Дунёнинг этник манзараси ва этнослар классификацияси - Tarix - Referatlar

Дунёнинг этник манзараси ва этнослар классификацияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119.5 KB

Ko'chirib olish

Дунёнинг этник манзараси ва этнослар кла с сификацияси Режа: 1. Ер шарининг этник тарихи 2. ХХ асрдаги этнодемографик жараёнлар 3. Дунё аҳолисининг географик ва антропологик классификацияси 4. Лингвистик классификациялаш

1. Ер шарининг этник тарихи Ер шарида аҳоли сонини муттасил кўпайиб бориши, ишлаб чиқариш муносабатларининг ривожланиши, жамоат уюшмаларининг мураккаблашиб бориши ва маданият тараққиёти доимий тарзда ялпи кўчиб ўтиш(миграция)ни кўпайишига, алоҳида халқлар ва уларнинг турли минтақалардаги бутун бир гуруҳлар орасидаги ўзаро хўжалик-маданий муносабатларини кучайишига ва ўзаро қоришиб кетишига сабаб бўлмоқда. Европа, Осиё ва Шимолий Америка халқлари этник тарихида IV-IX асрларда юз берган халқларнинг «буюк кўчиши» номини олган жараён муҳим аҳамият касб этади. Айнан мазкур даврда славянларнинг Шарқий Европага жойлашиши, германларнинг Марказий ва Шимолий Европага тарқалиши ҳамда уларнинг Британия оролларига кириб бориш жараёни юз берган. IV аср сўнггида Европага хунлар кириб келган ва Дунай ҳавзасида этник қоришган аҳолидан йирик давлатни барпо қилганлар. Хунларнинг изидан Европага хазарлар, аварлар, қипчоқлар, болгарлар каби бошқа туркий халқлар кириб келдилар. Болгарларнинг бир гуруҳи Волга дарёси бўйлаб кўтарилган ва улардан бир қисми чувашлар ҳамда татарлар этногенезида муҳим роль ўйнаган бўлса, бошқа бир гуруҳи эса 679 йили Дунайдан ўтиб жануб томон ёйилган ҳамда болгар халқига ўз номини берган. VIII-IX асрларда Жанубий Урал тоғларидан Ўрта Дунай ирмоғига ғарбий Сибирда яшовчи хант ва мансиларга яқин бўлган можорлар (мадьярлар) келиб жойлашганлар. Туркий халқлар эрамизнинг биринчи минг йиллигининг иккинчи ярмида ялпи тарзда Жанубий Сибир, ва Марказий Осиёга кўчиб ўтганлар. VI аср ва VII аср бошларидан араблар томонидан кўплаб мамлакатларни босиб олиниши натижасида унинг Олд Осиё ва Шимолий Африка мамлакатларига тарқалиши ҳамда у ерларда яшовчи маҳаллий аҳоли билан қўшилиш жараёни бошланган. II минг йилликнинг биринчи ярмида Осиё ва Европа мамлакатлари этник тарихига мўғуллар босқини жиддий таъсир қилди. XIII асрда Чингизхон қўшини таркибида мўғуллар билан бирга кўплаб туркий қавмлар

ҳам бўлган. Натижада келиб чиқиши ҳар хил бўлган турли-туман этносларнинг ўзаро қўшилиши натижасида Марказий Осиё, Шарқий Европа ҳамда Кавказ орти ҳудудларида қатор янги этнослар ташкил топди. Дунёнинг этник тарихида буюк географик кашфиётларнинг ҳам таъсири катта бўлган. XVI-XIX асрларда амалга оширилган географик кашфиётлар натижасида кўплаб европаликлар Америка, Австралия ва Океанияга оммавий тарзда кўчиб ўтганлар. Мазкур миграцион жараёнларда дастлаб испанлар ва португаллар, кейинроқ голландлар, французлар ва айниқса инглизлар асосий ролни ўйнаганлар. Ушбу халқлардан ажралиб чиққан кўплаб гуруҳлар ўзларининг асл ватанидан ва она халқидан ажралганларидан сўнг янги ерларда янги этник жамоаларга асос солдилар. Мазкур этник жамоаларни ташкил топишида айрим ҳолларда колониал мамлакатнинг маҳаллий аҳолиси муҳим роль ўйнаган бўлса бошқа ҳолатларда Европадан келган эмигрантлар асосий ролни ўйнаган. Чунки улар томонидан кўпинча маҳаллий аҳоли буткул қириб ташланган ёки ўзларининг асл этник ватанларидан қувиб чиқарилган. Биринчи йўлдан Мексика, Марказий ва Жанубий Америкадаги кўплаб давлатлар аҳолисининг шаклланиши юз берган бўлса, этник ривожланишнинг иккинчи йўлидан Канада, АҚШ, Аргентина, Уругвай, Австралия ва Океания ва Янги Зеландия ҳамда Гавая аҳолиси шаклланган. Америка қитъасидаги айрим мамлакатларда, айниқса, Кариб ҳавзаси мамлакатлари, Венесуэла, Бразилия ва Гаяна этник тарихида европалик имигрантлар ва маҳаллий ҳиндулар билан бирга африкадан бўлган қуллар ҳам муҳим роль ўйнаган. Умуман олганда XVI аср ва XX аср бошларида дунё миқёсида мустамлакачилик тузумининг авж олиши ҳам дунёнинг этник манзарасини ўзгаришига сабаб бўлган. Қолаверса, аҳоли сонининг интенсив ўсиб бориши ва янги ерларнинг ўзлаштирилиши ҳам турли тарихий- этнографик минтақалар орасида этномаданий алоқаларнинг авж олишига сабаб бўлган. Тарихдан маълумки, инсоният тарихида аҳоли сонининг ўсиши

мураккаб ва номутаносиб бўлган: «демографик портлашлар»даври аҳоли сонининг кескин камайиб кетиш даврлари билан доимий алмашиниб турган. Аҳоли сонининг ўсиши ёки камайиши ўзига хос тарихий, ижтимоий ва биологик сабаблар билан боғлиқ бўлган. ХХ- XXI асрларда ер шарида одамлар сони жуда тезлик билан ўсиб бормоқда. Бунга 39 йил олдин Ер шари аҳолиси ҳозиргига қараганда икки баравар кам бўлганлиги ва аҳолининг қарийб ярмидан кўпи 25 ёшга етмасдан вафот этганлиги ёрқин мисол бўла олади. Минг йиллар мобайнида дунё аҳолиси жуда секин даражада кўпайиб борган, бунга сабаб инсоният тарихнинг илк босқичларида табиатга маълум маънода қарам бўлган. Қадимги даврларда ва ўрта асрларда туғилиш кескин баланд бўлишига қарамай доимий касалликлар, эпидемиялар, урушлар ўлим суръатининг ўсиб боришига олиб келган . Шу боис айнан мазкур даврда дунё миқёсида туғилиш кўрсаткичи ўлимдан устун турган. Палеолит даври якунида (тахминан 15 минг йил олдин) ердаги одамларнинг умумий сони тахминан 3 млн. атрофида бўлган. Кишилик жамияти ўз тарихининг мазкур босқичида одамлар ҳозирги яшаётган ҳудудининг учдан бир қисмида яшар эдилар. Ер шарининг бошқа минтақаларида одамлар жуда кам учраган. Бу маълум маънода қадим аждодларимизнинг хўжалик турмуш-тарзи (териб-термачилик, овчилик, балиқчилик) билан боғлиқ бўлиб, мазкур ҳолат одамларнинг кенг минтақаларда бир-бирларидан узоқда яшашларига мажбур қилган. Ўн минг йил олдин Яқин Шарқда яшаган одамлар жамоасини ўтроқ турмуш-тарзига ўтишлари ва деҳқончилик ҳамда чорвачиликнинг кенг ёйилиши одамларнинг табиатга қарамлигини нисбатан камайтирган ва уларнинг сонини ўсишига сабаб бўлган. Ушбу новациялар натижасида 4-5 минг йил аввал Ердаги аҳоли тахминан 25 млн кишига кўпайган. Бу даврда она заминимизнинг асосий аҳолиси Қадимги Миср, Месопотамия, Ҳиндистон, Хунанхе ва Янцизи дарёлари оралиғида ҳамда Марказий Осиё ҳудудида яшаган. Инсониятнинг бундан кейинги этник тарихи хўжалик

муносабатларини такомиллашув жараёни (агротехниканинг яхшиланиши, янги меҳнат қуролларининг яратилиши, ҳайвонларни хонакилаштириш) билан чамбарчас боғлиқ бўлган. Ушбу омиллар натижасида ердаги кишилар сони сезиларли даражада кўпайиб борган. Антропологлар ва этнологларнинг тахминий ҳисоб-китобларига кўра бизнинг эрамиз бошларида, яъни бундан икки минг йил олдин Ер юзи аҳолиси 150-200 млн. кишига етган. Лекин ҳали ҳануз сайёрамиздаги аксарият минтақаларни ўзлаштирилмаган худудлар ташкил қилар эди. Археолог ва палеонтолог мутахассисларнинг фикрларича, бу даврда асосий аҳолининг 70% Осиёда яшаган. Милодий эранинг охирги XIX асри мобайнида Ер шари аҳолиси 10 марта кўпайган бўлса-да, аҳолининг кўпайиш жараёни тарихнинг барча даврларида ҳам бир хил тарзда кечмаган. Айрим даврларда аҳоли сони урушлар, касалликлар ва эпидемиялар таъсирида кескин камайиб кетган бўлса, бошқа даврларда интенсив тарзда аҳоли сонини ўсиб бориши кузатилган. Мисол учун XVI асрда Ер шарида ўлат эпидемиясининг оммавий тарзда тарқалиши натижасида она замин аҳолисининг тўртдан бир қисми қирилиб кетган. Шу боис эрамизнинг биринчи минг йиллигида Ер шари аҳолиси фақатгина 1,5 бараварга кўпайган холос. I Минг йилликдан II минг йилликка ўтиш арафасида сайёрамизнинг асосий аҳолиси Жанубий Осиёда(79 млн.), Хитойда (66 млн.) яшаган ва улар умумий аҳолининг 55% ни ташкил қилган. Бу даврда Европада Франция, Италия ва Испания каби мамлакатлар аҳолиси энг кўп бўлган мамлакатлар ҳисобланган. II минг йиллик ўрталарига келиб Ер шари аҳолиси 1,6 марта кўпайган. Айниқса бу даврда Европа аҳолиси жуда тез суръатда кўпайиб борган бўлса- да лекин энг кўп одам яшаган мамлакат олдинги даврлардагидек Хитой ҳисобланиб, бу мамлакатда жами 110 млн. одам ис ти қомат қилар эди. Шунингдек, Япония аҳолиси ҳам жуда тез суръатда кў па йиб борган. Жумладан, Япония аҳолиси 1000 - йилда 4,5 млн. бўлган бўл са, 1500 - йилда 17 млн.га етган. Европада эса энг кўп одам яшаган мамлакат Франция бўлиб, мазкур мамлакатда жами 15 млн. киши истиқомат қилган.

XVIII асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб бутун дунё бўйича аҳоли кескин кўпайган. Шу боис мазкур даврни «биринчи демографик портлаш» даври деб айтиш мумкин. Агар 1500 - йилдан 1750 - йилгача аҳоли сони тахминан 300 млн. кишига кўпайган бўлса, 1750 - йидан 1900 - йилгача 910 млн.га кўпайган. Аҳоли сонининг интенсив ўсиб бориш жараёни 19-асрнинг иккинчи ярмига тааллуқли бўлиб, бу даврда ўлим, айниқса, болалар ўлими камайган, одамларнинг ўртача яшаш ёши ошган. ХХ аср бошига келиб энг кўп аҳоли яшайдиган мамлакатлар Хитой (475 млн.), Жанубий Осиё (290 млн.) ва Россия (130 млн.) бўлган. Кейинги ўринларда АҚШ (76 млн.), Япония (45 млн.), Германия (43 млн.), Франция (41 млн.), Индонезия (38 млн.), Буюк Британия (37 млн.) каби мамлакатлар турган. Қолган мамлакатларда бирмунча кам миқдорда аҳоли истиқомат қилган.

2. ХХ асрдаги этнодемографик жараёнлар. ХХ асрда Ер шари аҳолиси жадал суръатда кўпайиб борган. Она заминда истиқомат қилаётган одамлар сони 3 млрд.дан ошган, ёки амалда 3 бараварга кўпайган. Бунда Лотин Америкаси (6,1 марта) ва Африка мамлакатларида (4,7 марта) кўпайган бўлса, Европа аҳолиси (1,7 марта) ва собиқ СССР аҳолиси (2,1 марта) нисбатан кам кўпайган. Бундай номутаносибликнинг асосий сабаблари миграцион жараёнлар (аҳолининг оммавий равишда бир ҳудуддан иккинчисига кўчиб ўтиши натижасида Шимолий ва Лотин Америкаси, Австралия ва Янги Зеландия аҳолиси жиддий тарзда кўпайган), ХХ асрда бўлиб ўтган жаҳон урушлари, иккинчи жаҳон урушидан кейин ривожланаётган давлатларда аҳоли сонининг табиий тарзда жуда тезлик билан кўпайиши бўлган. Ер шари аҳолиси 1 млрд. га тахминан 1820 йилда, 2 млрд.га 1927 йилда (орадан 107 йил ўтгандан кейин), 3 млрд.га 1959 йилда (32 йилдан кейин), 4 млрд.га 1974 йил(14 йилдан кейин), 5 млрд.га 1987 йил(13 йилдан кейин), 6 млрд.га 1999 йил(12 йилдан кейин) етган. ХХ аср охирига келиб ер шаридаги икки мамлакат аҳолиси Хитой -1.2 млрд ва Ҳиндистон 1 млрд.дан ортиқни ташкил этди. Еттита давлат (АҚШ, Индонезия, Россия, Бразилия, Япония, Нигерия, Покистон)да 100 млн. одам истиқомат қилади. Ҳозирги кунда дунёда ўз суверенитетига ва доимий аҳолисига эга бўлган 225 мамлакат мавжуд. Барча мамлакатларда яшовчи кишилар сони бир хил меъёрда бўлмаган. Юқорида номлари зикр этилган мамлакатларда ердаги жами аҳолининг қарийб 60% яшаган. Шу билан бирга 62 та йирик мамлакатларда (аҳолиси сони 10 млн.дан ошиқ бўлган) ер да ги аҳолининг қарийб 95 % истиқомат қилади. Дунёда аҳолиси сони жуда ҳам кам бўлган 38 та «митти» мамлакатлар ҳам мавжуд бўлиб, уларда жами умумий ҳисобда қарийб 1 млн.га яқин аҳоли яшайди. Этник жараёнларга XX аср 30 йиллар биринчи ярмида юз берган иқтисодий инқироз ва дунёнинг йирик давлатларининг сиёсий ўзгаришлари ҳам сезиларли даражада таъсир қилган. 30 йилларга келиб дунё бўйича

аҳолининг йиллик ўсиш даражаси 1% га камайиб кетган. Жумладан, 1935 йилда Францияда туғилиш ўлимдан камайиб кетган. Шунингдек, АҚШ аҳолисининг табиий ўсиши ҳам пасайиб кетган, бу даврда Осиё аҳолисининг йиллик ўсиши эса 30% га камайиб кетган. Фақатгина Лотин Америкаси давлатларида аҳолининг йиллик ўсиши камаймаган бўлиб, бу ҳудудда аҳолининг йиллик ўсиши 1,8% га кўпайган. ХХ асрдаги этник жараёнларга таъсир қилган сабаблардан энг муҳимларидан бири, шубҳасиз иккинчи жаҳон уруши бўлган. Айнан мазкур уруш натижасида қарийб 50 млн. киши қурбон бўлган. Уруш йилларида фақат Америка ва Австралия аҳолисигина кўпайган. Айниқса, Лотин Америкаси мамлакатларига урушдан сўнг вайрон бўлган Fарбий Европадан кўчиб борган эмигрантлар ҳисобига 2,5% га кўпайган. ХХ асрнинг 50-йилларида дунё миқёсидаги этник жараёнлар олдинги ўн йилликлардан тубдан фарқ қилган. Бу даврда содир бўлган энг муҳим ўзгаришлардан бири «демографик портлаш» бўлиб, олдинги даврлардан умуман фарқли бўлган. Мазкур йилларда гарчи туғилиш камайган бўлса-да аҳолини ўртача ёшининг ўсиши ва ўлимнинг камайиши ҳисобига аҳоли сони ортиб борган. Айниқса, 60 йиллар бошларига келиб дунё бўйича ўлим 2 %га, айрим Жанубий Америка мамлакатларида, Африка ва Осиёда 3% га камайган. Натижада 1950 - 1983 йиллар давомида аҳоли сони деярли икки бараварга кўпайган. Шу билан бирга кўплаб Европа мамлакатларида аҳоли сони 25% га кўпайган. Охирги ўн йилликларда Осиё аҳолисининг ўсиши гарчи секин тарзда бўлса-да камайиб бормоқда (60 йилларда 2,2% бўлган бўлса, 80 йиллар бошига келиб 1,8% бўлган). Араб мамлакатларида, Покистон, Малайзия ва Филиппин каби мамлакатларда аҳолининг сонини ўсиши анъанавий тарзда юқори бўлиб қолмоқда. Умуман олганда, мазкур минтақадаги аҳоли сонининг кўпайиши умумий аҳоли ўсишининг қарийб 60% ига тўғри келади. Лотин Америкаси мамлакатларида ўлим суръатининг жиддий тарзда камайиши мазкур минтақани иккинчи жаҳон урушидан кейин аҳоли сони

ортиши бўйича дунё миқёсида биринчи ўринга чиқишига сабаб бўл ган. Бироқ мазкур минтақада 60 - йиллардан бошлаб туғилиш суръати жид дий тарзда камая бошлаган ва бу аҳоли сонининг ўсиш даражасига таъсир қилган ҳамда аҳоли сони олдинги 20 йил даражада сақланиб қолган. Африка мамлакатларида этник жараёнлар бирмунча бошқача тарзда кечган бўлиб, бу ерда урушдан кейин энг кўп туғилиш ва ўлим кўрсаткичини кузатиш мумкин. Фақатгина 60-йиллардан бошлаб ўлим суръати маълум маънода камая бошлаган. Бироқ мазкур минтақа туғилишнинг кўплиги боис аҳоли сонининг ўсиши бўйича дунё миқёсида етакчи ўринларда турган. 60 йиллардан бошлаб Африка аҳоли сонининг йиллик кўпайиши бўйича Лотин Америкаси мамлакатларидан ўтиб кетган. Африка мамлакатларининг охирги ўн йилликлардаги аҳолисининг кўпайиш суръати 15 млн. кишини ташкил этади. Замонавий этнологияда этносларни таснифлаш принциплари турли- туманлиги билан фарқланиб туради; этнологиядаги замонавий назариялар этнология ва унга ёндош бўлган қатор фанларнинг маълум бир этнос ёки этник гуруҳнинг бошқасидан фарқли хусусиятларини англатувчи меъёрлар асосида яратилган. Қолаверса назариялар бажарилаётган у ёки бу тадқиқотнинг мақсадидан келиб чиқиб ҳам турфа хил бўлиши мумкин. Таснифлашнинг айрим меъёрлари биринчи навбатда халқларнинг этник мансублигига, уларнинг шаклланиш тарихига асосланса, аввало тилшуносликнинг тарихий-қиёсий усуллари, антропология, моддий ва маънавий маданият тўғрисидаги тизимлаштирилган маълумотлар катта аҳамият касб этади. Бошқа меъёрлар этник мансублигидан мустасно бўлган турли халқлар ва уларнинг гуруҳларига тегишли бошқа хусусиятлар таҳлилидан ва этник алоқалар ўрнатилганлиги ёки мавжуд эмаслигидан келиб чиқиб белгиланади. Халқларни таснифлашда аввало хўжалик юритиш меъёрлари асос қилиб олинган бўлиб, бунда аввало табиий-географик муҳитга асосий аҳамият берилган этник ва маданий анъаналар эса иккинчи даражали аҳамиятга эга бўлган. Бу ижтимоий муносабатлар тараққиёти

даражасидаги халқлар гуруҳига, шунингдек, диний мансублиги билан ҳам боғлиқ бўлган. Ушбу антропологик меъёрлардан келиб чиққан ҳолда барча халқлар географик, антропологик, тил белгилари ва хўжалик юритиш анъа на ларига кўра тадқиқ қилинади ҳамда турли тарзда таснифланади. 3. Дунё аҳолисининг географик ва антропологик классификацияси Ҳар бир фан тармоғи мазкур фаннинг асосий тадқиқот предмети тўғрисидаги маълумотларни йиғиш ва уларни тизимлаштириш ҳамда классификациялашдан бошланади. Лекин классификациялаш барча учун умумий ва турли мақсадларни ўзида қамраб олган бўлмоғи ҳамда ўз табиатига классификация қилинаётган объектининг тузилишини тўлиқ акс эттирган ҳолда мавжуд принциплар ва дастурларга мос келмоғи зарур. Одатда классификациялаш натижасида қатор янги қонунлари ва қонуниятлар, назариялар ва концепциялари яратилади. Бу маънода этнология фани ҳам мазкур мулоҳазалардан мустасно эмас. Дунё халқларини маълум бир тарзда этник таснифлашни талаб қилганлиги боис юқорида таъкидлаб ўтилганидек, дунё халқларининг географик жойлашувига, антропологик тузилишига, тил гуруҳига ҳамда хўжалик анъаналарига кўра таснифланади. 19 аср охирида нимис олимлари (Л. Фробениус, Ф. Гребнер ва бошқалар) ва кейинчалик америкалик антропологлар (К. Уисслер, А. Крёбер) дунё минтақаларини маданий ривожланиш «маданий минтақалар», районларга бўлишни ишлаб чиққанлар. Собиқ совет иттифоқи этнографиясида ушбу илмий анъана «хўжалик маданий типлари» «тарихий- маданий вилоятлар» категорияларида ўз аксини топган. Бу борада машҳур рус этнографлари В.Г. Богораз, С.П. Толстов, М.Г. Левин, Н.Н. Чебоксаров ишларини алоҳида таъкидлаб ўтиш жоиздир. Тўғри бугунги кунда бундай таснифланиш айрим ғарб олимлари томнидан жиддий танқид остига олинишига қарамай ҳали ҳануз илм оламида буткул ўз мавқеини йўқотган

деб айтиб бўлмайди. Шу боис биз қуйида ушбу таснифлашга бироз кенгроқ тўхталиб ўтдик. Географик классификация халқларнинг бевосита яшаётган минтақалари билан боғлиқ тарзда яратилади. Географик таснифлаш натижасида турли халқлар яшаган шартли географик регионлар номи пайдо бўлади. Худди шундай тарзда «Ўрта Осиё халқлари», «Шарқий Европа халқлари» каби номлар пайдо бўлган. Бундай тарзда халқларни географик умумлаштириб таснифлаш фақатгина географик таснифлаш услублари, этник принциплар билан маълум маънода мос келган тақдирдагина бажарилади. Халқларни бу тарзда таснифлаш принциплари гарчи фанда кенг қўлланилишига қарамай, халқларнинг келиб чиқиши, уларнинг шаклланиши, хўжалик юритиш анъаналари, ижтимоий-иқтисодий тараққиёти муаммоларига жавоб бермайди. Бироқ халқларни турли худудлар бўйича умумлаштириш ва этносларни турли ҳудудлар бўйича тақсимлаган ҳолда таснифлаш имконини беради. Шу боис бундай таснифлаш ёрдамчи хусусият касб этади ва халқларни гуруҳлаштиришдаги бошқа меъёрлар билан мос келгандагина, яъни бошқача тарзда айтганда катта-катта минтақалар мисолидагина қўлланилади. Халқларни классификациялаш ички вилоятлардан воз кечишни талаб қилади. Ер шаридаги барча мамлакатлар томонидан қабул қилинган ягона географик таснифлаш мавжуд эмас. Бу борада энг содда бўлиниш тарзида Австралия ва Океания халқлари, Осиё халқлари, Америка халқлари, Африка халқлари, Европа халқлари деб бўлинишни келтиришимиз мумкин. Хўжалик маданий типлар - жаҳон халқларининг ибтидоий жамият даври (қадимги тош, бронза ва темир асрлари)даги ижтимоий-иқтисодий тараққиёти, турлича табиий шароитда жойлашишининг ва мослашиши уларнинг ҳаётида турли типдаги хўжалик-маданиятларни вужудга келтирган эди. Хўжалик-маданий типлар даставвал муайян жамиятда устувор ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлиб, ҳар бир тарихий даврда кишиларнинг теварак- атрофдаги муҳит билан алоқа ҳарактерини белгилайди.

Мазкур типлар кишиларнинг машғулоти ва ишлаб чиқариш қуроллари, турар-жойлари ва уй-рўзғор жиҳозлари, таомлари ва кийим-кечаклари, транспорт воситалари ва бошқа типларга қараб, муайян жамиятнинг ижтимоий тузумини ҳам аниқлаш мумкин. Маънавий маданият хусусиятлари, асосан урф-одатларда, тасвирий санъатда, эътиқоди ва фольклорида ёрқин намоён бўлади. Хўжалик-маданий типларнинг бирлиги ва ўзаро боғлиқлиги муайян ижтимоий-иқтисодий тараққиёт ва бир-бирига яқин географик муҳит билан боғлиқ бўлиб, ўзгарувчан ҳарактерга эга. Энг қадимги даврларда пайдо бўлган этносларнинг хўжалик-маданий типли иссиқ тропик ва субтропик иқлимли ўлкалардаги овчилик, терим- термачилик ва соҳиллардаги балиқчиликдир. Намли тропик ва субтропик жойларда иккинчи маданий-хўжалик типи, ички иссиқ иқлимдаги қўл меҳнатли деҳқончилиги тарқалган бўлиб, бунга қисман овчилик-теримчилик ва балиқчилик хўжаликлари ҳам ёрдамчи ҳисобланган. Иқтисодиёт ва техника тараққиётига янги сифат яратган учинчи маданий-хўжалик типи мотига деҳқончилик билан чорвачилик қўшилиши натижасида пайдо бўлган эди. Кейинги даврдаги фан-техника тараққиёти бутун жаҳондаги анъанавий хўжалик маданий типларга жиддий ўзгартиришлар киритди. Европа ва Америкадаги энг ривожланган мамлакатларда аҳолининг кўпчилиги индустриал соҳага жалб этилди, анъанага айланиб қолган қишлоқ хўжалиги ўрнига юксак тараққий этган товар деҳқончилиги ва интенсив чорвачилик, плантацияли қишлоқ хўжалиги пайдо бўлган эди. XX-XXI асрнинг бошларида анъанавий хўжалик-маданий типлар барҳам топа бошлади ва сақланиб қолган белгилари янги мазмун билан бойиди. Халқларни антропологик классификациялаш. Ватанимизда ва хорижда эътироф этилган илмий анъанага кўра антропология фан тарзида инсониятнинг келиб чиқиш тарихини, унинг эволюцияси, ирқларнинг келиб чиқишини ҳамда турли халқларнинг морфологик ва жисмоний хусусиятларини ўрганади. Антропологик таснифлашда турли этник гуруҳлар

ва халқларнинг маданий хусусиятлари эмас, балки биологик хусусиятларига ва генетик қариндошлилик принципларига асосий эътибор қаратилади. Бироқ генетик алоқадорлилик принциплари инсонларни маълум бир таснифларга бўлиш имконини бермайди. Шу боис этнологияда турли халқлар орасидаги қон-қариндошлик алоқалари тарихини таҳлил этишда кўплаб услублардан фойдаланилади. Кўпинча этнологлар антропологик классификациянинг асосини ташкил қилувчи этносларнинг ирқий фарқларини асос қилиб олишади. Инсоният биологик тузилиш жиҳатдан умумийликка эга ва ер шаридаги барча инсонлар бир биологик турга мансубдир. Лекин дунёнинг мавжуд этник манзараси турли минтақаларда яшаётган инсонлар тана тузилиши, рангги, соч тури, юз-қиёфасига кўра ранг-баранг, яъники антропологик тузилишига кўра турли-туман кўринишга эга. Инсонлар орасидаги ўзаро фарқли хусусиятлар ирқий таснифлаш орқали таҳлил қилинади. Ирқий таснифлашда инсоннинг сочи шакли, учламчи соч қоплами, тери тузилиши, сочнинг ранги, кўз ранги, бўйи, тананинг пропорцияси, тананинг бош қисмининг тузилиш шаклига кўра фарқланади. Умуман олганда ирқлар деб генетик қон-қариндошлилик муносабатлари асосида ташқи тана тузилишига кўра ўхшаш бўлган худудий бирлашган кишиларга айтилади. Антропологик жиҳатдан ҳозирги халқларни ватанимиз ва хорижий антропология фанида тўртта катта ирқларга--негроид (африкан), европоид (евроосиё), монголоид (осиё-америка) ва автролоид (Океания) ирқларига бўлинади. Ушбу ирқларнинг фарқли хусусиятлари сифатида қуйидаги ирқий аломатларни кўрсатиш мумкин. Европоид ирқига мансуб кишиларнинг териси оқ ёки буғдойранг, сочлари турли-туман тўғри ва тўлқинсимон, кўпинча майин бўлиб ўсади ва юз ҳамда танани жун қоплаган бўлади. Бурни тор, лаблари ўртача ёки кичик ҳажмда бўлади. Кўзлари турли –туман рангда ва бош мия суяклари ҳеч қачон олдинга бўртиб чиқмаган бўлади. Австролоидлар терисининг ранги қорамтир, сочлари қора

тўлқинсимон, жингалак ва қаттиқ, ёноқ ва бош суяклари олдинга чиққан бўлади, бурунлари катта, лаблари қалин бўлади. Юзларида ва танаси жундор бўлади. Монголоидларда эса тери ранги сариқроқ, ёки тўқ буғдойранг бўлади, сочлари эса тўғри шаклда қаттиқ бўлади. Соч ва кўзларнинг ранги қора ёки тўқ жигарранг бўлади, эркакларда соқол ва мўйлов бироз кечроқ чиқади ва кўпинча сийрак бўлади. Юзи кенг ва ёноқ чаноғи қаттиқ чиқади, бурун эса унчалик катта бўлмайди. Американинг монголоид аҳолисида тери ранги сариқ рангда бўлади. Негроидларнинг сочи қора, тим қора рангда, жингалак ва кўпинча қаттиқ ҳамда шаклига кўра тўғри бўлади. Соқол ва мўйловлари худди монголоидларникига ўхшаш тарзда ёмон ўсади. Кўзлари баъзида қисиқ бўлади. Бурниларининг кенглиги жуда катта бўлиб, деярли баландлиги билан тенг бўлган. Юзлари кичкина ва тор кўзлари эса европаликларникига ўхшаш кенг очиқ бўлади. Ирқларнинг тарқалиш минтақаси. Европоидлар бугунги кунга келиб нафақат Европада жойлашган. Улар Шимолий Африканинг барча худудини (алжирликлар ва мисрликлар), Осиёнинг ғарби (турклар ва араблар), Сибирь-руслар ва деярли барча Кавказ минтақасида, Ўрта Осиёда, Ироқ, Афғонистон ва Ҳиндистонда ҳам кенг тарқалган. Охирги 400 йил ичида Шимолий Америка ва Жанубий Америка мамлакатларининг асосий аҳолисини европоид ирқига мансуб кишилар ташкил қилган. Европада сўнгги палеолит ва мезеолит давриданоқ маҳаллий табиий шароитга мослашган европоид ирқининг икки типи шаклланган. Булар: оқ танли, малла ранг сочли, кўк кўзли бландинлар бўлмиш шимолий европоид тип ва қора тўлқин сочли, қора кўзли оқ бадан брюнетлардан иборат жанубий европоид типини ташкил қиладилар. Мазкур ирқий гуруҳлар оралиғида турган ўрта тип (шотен) хар икки типнинг ҳам белгиларини сақлаб қолган. Кейинчалик Европага кириб келган мўғуллар айрим этносларда ўз изини қолдирган. Бунга Скандинавияда яшовчи монголоид белгиларига эга бўлган

лопарлар мисол бўла олади. Негроидлар ҳозирги кунга келиб Африкада яшашади, Тинч океанининг кўплаб оролларида, ўз навбатида уларнинг кўплари Америка қитъасига мустамлакачилик тузуми даврида мажбуран қул қилиб олиб келинган ва уларнинг авлодлари ҳозирда ҳам Америкада кўплаб истиқомат қиладилар. Австролоидлар кўп хусусиятларига кўра негроидларга ўхшаш бўлиб Австралия ва Маланезияда яшашади. Монголоидлар (осиё шохи) Хитойда, Вьетнамда, Японияда, Индонезия, Филиппинда яшашади. Уларга қозоқлар, қирғизлар ва Узоқ Шарқ ҳамда Шимолнинг маҳаллий халқлари ҳам киради. Мазкур тўртта катта ирқ тахминан 25 та кичкина ирқлар(уларни баъзида этногенетик шохобчалар ёки локал ирқлар ҳам деб айтишади) га бўлинади. Катта ва кичкина ирклар орасида оралиқдаги ирқлар ҳам мавжуд. Мисол учун, негроидлар ва европоидлар орасида-эфиопия лик лар ва мулатлар; монголоидлар ва австролоидлар орасида жанубий осиё ирқи – японлар ва шу кабиларни кўрсатиш мумкин. Эфиопиялик ларнинг юзлари уларнинг қўшнилари бўлган араблар билан бир хил шаклда бўлсада териларининг ранги қора, негроид ирқи терисига ўхшаш ўта ёрқин эмас. Японларда бир вақтни ўзида австролоидларга, монголоидларга ва европоидларга хос аломатларни кузатиш мумкин. 4. Лингвистик классификациялаш Сайёрамизда яшовчи турли-туман халқларни шаклланишида ва уларни фарқлашда тил ҳам муҳим аҳамият касб этади. Тил бирлигига қараб айрим халқлар, этник гуруҳлар аниқланибгина қолмай, кўпинча тил асосида ном ҳам берилади. Дунё халқларининг тил бойлиги жуда бой ва ўз навбатида жуда ҳам мураккаб ҳисобланади. Бироқ лингвистик бир қатор камчиликлардан ҳам холи эмас. Жумладан, лингвистик таҳлил орқали бир неча тилларда сўзлашувчи халқларни (мисол учун яҳудийларни), ёки олдинги

тилларидан фарқли тилда сўзлашувчи хэтнослар (мисол учун ирландларни)ни таснифлаш меъёрларига солиш қийиндир. Шунга қарамай лингвистик классификациялашнинг кўплаб ижобий жиҳатлари мавжуд. Аввало, бундай классификациялашни қўллаш натижасида ёки умумий келиб чиқишига эга бўлган халқлар ёки узоқ муддат доимий маданий-лингвистик алоқада бўлган халқлар бир гуруҳга киради. Лингвистик тасниф тарихий-қиёсий ўрганиш орқали аниқланади. Қолаверса этносларнинг турли классификациялари орасида этноснинг тилига қараб таснифлаш муҳим таснифлашлардан бири ҳисобланади. Чунки айнан лингвистик таснифлаш орқали маълум бир халқларнинг этник яқинлиги, у ёки бу маданиятнинг умумий асосга эга эканлиги борасида бирмунча аниқ тасаввурлар беради. Дунё халқлари тил бирлигига кўра, бойлиги ва мураккаблигига кўра фарқланиб туради. Тадқиқотчи олимлар томонидан ер шарида турли этник гуруҳлар ва жамоалар сўзлашувчи 6 мингдан ортиқ тиллар мавжудлиги аниқланган. 1 Сайёрамиздаги айрим давлатлардагина (кўплаб Европа мамлакатларида) битта тилда гаплашишса, айрим мамлакатларда (Нигерия ва Россияда) 100 дан ортиқ тилларда сўзлашишади. Ҳозирда айрим тиллар келиб чиққан худудидан ташқаридаги кенг ҳудудлар бўйлаб ёйилган. Бу борада мисол учун араб тилини олиб кўрадиган бўлсак, араб тили пайдо бўлган вақтда (VII асрдан олдин) ундан фақат Араб ярим оролининг жанубидагина яшовчи қабилалар фойдаланган бўлса, ҳозир бу тилда Шимолий Африка ва Жанубий Шарқий Осиёда жойлашган жуда кўп халқлар сўзлашадилар. Ёки инглиз тилини олсак, дастлаб унда Британия оролининг аҳолиси сўзлашган бўлса, ҳозир Европа ва Шимолий Америка аҳолисининг бешдан бир қисми, Австралия ва Янги Зеландия халқлари асосан шу тилда сўзлашадилар. Асл ватани Пирений ярим ороли бўлган испан тили кейинчалик бутун Лотин Америкасига тарқалган. Халқларни тилга қараб таснифлаш мезонлари асосан икки критерия- 1 Садохин.А.П. Этнология. – М., 2000.– С.104.

тил ва этник мансублик принципларига асосланади. Умуман олганда тил инсоният маданиятининг асосини ташкил этади. Чунки тил айнан инсонга хос махсус рамзлар орқали маълумот узатилади. Тилнинг тараққиёти маданият тараққиёти билан параллел тарзда ривожланиб борган ва якунида инсон шаклланган. У ёки бу тилларнинг қон-қариндошлилиги этнология учун ушбу тилларда сўзлашувчи маданиятларни ва халқларнинг яқинлилигини намоён қилиши билан ҳам аҳамиятлидир. Дунё халқлари орасидаги турли тил оилалари борасида тадқиқотчи олимлар орасида умумий қараш мавжуд эмас. Бироқ охирги йиллардаги илмий тадқиқотлар натижалари асосида дунё халқлари тилларини қуйидаги тил оилаларига бўлиш мумкин: Ҳиндоевропа тиллар оиласи – энг кўп сонли ва энг кенг тарқалган тил оиласи ҳисобланади. Мазкур оилага кирувчи тилларда дунё аҳолисининг 45% и сўзлашади. Ҳиндоевропа оиласига кирувчи халқлар Европанинг катта қисмида, Тожикистонда, Эронда, Афғонис тонда, Жанубий Осиёнинг шимолий, жанубий ва марказий худудларида, Америка ва Австралияда яшайди. Ўз навбатида ҳиндоевропа тиллар оиласи 10 та гуруҳга: сла вян, болтиқ, немис, кельт, ро ман , грек, ал бан, эрон, ҳиндоорий ва ар ман тиллар гуруҳига бўлинади. Карт вель тил оиласига мансуб кишилар кам сонли бўлиб, фақатгина Гурузия ҳудудидагина яшашади. Дра ви длар оиласи (дунё аҳолисининг 4% и) га Ҳиндистоннинг жанубида ва Шри-Ланканинг шарқида яшовчи аҳоли киради. Ушбу тил оиласи ҳам 4 гуруҳга: марказий, жанубий, шимолий-шарқий ва шимолий- ғарбий (дарвит тилларининг бошқача классификацияси ҳам бор)га бўлинади. Олтой тиллар оиласи (дунё аҳолисининг 6% и). Мазкур тилларда Еврооисёнинг бир-биридан узилган минтақалари-Болқондан тортиб Япон оролларигача, Шимолий муз океани қирғоқларидан тортиб Марказий Осиё чўлларигача бўлган ҳудудларда яшовчи турли халқлар сўзлашадилар. Ушбу

оила 5 та гуруҳга: туркий, мўғул, тун гу с-маньчжур. ко рей с тиллари киради. Аф раоисиё тиллари (се ми то-ха мит) оиласи (дунё аҳолисининг 5% и) Шимолий ва Шимолий-шарқий Африкада, Арабистон ярим оролида ва унга туташ бўлган шимолий мамлакатларда: Сурия, Ли ва н, Иор да ния, Иор дан дарёсининг ғарбий қирғоғида, Ироқда ҳукмрон ҳисобланади ва 4 та гуруҳни: се мит, бер бер , чад ва ку шит тилларини бирлаштиради. Ни ге ро-кор до фан оиласида сўзлашувчи халқларга (дунё аҳолисининг 6% и) Fарбий, марказий, шарқий ва жанубий Африкада яшовчи аҳоли киради. Ушбу тил оиласи –конго ва кор до фан тилларига бўлинади. Ни ге ро-кор до фан тилларида сўзлашувчи халқлар яшайдиган минтақанинг шимолий худудларида ни л-са хар оиласида гаплашувчи халқлар (дунё аҳолисининг 6% и) яшашади ва улар 9 гуруҳга: Шарқий Судан, Марказий Судан, бер тлар, ку на ма, са хар , сон гаи, фур, ма банг, ко муэларга бўлинади. Камсонли шимолий Кавказ оиласи (дунё аҳолисининг 0,1% и)га аб хаз - адигейлар ва нах-доғистонликлар киради. Ҳиндоевропа тил оиласидан кейинги аҳоли сонига кўра энг кўп тарқалган тиллар оиласига сино-ти бет тиллар оиласи киради. Бу тилда дунё аҳолисининг 23% и сўзлашади. Бу тил оиласи Шарқий, Марказий, Жанубий- Шарқий Осиё аҳолиси ва Жанубий Осиёнинг шимолий минтақаларида яшовчи аҳолига мансуб. Турли олимлар хитой-тибет тиллар оиласини турли гуруҳларга бўлади. Баъзи бир таснифий бўлинишга кўра ушбу гуруҳга 13 та тиллар: хитой, ти бе т-бир ма, качин, бо до-га ро, мид жу, ди га ро, ми ри, джи мал, лепча, шимолий химолай, не ва ри, гу рунг, шарқий ҳимолай тиллари киради. Австроосиё тиллари оиласи (дунё аҳолисининг 1,6% и) Жанубий- Шарқий, Жанубий Осиёда яшайди ва 5 гуруҳга: мон-кхмер с, ас лий, ни ко бар, кха си, мун да тилларига бўлинади.. Ммяо-яо тиллари оиласига кирувчи аҳолининг (дунё аҳолисининг 0,2% и) тарқалиш худуди жуда ҳам тор бўлиб, Шарқий Осиёнинг жанубий районлари ва Жанубий-Шарқий Осиёнинг шимолидаги халқлар орасида

ёйилган бўлиб, мяо ва яо деган тилларга бўлинади. Жанубий-шарқий Осиёда па ра тай тиллари оиласига кирувчи халқлар(дунё аҳолисининг 1,4% и) яшайди. Айрим таснифлашларга кўра ушбу оила 6 гуруҳ тиллар: тай, ким-суй с, онг-бе, ли, лак к, гэ лаолардан иборат. Жанубий-Шарқий Осиёда, Океа нияда ва Тай ва нда авс тро не зия тиллари оиласига кирувчи халқлар яшайди (дунё аҳолисининг 5% и). Дунё халқларини замонавий классификациясига кўра ушбу оила 6 гуруҳга: ғарбий авс тро не зий, шарқий авс тро не зий, ата ял, цоу, пай ван (охирги 3 таси Тайвандаги камсонли гуруҳ ҳисобланади) тилларига бўлинади. Ав ст ра лия тиллари оиласи Австралия қитъасида сақланиб қолган камсонли халқларни бирлаштиради. Ушбу тил оиласи 22 гуруҳга бўлинади. Анд тиллар оиласи (дунё аҳолисининг 0,3% и) – ҳиндуларнинг энг йирик оиласи ҳисобланади. Чунки бу тилда Америка ҳиндуларининг энг йирик қабилаларидан бири – кечуа қабиласи гаплашади. Ушбу тил оиласи атрофида Анд тоғи атрофида яшовчи халқлар киради ва 6 гуруҳ: ура ри на- вао ра ни, кау а па на-са па ро, шимолий, кечуа, ай ма ра, жанубийга бўлинади. Жаҳон халқлари тилларини классификациялаш борасида дунё тилшунослари томонидан қатор мулоҳазалар билдирилган бўлиб, бундай тарзда классификациялашни кенг илмий жамоатчилик томонидан тўла эътироф этилган қараш деб бўлмайди. Жумладан, ҳали ҳануз барча олимлар ҳам туркий, мўғул ва тунгус-манжур тилларини генетик умумийлигини тан олмайдилар. Корейс ва япон тилларини изоляциялашган тиллар деб ҳисобловчилар ҳам бор. Шунингдек Африка ва Америка халқлари тилларини таснифлаш борасида ҳам якуний умумий хулосага келинмаган.

Адабиётлар: 1. Итс.Р.Ф. Введение в этнографию.-Л.,Университет, 1991. 2. Народы и религии мир: Энциклопедия.-М.,1998. 3. Язы ки Азии и Аф ри ки. Т.1-3. М., 1976-1979. 4. Садохин А.П., Грущевицкая Т.Г. Этнология. Учебник для высших учебных заведений. –М., Academa , 2000. 5. Greenberg J.H. Language in the Americas. Stanford, 1987. 6. Ruhlen M. A guide to world' languages. Vol.1: Classification. London, 1987. 7. Swadesh M. The origin and diversificat ion of language/ London, 1972.

O'xshashlar

Тарихий-география. Этногенез ва этник тарих

Узбек халкининг этник шаклланиши

Ўзбек халкининг этник шакллашиши 2

Этнологиянинг ижтимоий фанлар тизимида тутган ўрни. Унинг асосий тушунчалари ва ўзига хослиги

Этнос муаммоси билан боғлиқ қарашлар ва назариялар