик маданияти хакида тасаввур бериш

Мактабда тарихий Ўлкашунослик тўгарагини ташкил қилишнинг таълим ва тарбиявий аҳамияти